بۇگىن، ياعني، 9 قىركۇيەك بەلگىلى قازاق جازۋشىسى، دراماتۋرگ، ستسەناريست، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى اكىم ءتارازيدىڭ تۋعان كۇنى. وسى ورايدا جۋرناليست باتىربولات ايتبولاتۇلىنىڭ قالامگەر اعامىزدان بۇدان ءبىر مۇشەل ۋاقىت – 13 جىل بۇرىن الىنعان، كەزىندە باسپاسوزدە جارىق كورگەن سۇحباتىن جاريالاۋدى ءجون كوردىك. سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان جازۋشىنى قۇتتىقتاي وتىرىپ، مول دەنساۋلىق، وتباسىنا اماندىق تىلەيمىز!
"ادىرنا" پورتالىنىڭ ۇجىمى
– اكىم اعا، جازۋشى ادامنان اماندىقتان سوڭ سۇرايتىنىمىز «شىعارماشىلىعىڭىزدا قانداي جاڭالىق بار، نە جازىپ ءجۇرسىز» عوي سول.
– اڭگىمەمنىڭ باسىن ءسۇيىنشى سۇراۋدان باستايىن ەندەشە. وسىدان ءبىر ايدان اسا ۋاقىت بۇرىن، 31 شىلدە كۇنى مۇستافا شوقاي تۋرالى پەسامدى جازىپ ءبىتىردىم.
– قۇتتى بولسىن!
– راحمەت. ءبىر جازۋشىدان سۇراعان ەكەن، «شىعارماڭىزدى قانشا جازدىڭىز» دەپ. ول «ءومىر بويى جانە قايتا-قايتا» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ال مەن ءۇش جىل وسى تاقىرىپتى اينالدىرىپ ءجۇردىم. اينالدىرعاندا قولىما قالام الىپ، قاعاز جايىپ قويىپ ەمەس، ارينە. «وسى تاقىرىپتا پەسا جازسام قالاي بولار ەكەن، قاي جاعىنان كەلۋ كەرەك، كىلتىن قالاي تابام» دەگەن توڭىرەكتە تولعانىپ ءجۇردىم. جازۋ پروتسەسىنىڭ ءوزى قيىن ەمەس، كىلتىن تابۋ قيىن عوي. ماتەريال ۇشان-تەڭىز. حرونولوگيا بويىنشا باسىنان ءتۇسىپ الىپ اياعىنا دەيىن شىعىپ، ون توم جازساڭ دا، تاۋسىلمايدى. بىراق، قازىرگى زاماننىڭ تالابىمەن، ريتمىمەن ونىڭ ءبارىن جازۋ مۇمكىن ەمەس، قاجەت تە ەمەس.
وسىدان 5-6 جىل بۇرىن «جۇلدىز» جۋرنالىندا «كىم نە جازىپ ءجۇر؟» دەگەن ساۋالعا بايلانىستى اقپارات بەرىلەتىن ءۇردىس بولدى. سول كەزدە اكىم تارازي مۇستافا شوقايدى جازىپ جاتىر دەپ كىرگىزىپ جىبەرگەن. ال مەن بۇعان بىردەن كىرىسكەنىم جوق. الدىمەن فيلمگە ستسەناري جازدىم، ول جەڭىل بولدى دەپ ايتا المايمىن، بىراق پەسا ودان دا قيىن عوي. سودان وسىدان ءۇش-ءتورت اي بۇرىن وي كەلدى: مۇستافانىڭ ومىردەگى ەكى ساعاتى ساحناعا شىقسا دەگەن. سول ارقىلى مۇستافانىڭ بۇكىل ءومىرى، ونىڭ تاريحتاعى ورنى، قايراتكەرلىك قىزمەتىنىڭ ءمان-ماعىناسىن كورسەتە السام، عاجاپ بولار ەدى دەپ ويلادىم. «وندا سەن، اكىم، ءاي، مىقتى بولار ەدىڭ!» دەدىم ءوزىمدى ءوزىم ىشتەي.
– سونىمەن كىلتىن تاپتىڭىز عوي؟
– تاپتىم دەپ ويلايمىن. «قىلكوپىر» دەگەن اللەگوريالىق تراگەديا جازىپ ءبىتىردىم. مۇستافا شوقاي ۆيلنەتتا قالاسىندا ون كۇن بولعان. سوندا ونى نەمىستەر جاقىن جەردەگى، پولشاداعى ءولىم لاگەرلەرىنە اپارىپ-اكەلىپ جۇرگەن. مەن سول ون كۇننىڭ جەتىنشى، سەگىزىنشى كۇندەرىنەن ءبىر-ءبىر ساعاتتان، مۇستافانىڭ تاڭەرتەڭ تۇرىپ، شاي ىشكەنىنەن باستالعان تىرشىلىك ءساتىن الدىم.
– پەسا جانرىن باسىنان اللەگوريالىق تراگەديالىق بولادى دەپ جوسپارلادىڭىز با، نەگە؟
– سەبەبى، مۇستافانىڭ تاعدىرى – حح عاسىردىڭ تاعدىرى. مۇستافانىڭ ءومىرى سول عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنىڭ عانا كورىنىس-تراگەدياسى ەمەس، ونىڭ عۇمىرى بۇكىل حح عاسىرعا سيمۆول بولا الادى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، حح عاسىر تۇگەلىمەن بوستاندىققا ۇمتىلۋعا ارنالعان. ازيا، افريكا ەلدەرىنىڭ وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسى، وڭتۇستىك كورەيانىڭ، لاتىن امەريكاسىنىڭ بوستاندىق ءۇشىن كۇرەسى. سونىڭ بارلىعى مۇستافادان باستالعان سياقتى كورىنەدى ماعان. الدىڭعى 16 – 19 عاسىرلار يمپەريالار عاسىرى، ولاردىڭ تۋى، كەمەلىنە جەتۋى، جەر-جاھاندى جەمتىكتەي كورىپ، بولىسكە سالۋ، سول ءۇشىن تالاس-تارتىسۋ كەزەڭدەرى ەدى عوي. ال حح عاسىر – سول وتارلانعان، قۇل بولعان ەلدەردىڭ بوستاندىق ءۇشىن كۇرەس عاسىرى. سونىڭ ورتا ازيادان باستالعانىنىڭ ءوزى تاعدىردىڭ بىزگە ءبىر سىيى عوي دەپ ويلايمىن. ورتا ازيادا، ول كەزدەگى تىلمەن ايتقاندا، تۇركىستاندا مۇستافا شوقايدىڭ تاريحقا كەلۋى تەگىننەن-تەگىن ەمەس. ءجۇز جىلعا سوزىلعان بوستاندىق ءۇشىن ايقاستىڭ باسى مۇستافا شوقاي دەر ەدىم. ارينە، مەن ونى جيناقتاۋ تۇرىندە، بەينەلەپ ايتىپ وتىرمىن. ودان بۇرىن دا تالاي ەل، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقى دا پاتشاعا قارسى كوپ كوتەرىلىس جاسادى، كۇرەستى عوي، بەلگىلى. سونىڭ ءبارىنىڭ شيرىعىپ كەلىپ ءومىر ءسۇرۋ فورماسىن تاپقان تۇسىن مۇستافانىڭ ءىس-ارەكەتى، تاعدىرى ارقىلى پەسامدا كورسەتكىم كەلدى. تەاترعا بولىنگەن، ساحناعا بەرىلگەن ەكى ساعاتقا كەلگەن ادام «مۇستافا كىم؟» دەگەنگە وزىنە ءوزى قالاي جاۋاپ بەرە الار ەدى؟ سوعان ءوز جاۋابىمدى بەرگىم كەلدى.
– پەساڭىزدى جازباس بۇرىن ءبىراز ماتەريالمەن، مۇستافا ومىرىنە قاتىستى شىعارمالارمەن دە تانىس بولعانىڭىز انىق. سولاردىڭ ىشىندە قايسىسىن بولەكشە اتاپ ايتا الار ەدىڭىز؟
– جاقىندا مەن دارحان قىدىرالى دەگەن جاس جىگىتتىڭ «مۇستافا» رومانىن وقىپ شىقتىم. ول دا جوعارىدا مەن ايتقان «مۇستافا كىم؟» دەگەن ساۋالعا تولىمدى جاۋاپ بەرۋ تۇرعىسىنان جازىلعان ەكەن. مەن جاس جازۋشىنىڭ مەنىڭ سانامدا جۇرگەن سول ىزدەنىستى تاپ باسقانىنا، مۇنداي ىزدەنىسكە قالايشا جەتكەنىنە تاڭعالدىم. ءوزىم ەندى جىگىت اعاسى جاسىنداعى، ودان دا اسقان اداممىن عوي. دارحان ىنىمىزگە ريزا بولدىم. سول كەزدەگى تاريحتاعى مۇستافانىڭ ءرولىن ءبىر كىتاپقا عانا سىيعىزا ءبىلۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيدى دەر ەدىم. ۇشان-تەڭىز ماتەريالدى ءبىر عانا دۇنيەگە سىيعىزۋعا بولا ما؟ وسى باعىتتا جاس زەرتتەۋشى دارحان قىدىرالى وزىنشە ءبىر ىزدەنىس تانىتىپتى. ال ماتەريال سۇمدىق باي. سودان قورىقپاي كىرىسكەنىنىڭ ءوزى ۇلكەن تاۋەكەل، ەرلىك. بالكىم جۇرەكسىنگەن دە شىعار، كىم بىلەدى، ءوزى جاس جىگىت ەكەن. بىراق قورىقپاي، سونى الىپ شىققان. ونىڭ ۇستىنە كىتابىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، مەكتەپ جاسىنداعى بالالارعا دا تۇسىنىكتى تاسىلمەن جازىلعان. تۇسىنىكتى تىلمەن دەپ وتىرعان جوقپىن تۇسىنىكتى، قىزىقتى تاسىلمەن! ءوزىم دارحاننىڭ كىتابىن سەزىنىپ، ءسۇيسىنىپ، جالىقپاي جانە وتە مۇقيات، كەمىندە ءبىر ايداي، ەزىپ وقىدىم. شىعارمانىڭ اسىرەسە ايقىندىعى – ونىڭ مۇستافاتانۋعا قوسقان ۇلكەن ۇلەسى دەر ەدىم. ەشقانداي بۇرمالاۋ جوق. ءوز ىرقىنا ماتەريالدى كوندىرۋ، لايىقتاۋ جوق. مۇستافانى اشكەرەلەۋشى رەتىندە نەمەسە تۇركىستاننىڭ عانا قىزىعىن قىزىقتاعان ادام رەتىندە كورسەتسە، مۇنداي بولماس ەدى. مۇستافا – ادام، تاعدىردى وعان اللا سىيلادى. دارحان شىعارماسىندا سونى تولىمدى كورسەتكەن، مەنىمەن ۇندەستىگى سول. مەن دە قويىلعاندا ەكى ساعات بولاتىن ساحنالىق شىعارمامدى وسى تۇرعىدان الىپ جازدىم. دارحاننىڭ كىتابىندا وزبەكستانداعى، تۇركياداعى ارحيۆ ماتەريالدارى بار. ال مەن جازعانىمدا مۇنىڭ ءبارىن قامتىعام جوق، وزىمە كەرەگىن عانا الدىم. ستسەناريىمدە پەساعا مۇستافانىڭ ءوز جازبالارىن پايدالاندىم، جۇبايى ماريا گورينانىڭ جازعاندارىن وقىعانىمنىڭ پايداسى ءتيدى، سولاردىڭ ءوزى جەتكىلىكتى بولدى. سەبەبى، مەنىك عىلىمي ەمەس، كوركەم-فيلوسوفيالىق شىعارما. ال دارحان ۋاقىتىن كوپ بولگەن، زەرتتەگەن. ۇياتى بار ادام جازعانى سەزىلىپ تۇر. كەيدە ماتەريالعا ۇياتى جوق ادامدار كيلىگىپ كەتەدى، ونداي دا بولادى.
– اكىم اعا، ادامنىڭ وزىنە ءوزى ءدال باعا بەرۋى قيىن. دەگەنمەن، ءوز ورنىن، ءوز قادىرىن بىلەتىن ادام سونىسىن باسقاعا دا مويىنداتا الادى. ماسەلەن، ءسىز ءوزىڭىزدى قانداي جازۋشىمىن دەپ سانايسىز؟
– مەن قانداي جازۋشى ەكەنىمدى ايتا المايمىن، ونى جۇرت ايتۋى كەرەك. بىراق مەن ۇلى وقىرمانمىن. بۇل ءسوزدى وسىمەن ءۇشىنشى رەت ايتىپ وتىرمىن. بۇرىنعى سۇحباتتارىمدا ەكى رەت ايتقانمىن. مەن، اكىم – ۇلى وقىرمانمىن! ءار اۆتوردىڭ جازىپ وتىرعان كەزدەگى جۇرەك ءلۇپىلىن مەن وقىعاندا سەزىپ وتىرام. اۆتور حالتۋرششيك بولسا، ونى دا سەزەم. اركىمدى وقىپ الىپ، جازا بەرەتىندەر كوپ قوي. «وندايلاردى يىسىنەن بىلەم» دەپ قالجىڭدايمىن ءوزىم.
جاقىندا ۇزاقپاي دوسپانبەتوۆتىڭ «ءسوز ونەرى دەرتپەن تەڭ» دەگەن سىن كىتابىن وقىپ وتىرىپ، تاڭعالدىم. ول الدەبىرەۋلەردى اياماي، بىراق وتە ورىندى سىناپتى. ماتەريالدى ءتىپتى بىلمەيتىن بىرەۋلەر قازاق تاريحىن بىلەتىندەي، كوزىمەن كورگەندەي قىلىپ جازعان عوي. سونى دالەلدى تۇردە سىن ساداعىنا العان سىنشىعا ريزا بولدىم. ۇزاقبايدى روماندار اۆتورى رەتىندە بىلگەنىممەن، مۇنداي جاقسى سىن جازادى دەپ ويلاعان ەمەس ەدىم. وسىنداي سىندار بىزگە قازىر وتە قاجەت. ۇزاقبايدىڭ وزىنە تەلەفونداپ، ايتىپ ەدىم، ريزا بولىپ قالدى. «مەن سىزدەن مۇنداي باعا كۇتپەپ ەدىم» دەپ. مەنىڭ قاتالداۋ ەكەنىمدى بىلەدى عوي.
– ءوزىڭىزدى قاتال اداممىن دەپ ەسەپتەيسىز بە؟
– مەن قاتتى ايتىپ تاستاۋعا بەيىم جانمىن. ومىردە سىپايى بولعانىممەن، ادەبي ماسەلەلەردە قاتتى كەتەتىن اداممىن. سوندىقتان تالاي دوستارىمنان ايرىلىپ قالعانمىن. ارالاس-قۇرالاس، دامدەس-تۇزداس بولعان تالاي جولداسىمنان شىعارماسىنىڭ كەمشىلىگىن ايتام دەپ، ايرىلعانمىن. استاناعا العاش كەلگەندە وتە جاقىن 30-40 ادام بولدىق. اينالىپ كەلگەندە، 7-8 بولىپ قالدىق. اقىرى 4-5 بولدىق، 3-كە ءتۇسىپ قالعان دا كەزدەر بولدى. قايتادان تابىسىپ جاتقان دا كەزىمىز بولدى. سونىڭ بارىنە مەنىڭ مىنەزىم سەبەپشى دەپ ويلايمىن. ايتپەسە، مەن نەگىزى لويالنىي، قازاقشا ايتقاندا، كوڭىلجىقپاس اداممىن. بىراق ادەبيەتكە كەلگەندە قاتتى كەتەتىنىم بار. ادەبيەتتى قورلاۋعا بولمايدى عوي. ادەبيەتتى ساتقانىڭ – سەنىڭ اتا-اناڭدى ساتقانىڭ سياقتى. ادام وزىمەن ءوزى جىمداسىپ جۇرە بەرەدى، دوستارىڭنىڭ كەمشىلىگىن بىلسەڭ دە، كەشىرىپ جۇرە بەرەسىڭ. سەبەبى، ول سول ساتتە ساعان كەرەك. ال ادەبيەتكە قيانات جاساعان اداممەن جىمداسىپ جۇرە المايسىڭ. وسى ادەبيەت ماسەلەسىنە كەلگەندە جاقسى ارالاسقان ادامداردان الىستاپ كەتكەن تۇسىم كوپ.
– لاۋازىمدى قىزمەتتەن بويدى اۋلاق سالىپ، وزىڭىزبەن ءوزىڭىز جۇرگەنىڭىز دە سول ادەبيەتكە ادالدىقتى ساقتايىن دەگەن ۇستانىمىڭىزعا بايلانىستى ما؟
– نەگىزى مەن لاۋازىمدى قىزمەتتى وتە كوپ ىستەدىم. مينيستر دارەجەسىندە قىزمەت اتقاردىم. كەزىندە كينوگەرلەر وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان اداممىن عوي مەن. كينوستۋديانىڭ 2-3 رەت باس رەداكتورى بولدىم. التى جىل جازۋشىلار وداعىنىڭ دا باسشىلىعىندا بولدىم. ماسەلە وندا ەمەس. مەنىكى قىزمەتكە بايلانىستى باتىرلىق ەمەس. حالتۋرانى كەشىرمەۋ، شالا-پۇلا جازا سالعاندى كەشىرمەۋ. قىزمەتتەگى باتىرلىق دەگەن نە؟ بىرەۋدى كورگىڭ كەلمەسە، حاتشىڭا ايتا سالاسىڭ، ەشكىمدى كىرگىزبە دەپ. ول – باتىرلىق ەمەس، بولەك اڭگىمە.
– جازۋشىلار وداعىنىڭ سوڭعى قۇرىلتايىنا بارعاندا قىزۋ پىكىرتالاس بولعان كەي ورتادا نەبىر سىنشىل ويلار ەستىدىك. بۇگىندە بيلىكتىڭ ءبىر پۇشپاعىندا جۇرگەن اتىنان ات ۇركەتىن كەيبىر اعالاردى زامانداستارى «ادەبيەتكە ناعىز بەرەتىن كەزى ەدى، بيلىكتىڭ قىزمەتشىسى بولىپ كەتتى» دەگەن سىڭايدا كۇستانالاعانىنا كۋا بولدىق. ءسىز بۇعان نە دەر ەدىڭىز؟
– بۇل سۇراعىڭا دا مۇستافانىڭ تاعدىرىمەن جاۋاپ بەرەيىن. گيتلەردىڭ يدەولوگيا ماسەلەسى جاعىن باسقارعان روزەنبەرگ دەگەن ءمينيسترى بولعان. سول كىسى شەتەلدەردى بارلايتىن ادام، قازاقشا ايتقاندا، جانسىزداردىڭ باسشىسى بولۋعا مۇستافاعا ۇسىنىس جاسايدى. «سونىڭ ازيا، مۇسىلمان ەلدەرى ءبولىمىن باسقاراتىن دەپارتامەنت قۇرامىز، سوعان باستىق بول» دەيدى. سول كەزدە مۇستافا كارەريست بولسا، كەلىسە سالار ما ەدى؟ پاريجدە جارتىلاي اش-جالاڭاش جۇرگەن، ايەلى ورىس تاعامدارىن دايىندايتىن ءبىر كىشكەنتاي كافە اشىپ، سونىمەن كۇن كورىپ جۇرگەن ادام عوي. ال ول «مەن اسكەري ادام ەمەسپىن، ساياساتكەرمىن. سوندىقتان ءسىزدىڭ ۇسىنىڭىزعا كەلىسىم بەرە المايمىن» دەگەن. ءوزىنىڭ كىتابىندا دا بار. كارەرا دەگەننىڭ سوڭىنا تۇسكەن ادامدى (مەن ادەيى حالىقارالىق تەرميندەگى تۇرىمەن ايتىپ وتىرمىن) مەن ءوزىم مانساپقور، كەيدە مانساپكەر دەيمىن. مانساپكەر دەگەن – تەك قانا شەنەۋنىكتىك جولمەن جۇرەتىن ادام. ول دا قوعامعا ماماندىق، قىزمەتكەر رەتىندە كەرەك. ال مانساپقور – ءوز ورەسىنە قارامايتىن ولەرمەن، مانساپكەر بولۋ قولىنان كەلەر-كەلمەسىنە قاراماي ۇمتىلاتىن جان. كەيدە امالسىز، بالا-شاعاسىن اسىراۋ ءۇشىن مانساپكەر بولىپ جۇرگەن جازۋشىلار بار. كەزىندە وندايلار كوپ بولدى. ونىڭ زيانى دا ۇلكەن بولدى، كوپ اقىندار اقىندىعىنان ايىرىلىپ قالدى. كوپ پروزاگەرلەر جازۋشىلىعىنان ايرىلىپ قالدى. ال ەندى بيىك مانساپقا ۇمتىلعان مانساپقورلار دا شىقتى عوي ءبىزدىڭ ارامىزدان. مەنىڭ اناۋ كۇنىن كورە الماي جۇرگەن بايعۇستارعا جانىم اشيدى. اقىندىعىنا زيان كەلگەندەرگە جانىم اشيدى. ال ەندى ءبىزدىڭ ارامىزدا مانساپقورلار بار، سولاردىكى نە ەكەن دەپ ويلايمىن. تۇرمىسى جامان ەمەس. مۇمكىندىگى بولدى. ادەبيەتتە قالىپ قويۋ كەرەك ەدى. كەڭەيتىپ، مولىراق جازۋ كەرەك ەدى. قازاقتا زەرتتەلمەگەن سالا جەتىپ جاتىر. بۇگىنگى كۇننىڭ ءوزىن دە زەرتتەۋ كەرەك ەدى. بىراق مانساپقا قىزىعىپ، بەرىلىپ كەتتى. نەگە؟ ونىڭ ءتۇپ سەبەبىن مەن، قازاقشا ايتسام، ءتۇپ ناعاشىسىن دارىنسىزدىق دەر ەدىم. ءوزىنىڭ شىن مانىندە ۇلكەن تالانت ەمەس ەكەنىن ول تۇيسىگىمەن سەزەدى. ميدىڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى تۇيسىك سەزدىرەدى، ايتادى «سەن دارىنسىزسىڭ» دەپ. ول ءوزى مويىندامايدى، بىراق الگى ميداعى كىشكەنتاي لامپىشكەسى قۇرعىر جىلت-جىلت ەتىپ، «ءاي، سەن جازۋشى ەمەسسىڭ، ۇلكەن تالانت ەمەسسىڭ» دەپ بەلگى بەرىپ قويادى. ونى ءوشىرىپ تاستايدى. ءوزىن ءوزى قايتادان سەندىرەدى. سودان كەيىن توڭىرەگىندەگى دوستارى دا كۇدىگىنەن ارىلتىپ الادى. «سەن كەرەمەتسىڭ، قازاقتىڭ بولاشاعىسىڭ، بولايىن دەپ تۇرعان ابايسىڭ، مۇحتار اۋەزوۆسىڭ» دەپ. سودان ول جاعىمپاز سوزگە قايتادان سەنەدى داعى، تاعى كىرىسىپ كەتەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە مۇمكىندىك بولا قالىپ، ول ادام بيلىك، اتاق شىعارۋ جولىنا ءتۇسىپ كەتەدى.
– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ونداي قىزمەتتەرگە تەك دارىنسىزدار عانا بارا ما سوندا؟
– مەن ءوزىم جاس كەزىمدە ەلدەردىڭ «ۆولگا» ءمىنىپ بارا جاتقانىن كورىپ، قىزىعاتىنمىن. كوپ كەشىكپەي «ليتەراتۋرنايا گازەتادان» ۇسىنىس كەلدى. قازاقستان مەن قىرعىزستان بويىنشا ءتىلشى بولىڭىز دەگەن. ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ ءبىرىنشى حاتشى كەزى. «لگ»-نىڭ كونستانتين سەرەبرياكوۆ دەيتىن ۇلت ادەبيەتتەرى ءبولىمى باستىعى «ساعان توقتاپ تۇرمىز» دەدى. ماشيناسى بار ما دەپ سۇرادىم. بار دەدى. «ۆولگا» ما؟ «ۆولگا»! وندا كەلىستىم دەدىم. سەبەبى، «ۆولگا» ءمىنۋ ماعان ۇلكەن دارەجە بولىپ كورىندى. جاسپىن عوي...
سەگىز ايدان سوڭ مەنى ورتالىق كوميتەتكە شاقىردى. كينوگەرلەر وداعىنا ءبىرىنشى حاتشىلىققا ۇسىندى. مەنىڭ «ۆولگاعا» ءمىنىپ ءجۇرۋدى دارەجە كورىپ قالعان كەزىم. بىردەن كەلىستىم. بىراق مەنەن بۇرىن ءماجيت بەگالين، سۇلتان قوجىقوۆتار بار ەدى عوي دەگەن ەدىم. «ولاردى دا قاراستىردىق. ەكەۋى دە پارتيادا جوق ەكەن» دەدى. «سەن پارتيادا بارسىڭ ءارى جاسسىڭ» دەپ بەت باقتىرمادى.
ۇسىنىس اكىم تارازيعا زيان، اكىم اشىموۆكە پايدالى ەدى. ويلانىپ-ويلانىپ بارىپ، كەلىستىم. 10 جىل ءبىرىنشى حاتشى بولىپ ىستەدىم، ەسەسىنە 10 جول جازعان جوقپىن. ءتۇڭىلىپ كەتتىم دۇنيەدەن. سودان ءىشۋ دە كوبەيە باستادى. شەتەلگە شىعاسىڭ، كەلەدى، قارسى الاسىڭ شىعارىپ سالاسىڭ دەگەندەي. ىشپەسەڭ بولمايتىن ول كەزدە، زامان سولاي بولدى. اقىرى مەن مورالدىق تۇرعىدان ازا باستادىم. ءوزىمدى ءوزىم ابدەن جەردەن الىپ جەرگە سالىپ، ءبىر كۇنى ارىز بەردىم. كەتەم دەپ. مەنى تۇسىنگەن جوق. تىڭداپ وتىرعان ميحايل ەسەناليەۆ دەگەن كىسى «سەن بىزگە وكپەلەپ ءجۇرسىڭ بە؟ ولاي بولسا، جاڭا «ۆولگا» بەرەيىك. ءالىمجانوۆتىڭ ورنىنا جازۋشىلار وداعىنا ءبىرىنشى حاتشى بولىپ بار» دەدى. «نەمەسە تابيعي مۇرالاردى قورعاۋ قورىنىڭ توراعالىعىنا بار» دەدى. «ماعان ەندى ماشينا، كابينەت كەرەك ەمەس دەدىم مەن. ءسويتىپ، كەتتىم. بىراق مەنىڭ ءوز ەركىممەن كەتكەنىمە ءبىر قازاق سەنگەن جوق. مەن بەينە قازاعا ۇشىراپ قالعانداي ۇيلەرىنە شاقىرىپ كوڭىل ايتىپ، ماسقارا قىلدى. ال شىندىققا وسى كۇنگە دەيىن سەنبەيدى. مەن ءوزىم ولجاسپەن كەلىسىپ، «ءۇش ايدان كەيىن مەن كەتەم، سەن مەنىڭ ورنىمدا سۇران» دەپ ايتقان اداممىن. ءوزى كۋا. سونى ايتسام، باسقالار سەنبەيدى عوي. سودان سوڭ ءۇش اي ەمەس، التى ايدان سوڭ كەتتىم. كەتە ءبىلدىم. التى جىل تاۋەلسىز، جۇمىسسىز ءجۇرىپ، ءۇش رومان جازدىم. ول مەنىڭ ۇلكەن ولجام. العاشقى كىشكەنتاي جۇقا «تۇيىق سۋدان» كەيىنگى ءوندىرىپ جازعانىم سول كەز. ەسىك-تەرەزەنى جاۋىپ الىپ جازدىم. كەيىن جازۋشىلار وداعىندا 6 جىل ىستەگەننەن كەيىن ولجاس ايتتى: «ەكىنشى حاتشى بول، قالداربەك ءبىرىنشى حاتشى بولسىن، جۇمىس ىستەيىك» پارتيانىڭ بار كەزى. كەلىستىم دەدىم، بىراق ەرتەسى تاڭەرتەڭ بارماي قالدىم. قالداربەك «نەگە كەشىكتىڭ» دەگەندە «باس تارتىپ وتىرمىن دەپ ەدىم، «ويباي، باعانا ايتپادىڭىز با؟» دەپ كۇيىندى. ارتىنان قاليحان، سايىن سياقتى دوستارىم رەنجىدى. سونداي قىزىقتار بولعان. ال بيلىكقۇمار ادامدار بۇندايعا ولسە سەنبەيدى. وزدەرى قولدارى جەتپەي جۇرگەن نارسەنى تاستاپ كەتىپ قالۋ دەگەن ولاردىڭ اقىلىنا سىيمايتىن جايت. ال مەن ءوزىمدى ءوزىم جەڭدىم. سودان كەيىن قانشا دۇنيە جازدىم؟!
– ال ءوزىن جەڭە الماي، ادەبيەتتەن امالسىز الىستاپ، بيلىكتە جۇرگەن زامانداستارىڭىزعا جانىڭىز اشي ما؟
– وتە جوعارى كەتكەندەرىنە جانىم اشىمايدى. سەبەبى، جاعدايى، تۇرمىسى جامان ەمەس قوي ايتەۋىر. دەگەنمەن، ولارعا دا ءوزىن ءوزى جەڭىپ، كەتىپ قالۋ كەرەك ەدى، كەتە المادى. بيلىك ولار ءۇشىن وتە ءبىر قىمبات. سەبەبى، كۇدىك دەگەن قۋ بالە كوكەيدە تۇر عوي. «سەن دارىنسىزسىڭ» دەگەن. جاڭاعى قۇرعىر لامپىشكە دە بەرىلمەيدى، قايتا جانادى. سودان كەيىن ەكى وتتىڭ ورتاسىندا جۇرەدى. قىزمەتتەن كەتسە، جۇرت سىيلاماي قالادى دەگەن ۇرەي، قورقىنىش تۇرادى كەۋدەسىندە. مەن ونى ءوزىم كوردىم، ەكى رەت قىزمەتتەن كەتتىم، ەكەۋىندە دە مەنى سىيلاۋشىلار ازايدى. بىراق سودان امان شىقتىم عوي...
بۇل دارىنسىزدار وزدەرىن ءومىر بويى ماقتاتىپ كەلە جاتىر. بالكىم ول دا قاجەت شىعار... ءوز قارجىسىنا گازەت، جۋرنال شىعارادى. ءار نومىرىندە ءوزىن جاسىرىن اتپەن ماقتاتادى. پالەنباەۆ دەگەننىڭ اتىنان. ول ادامنىڭ بار-جوعىن ەشكىم تەكسەرىپ جاتقان جوق قوي. قازاقتا 3-4 گازەت-جۋرنال بار سول ادىسپەن شىعىپ جاتقان. بىراق قالىڭ وقىرمان ونى ەلەپ جاتقان جوق. وزىمەن ءوزى بولىپ جۇرگەن سونداي ادامدار بار. قازاقتىڭ ادەبيەتىندە. ونىڭ ءبارى تۇك ەمەس، ۋاقىت ءبارىن ءوز ورنىنا قويادى.
– سونىڭ ءبارى بىزدە سىننىڭ جوقتىعىنان نەمەسە ازۋسىزدىعىنان ەمەس پە؟
– سولايىن سولاي. ۇزاقباي تۋرالى جاڭا ايتتىم عوي. سول سياقتى بۇگىندە بەكدىلدا الدامجاروۆتى جازۋشىلار جەك كورىپ كەتتى. ال مەن تەلەديداردان سويلەپ، ايتتىم، «سونى قولدايمىن» دەپ. ماعان الدامجاروۆتىڭ ماقالالارى ۇنادى، قىشىعان جەرىمە ءتيدى. بىرەۋدى قانداي نيەتپەن سىناعانى، جەكە باسىنىڭ ارازدىعى، وكپەسى بار-جوعى ماعان قاجەت ەمەس، بىراق ايتىپ وتىرعان سىندارىنىڭ ءبارىن مەن قولدايمىن. جاقسى سىن جازدى. ول – سەڭدى بۇزعان ادام. بىراق، كەيىنگى كەزدەرى ءوزى جامانداعاندار جاعىنا شىعىپ كەتىپ، قارسى جاقتى سىناۋعا كىرىستى. ول جاعىن ەندى ونىڭ ۇياتى بىلەدى...
بىزدە سىن ازۋسىز بولاتىن سەبەبى – ايامپازدىق بار. ال ەندى كەيىن جاڭا ۇرپاق كەلەدى، ولارعا سەنىڭ لاۋرەات ەكەنىڭ، بەس-التى كلاسسيكا وقىپ تاستاعانىڭ بەدەل ەمەس، ءبارى دالادا قالادى. كوشەنىڭ اتىن يەلەنىپ جاتقان ادامدار بار عوي، سولاردىڭ ءوزىن وقىمايتىن ۇرپاق كەلەدى. ناداندىعىنان ەمەس، باسقاشا كوزبەن، تاريح كوزىمەن قارايتىن ۇرپاق كەلەدى. سول كەزدە ءبارى جايىنا قالادى.
ادەبيەت، جاقسى ادەبيەت جوسپارلى تۇردە جاسالمايدى. سەرۆانتەس ءوزىنىڭ الدىنداعى ءجۇز جىل بويى جازىلعان رومانداردىڭ قورىتىندىسى، ەڭ بيىك شىڭى رەتىندە «دونت كيحوتتى» جازدى. شولوحوۆ وزىنە دەيىن جازعان بۇكىل ءحىح عاسىر ادەبيەتىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى «تىنىق دوندى» جازدى. ول 16 جاسىنان سوعىسقا قاتىسىپ، مايدان دالاسىندا جۇرگەن جاي عانا بوزبالا بولاتىن. 29 جىلى، 24 جاسىندا «تىنىق دوننىڭ» ەكى كىتابىن بىتىرگەندە كۇنى ول ءوزى شىن مانىندە كەلىپ تەرەزەنىڭ ار جاعىنان كورىنگەن ءوز بەينەسىنە قاراپ تۇرىپ، «چتو تى نادەلال، ميشا؟» دەپتى.
ادەبيەت دەگەن – ۇلكەن پروتسەسس. ءبىر كەزەڭدە نايزاعاي بولىپ گوگول، تولستوي، چەحوۆ، ەندى ءبىر زاماندا شولوحوۆ بولىپ اتىلعان ادەبي قۇبىلىستىڭ تاريحي زاڭدىلىعى بار. «قازىر قازاق ادەبيەتى، قازاق پروزاسى ءسويتىپ قالدى، ءبۇيتىپ قالدى» دەگەن سوزدەرگە سەنبەڭىز. كەرەمەت دۇنيە ءالى جازىلادى، مۇمكىن جازىلعان دا شىعار. ول ءبىر كۇنى وزىنەن-ءوزى شىعادى، اتىلادى. ول تاعدىرعا بايلانىستى. ادەبيەت ەشۋاقىتتا توقىرامايدى.
– پوەزيا تۋرالى وڭ پىكىرلەر ايتىپ ءجۇرسىز. ال بىراق «پروزادا كەسەك دۇنيەلەر بايقالمايدى» دەگەن سياقتى ءوزىڭىزدىڭ جاڭاعى پىكىرىڭىزگە قايشىلاۋ وي ايتقان كەزدەرىڭىز بولعان سەكىلدى ەدى؟
– كەرەمەت دۇنيەڭىز كەسەك ەمەس، ول كىشكەنتاي بولۋى مۇمكىن عوي، قايدان بىلەسىڭ؟ مەن ساعان قىزىق ايتايىن، سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ «كۇزگى بۇرالاڭ جول» دەگەن ءبىر اڭگىمەسى بار. بىراق سول – رومانعا بەرگىسىز اڭگىمە. قاليحان ىسقاقوۆتىڭ ماشينكامەن باسقاندا ءۇش-اق بەتتىك ءبىر عاجاپ شىعارماسى بار، ول دا سونداي. اقان نۇرمانوۆتىڭ «جۇلدىز شوعىرى» دەگەن رومان-ەپوپەياعا بەرگىسىز تۋىندىسى بار. ال ونىڭ «قۇلاننىڭ اجالى» رومانى – سول كەزدەگى رەۆوليۋتسيا تاقىرىبىنداعى جازىلعان رومانداردىڭ ەڭ كەرەمەتى. ول ءالى باعاسىن الماعان ۇلى جازۋشى. باعاسىن الماعان سەبەبى – سوۆەت جۇيەسى كەزىندە وكىمەت، پارتيا قىزمەتىنە جاقىن جۇرگەندەردى كلاسسيك ەتىپ شىعارىپ ءجۇردى. سونىڭ ءبارى وشكەن كەزدە اقان نۇرمانوۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ، قاليحان ىسقاقوۆتار جارقىراپ شىعادى ءالى. سەبەبى، ولاردىكى جالعان دۇنيە ەمەس. ءبىز كەيدە ادەبيەتتەن سيۋجەت، كەيىپكەر ىزدەيمىز. ونىڭ ءبارى دۇرىس ەمەس. پروزادا، پوەزيادا دا ەڭ كەرەمەتى – جازۋشىنىڭ لۇپىلدەپ سوعىپ تۇرعان جۇرەگى، جانى. ول بولسا، ماڭگىلىك شىعارما سول!
– قازىرگى ءبىزدىڭ قالامگەرلەر بۇگىنگى كۇننىڭ كەيىپكەرىن تابا الماي، داعدارىپ قالدى دەگەن پىكىرگە قانداي ءۋاج ايتار ەدىڭىز؟
– ونىڭ ءبارى بەكەر ءسوز. ءبىر جازۋشى سۇحبات بەرىپ تۇر: قازىرگى زامان مەنىڭ تالانتىما ءنار بەرمەيدى دەپ. نەمەنە، سوندا ونى اۋزىنا قاسىقپەن سالىپ بەرۋ كەرەك پە ەكەن بىرەۋ؟! ونىڭ ءوزى بۇگىنگى ءومىردى جازۋشىنىڭ، فيلوسوفتىڭ اقىننىڭ كوزىمەن كورە المايدى دەگەن ءسوز بۇل. تالانتىنىڭ سوقىر بولعاندىعىنان جازا المايدى ول. قازاقستان جازۋشىلار وداعى جانە ونىڭ مۇشەسى دەگەن ۇعىم بار. وسى ەكى ۇعىم «جازۋشى» دەگەن ۇعىممەن ءتۇپ مانىندە جاناسا بەرمەيدى. ۇشەۋى قاتار اتالعانمەن، ءۇش ءتۇرلى ۇعىم. جازۋشىلار وداعى – ۇيىم. ال مۇشەسى دەگەن ايتەۋىر اتىنىڭ اتالعانىن قالايتىن، ايتەۋىر سول قوعامدا بولۋدى قالايتىن ادامداردىڭ جيىنتىعى. ونىڭ ىشىنە الدەكىمدەر دە كىرىپ كەتۋى بەك مۇمكىن. ال شىن جازۋشى باسقا. 700 جازۋشى بار دەيمىز، مۇمكىن ول 500 شىعار، مۇمكىن 70 شىعار، ەشكىم ونى انىقتاپ بەرە المايدى. سوندىقتان 700 مۇشە دەگەن ءسوز جاي عانا تسيفر. مەنىڭ شىن جازۋشى رەتىندە بىلەتىنىم – ءارى كەتسە 7-8 ادام. مەن كوبىنىڭ اتىن دا بىلمەيمىن. دەمەك، كەۋدە سوعاتىندار تولىپ جۇرگەنىمەن جازۋشىلار وداعىنا مۇشەنىڭ ءبارىن جازۋشى ساناۋعا بولمايدى.
– كورشى رەسەيدىڭ ادەبي ءومىرىن باقىلاساق، باياعىدان ماسكەۋ مەن پەتەربور قالامگەرلەرى اراسىندا جاراسىمدى ءبىر باسەكە بار ەكەنىن، ونىڭ ادەبيەتكە تەك پايداسىن عانا تيگىزىپ كەلە جاتقانىن بايقايمىز. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، استانادا الماتىلىق قالامگەرلەرمەن جارىسقا تۇسە الاتىن ادەبي ورتا قاشان قالىپتاسادى دەپ ويلايسىز؟
– مەنىڭ استانادا تۇرىپ جاتقانىما ءۇش جارىم جىل بولدى. سول كەزدەن بەرى وسىنداعى اعايىنداردىڭ باسى تىم سيرەك قوسىلادى ەكەن. باسىمىزدى ايدا-جىلدا تەك پرەزيدەنت قوسادى، كەيبىر مينيسترلەر قوسادى، سيرەك جاعدايدا قالانىڭ اكىمدىگى قوسادى. سونىمەن بىتەدى. وسىندا بولىمشەمىز بار دەگەندى ەستيمىن، بىراق سول بولىمشەنىڭ ساۋساعىنىڭ ۇشىن قيمىلداتقانىن كورگەن ەمەسپىن. «نە ىستەيمىز، نە جازىپ جاتسىزدار، اعالار؟ سىرلاساتىن، مۇڭداساتىن كەز كەلدى» دەگەن ەشكىم جوق. وسى بىردە ءبىزدى تەاتردىڭ ديرەكتورى اقجارقىن ورازبەك دەگەن ءىنىمىز جيناعان ەدى. بىرىگەيىك دەدىك، بىرلەسىپ ءىس تىندىرايىق دەپ پاتۋالاسقانداي بولدىق. بىراق ءوزىم كەيىن ويلانىپ قالدىم، ءبىزدى قانداي نيەتپەن جينادى دەپ. سەبەبى، سودان كەيىن ءاۋمين، حابار-وشار جوق. تىم-تىرىس تىنىشتىق. سوندىقتان ەلوردا اتىنا لايىق ادەبي ورتانىڭ بۇگىن-ەرتەڭ قالىپتاسا قويارىنا ءوز باسىم الدەبىر كۇمانمەن قارايمىن.
– قازاق دراماتۋرگياسى داعدارىستا دەگەن پىكىردى ءجيى ەستيمىز. كىمنىڭ كىناسى باسىمداۋ؟ دراماتۋرگتىڭ با، رەجيسەرلەردىڭ بە؟ «كەز كەلگەن پروزانىڭ قانداي ەكەنىن بىلگىڭ كەلسە، ونى دراماتۋرگياعا سالىپ جىبەر. ناعىز پروزا سوندا عانا انىقتالادى» دەگەن ماعىناداعى پىكىرىن ءوز دوسىڭىز، جازۋشى اعامىز قاليحان ىسقاق بىرنەشە رەت ايتقانىن ەستىدىك. سوعان كەلىسەسىز بە؟
– «قاليحان ايتسا، قالت ايتپايدى» دەگەن قالجىڭ ءسوز بار ءبىزدىڭ ءوز ارامىزدا. دراماتۋرگيا توقتاپ قالدى، توقىرادى دەگەن سوۆەت وداعى تۇسىندا ەكى رەت، ءۇش رەت پلەنۋم وتكىزىلىپ تۇراتىن. قازىر ول جوق. دەگەنمەن، كەيدە رەجيسسەر ءوزى نەعۇرلىم تالانتسىز بولسا، سوعۇرلىم دراماتۋرگتان كورەدى. ءوزى ىزدەپ تابۋ ورنىنا. جاقسى، تالانتتى رەجيسسەر وزىنە نە كەرەك ەكەنىن بىلەدى. سونى انىق بىلەتىن ادام – رەجيسسەر. ال «مىنە، مەن وتىرمىن عوي. ماعان كەرەمەت دراما اكەلىڭدەر» دەگەن – ول دارىنسىزدىقتىڭ، سورلىلىقتىڭ بەلگىسى. قازاقتا دراماتۋرگيا بار، بولادى. بىراق سونىڭ قىبىن تاۋىپ، كىلتىن تاۋىپ قويىپ جاتقان رەجيسسەرلەر از. مەن، مىسال ءۇشىن، پەندەشىلىكپەن «قازاقتا رەجيسسەر جوق» دەپ ايتۋىما بولادى عوي؟ بىراق وعان مەنىڭ مادەنيەتىم جىبەرمەيدى. مەنسىنبەۋىم مۇمكىن، بىراق «مۇلدەم جوق» دەپ ايتۋعا اۋزىم بارماس ەدى. ولار – ءوز الدىنا بولەك اۋىل، وزىمەن ءوزى قايناپ جاتقان قازان. مەن ولاردىڭ ءبارىن جاقسى بىلەمىن. بۇگىن ناشار سپەكتاكل قويسا، ەرتەڭ جاقسى دۇنيە قويۋى مۇمكىن. تاقىرىبىن تابا الماي جۇرگەن بولار... دەگەنمەن، سونىڭ ءبارى – سوقىرلىق. تابا الماۋ دەگەن دە دەرت. ديپلوم بار، دارىن جوق دەگەن ءسوز. «وبىكنوۆەننىي ءفاشيزمنىڭ» اۆتورى ميحايل روم دەگەن بولدى. سول كىسى ايتاتىن: «تالانتتى رەجيسسەر تەلەفون كىتاپشاسىن كينو عىپ شىعارا الادى» دەپ. ال تالانتسىز رەجيسسەردىڭ قولىنا شەكسپيردى اپارىپ بەرسەڭ دە ءبارىبىر. شەكسپيردى دە، چەحوۆتى دا وزىنشە قويىپ، يت ءراسۋاسىن شىعارىپ جۇرگەندەر بار عوي؟ سونداي ءبىر سپەكتاكلدى كورىپ وتىرىپ سول كەزدەگى مينيستر ماماشەۆتىڭ: «اكىم اعا، چەحوۆ دەگەنىڭىزدىڭ ءوزى ناعىز مىلجىڭ ەكەن عوي» دەگەنى بار ەدى. «چەحوۆ مىلجىڭ ەمەس، – دەدىم مەن. – دۇنيە ءجۇزى ادەبيەتىندەگى ەڭ قىسقا پەسالار سول چەحوۆتىكى. مىلجىڭداپ وتىرعان – سەنىڭ رەجيسسەرىڭ. چەحوۆ مىلجىڭ بولسا، جىل سايىن امەريكادا جىلىنا 200 تەاتر ونىڭ سپەكتاكلىن قويا ما؟»
كەي رەجيسسەر ءوزىنىڭ نە قويىپ جاتقانىن ونشا ۇعا بەرمەيدى. ايتەۋىر چەحوۆتى قويۋدى دارەجە دەپ بىلەدى. بويىنا ءسىڭىرىپ بارىپ قويۋ دەگەن جوق. مۇنداي ورەمەن، البەتتە دراماتۋرگيامىز، ادەبيەتىمىز قايدان ءوسسىن؟!
– مازمۇندى اڭگىمەڭىز ءۇشىن راحمەت، اعا.
سۇحباتتاسقان – باتىربولات ايتبولاتۇلى
ماۋسىم، 2007 جىل، استانا.
