Ákim Tarazı. Meniń jazýshy retinde biletinim - ári ketse 7-8 adam

– Ákim aǵa, jazýshy adamnan amandyqtan soń suraıtynymyz «Shyǵarmashylyǵyńyzda qandaı jańalyq bar, ne jazyp júrsiz» ǵoı sol.

– Áńgimemniń basyn súıinshi suraýdan bastaıyn endeshe. Osydan bir aıdan asa ýaqyt buryn, 31 shilde kúni Mustafa Shoqaı týraly pesamdy jazyp bitirdim.

– Qutty bolsyn!

– Rahmet. Bir jazýshydan suraǵan eken, «Shyǵarmańyzdy qansha jazdyńyz» dep. Ol «Ómir boıy jáne qaıta-qaıta» dep jaýap beripti. Al men úsh jyl osy taqyrypty aınaldyryp júrdim. Aınaldyrǵanda qolyma qalam alyp, qaǵaz jaıyp qoıyp emes, árıne. «Osy taqyrypta pesa jazsam qalaı bolar eken, qaı jaǵynan kelý kerek, kiltin qalaı tabam» degen tóńirekte tolǵanyp júrdim. Jazý proesiniń ózi qıyn emes, kiltin tabý qıyn ǵoı. Materıal ushan-teńiz. Hronologııa boıynsha basynan túsip alyp aıaǵyna deıin shyǵyp, on tom jazsań da, taýsylmaıdy. Biraq, qazirgi zamannyń talabymen, rıtmimen onyń bárin jazý múmkin emes, qajet te emes.

Osydan 5-6 jyl buryn «Juldyz» jýrnalynda «Kim ne jazyp júr?» degen saýalǵa baılanysty aqparat beriletin úrdis boldy. Sol kezde Ákim Tarazı Mustafa Shoqaıdy jazyp jatyr dep kirgizip jibergen. Al men buǵan birden kiriskenim joq. Aldymen fılmge senarıı jazdym, ol jeńil boldy dep aıta almaımyn, biraq pesa odan da qıyn ǵoı. Sodan osydan úsh-tórt aı buryn oı keldi: Mustafanyń ómirdegi eki saǵaty sahnaǵa shyqsa degen. Sol arqyly Mustafanyń búkil ómiri, onyń tarıhtaǵy orny, qaıratkerlik qyzmetiniń mán-maǵynasyn kórsete alsam, ǵajap bolar edi dep oıladym. «Onda sen, Ákim, áı, myqty bolar ediń!» dedim ózimdi ózim ishteı.

– Sonymen kiltin taptyńyz ǵoı?

– Taptym dep oılaımyn. «Qylkópir» degen allegorııalyq tragedııa jazyp bitirdim. Mustafa Shoqaı Vılnetta qalasynda on kún bolǵan. Sonda ony nemister jaqyn jerdegi, Polshadaǵy ólim lagerlerine aparyp-ákelip júrgen. Men sol on kúnniń jetinshi, segizinshi kúnderinen bir-bir saǵattan, Mustafanyń tańerteń turyp, shaı ishkeninen bastalǵan tirshilik sátin aldym.

– Pesa janryn basynan allegorııalyq tragedııalyq bolady dep josparladyńyz ba, nege?

– Sebebi, Mustafanyń taǵdyry – HH ǵasyrdyń taǵdyry. Mustafanyń ómiri sol ǵasyrdyń birinshi jartysynyń ǵana kórinis-tragedııasy emes, onyń ǵumyry búkil HH ǵasyrǵa sımvol bola alady dep oılaımyn. Óıtkeni, HH ǵasyr túgelimen bostandyqqa umtylýǵa arnalǵan. Azııa, Afrıka elderiniń otarshyldyqqa qarsy kúresi, Ońtústik Koreıanyń, Latyn Amerıkasynyń bostandyq úshin kúresi. Sonyń barlyǵy Mustafadan bastalǵan sııaqty kórinedi maǵan. Aldyńǵy 16 – 19 ǵasyrlar ımperııalar ǵasyry, olardyń týýy, kemeline jetýi, jer-jahandy jemtikteı kórip, bóliske salý, sol úshin talas-tartysý kezeńderi edi ǵoı. Al HH ǵasyr – sol otarlanǵan, qul bolǵan elderdiń bostandyq úshin kúres ǵasyry. Sonyń Orta Azııadan bastalǵanynyń ózi taǵdyrdyń bizge bir syıy ǵoı dep oılaımyn. Orta Azııada, ol kezdegi tilmen aıtqanda, Túrkistanda Mustafa Shoqaıdyń tarıhqa kelýi teginnen-tegin emes. Júz jylǵa sozylǵan bostandyq úshin aıqastyń basy Mustafa Shoqaı der edim. Árıne, men ony jınaqtaý túrinde, beınelep aıtyp otyrmyn. Odan buryn da talaı el, sonyń ishinde qazaq halqy da patshaǵa qarsy kóp kóterilis jasady, kúresti ǵoı, belgili. Sonyń báriniń shıryǵyp kelip ómir súrý formasyn tapqan tusyn Mustafanyń is-áreketi, taǵdyry arqyly pesamda kórsetkim keldi. Teatrǵa bólingen, sahnaǵa berilgen eki saǵatqa kelgen adam «Mustafa kim?» degenge ózine ózi qalaı jaýap bere alar edi? Soǵan óz jaýabymdy bergim keldi.

– Pesańyzdy jazbas buryn biraz materıalmen, Mustafa ómirine qatysty shyǵarmalarmen de tanys bolǵanyńyz anyq. Solardyń ishinde qaısysyn bólekshe atap aıta alar edińiz?

– Jaqynda men Darhan Qydyráli degen jas jigittiń «Mustafa» romanyn oqyp shyqtym. Ol da joǵaryda men aıtqan «Mustafa kim?» degen saýalǵa tolymdy jaýap berý turǵysynan jazylǵan eken. Men jas jazýshynyń meniń sanamda júrgen sol izdenisti tap basqanyna, mundaı izdeniske qalaısha jetkenine tańǵaldym. Ózim endi jigit aǵasy jasyndaǵy, odan da asqan adammyn ǵoı. Darhan inimizge rıza boldym. Sol kezdegi tarıhtaǵy Mustafanyń rólin bir kitapqa ǵana syıǵyza bilý ekiniń biriniń qolynan kelmeıdi der edim. Ushan-teńiz materıaldy bir ǵana dúnıege syıǵyzýǵa bola ma? Osy baǵytta jas zertteýshi Darhan Qydyráli ózinshe bir izdenis tanytypty. Al materıal sumdyq baı. Sodan qoryqpaı kiriskeniniń ózi úlken táýekel, erlik. Bálkim júreksingen de shyǵar, kim biledi, ózi jas jigit eken. Biraq qoryqpaı, sony alyp shyqqan. Onyń ústine kitabynyń bir ereksheligi, mektep jasyndaǵy balalarǵa da túsinikti tásilmen jazylǵan. Túsinikti tilmen dep otyrǵan joqpyn túsinikti, qyzyqty tásilmen! Ózim Darhannyń kitabyn sezinip, súısinip, jalyqpaı jáne óte muqııat, keminde bir aıdaı, ezip oqydym. Shyǵarmanyń ásirese aıqyndyǵy – onyń Mustafatanýǵa qosqan úlken úlesi der edim. Eshqandaı burmalaý joq. Óz yrqyna materıaldy kóndirý, laıyqtaý joq. Mustafany áshkereleýshi retinde nemese Túrkistannyń ǵana qyzyǵyn qyzyqtaǵan adam retinde kórsetse, mundaı bolmas edi. Mustafa – adam, taǵdyrdy oǵan Alla syılady. Darhan shyǵarmasynda sony tolymdy kórsetken, menimen úndestigi sol. Men de qoıylǵanda eki saǵat bolatyn sahnalyq shyǵarmamdy osy turǵydan alyp jazdym. Darhannyń kitabynda Ózbekstandaǵy, Túrkııadaǵy arhıv materıaldary bar. Al men jazǵanymda munyń bárin qamtyǵam joq, ózime keregin ǵana aldym. Senarıimde pesaǵa Mustafanyń óz jazbalaryn paıdalandym, jubaıy Marııa Gorınanyń jazǵandaryn oqyǵanymnyń paıdasy tıdi, solardyń ózi jetkilikti boldy. Sebebi, menik ǵylymı emes, kórkem-fılosofııalyq shyǵarma. Al Darhan ýaqytyn kóp bólgen, zerttegen. Uıaty bar adam jazǵany sezilip tur. Keıde materıalǵa uıaty joq adamdar kıligip ketedi, ondaı da bolady.

– Ákim aǵa, adamnyń ózine ózi dál baǵa berýi qıyn. Degenmen, óz ornyn, óz qadirin biletin adam sonysyn basqaǵa da moıyndata alady. Máselen, siz ózińizdi qandaı jazýshymyn dep sanaısyz?

– Men qandaı jazýshy ekenimdi aıta almaımyn, ony jurt aıtýy kerek. Biraq men uly oqyrmanmyn. Bul sózdi osymen úshinshi ret aıtyp otyrmyn. Burynǵy suhbattarymda eki ret aıtqanmyn. Men, Ákim – uly oqyrmanmyn! Ár avtordyń jazyp otyrǵan kezdegi júrek lúpilin men oqyǵanda sezip otyram. Avtor haltýrık bolsa, ony da sezem. Árkimdi oqyp alyp, jaza beretinder kóp qoı. «Ondaılardy ıisinen bilem» dep qaljyńdaımyn ózim.

Jaqynda Uzaqpaı Dospanbetovtyń «Sóz óneri dertpen teń» degen syn kitabyn oqyp otyryp, tańǵaldym. Ol áldebireýlerdi aıamaı, biraq óte oryndy synapty. Materıaldy tipti bilmeıtin bireýler qazaq tarıhyn biletindeı, kózimen kórgendeı qylyp jazǵan ǵoı. Sony dáleldi túrde syn sadaǵyna alǵan synshyǵa rıza boldym. Uzaqbaıdy romandar avtory retinde bilgenimmen, mundaı jaqsy syn jazady dep oılaǵan emes edim. Osyndaı syndar bizge qazir óte qajet. Uzaqbaıdyń ózine telefondap, aıtyp edim, rıza bolyp qaldy. «Men sizden mundaı baǵa kútpep edim» dep. Meniń qataldaý ekenimdi biledi ǵoı.

– Ózińizdi qatal adammyn dep esepteısiz be?

– Men qatty aıtyp tastaýǵa beıim janmyn. Ómirde sypaıy bolǵanymmen, ádebı máselelerde qatty ketetin adammyn. Sondyqtan talaı dostarymnan aırylyp qalǵanmyn. Aralas-quralas, dámdes-tuzdas bolǵan talaı joldasymnan shyǵarmasynyń kemshiligin aıtam dep, aırylǵanmyn. Astanaǵa alǵash kelgende óte jaqyn 30-40 adam boldyq. Aınalyp kelgende, 7-8 bolyp qaldyq. Aqyry 4-5 boldyq, 3-ke túsip qalǵan da kezder boldy. Qaıtadan tabysyp jatqan da kezimiz boldy. Sonyń bárine meniń minezim sebepshi dep oılaımyn. Áıtpese, men negizi loıalnyı, qazaqsha aıtqanda, kóńiljyqpas adammyn. Biraq ádebıetke kelgende qatty ketetinim bar. Ádebıetti qorlaýǵa bolmaıdy ǵoı. Ádebıetti satqanyń – seniń ata-anańdy satqanyń sııaqty. Adam ózimen ózi jymdasyp júre beredi, dostaryńnyń kemshiligin bilseń de, keshirip júre beresiń. Sebebi, ol sol sátte saǵan kerek. Al ádebıetke qııanat jasaǵan adammen jymdasyp júre almaısyń. Osy ádebıet máselesine kelgende jaqsy aralasqan adamdardan alystap ketken tusym kóp.

– Laýazymdy qyzmetten boıdy aýlaq salyp, ózińizben ózińiz júrgenińiz de sol ádebıetke adaldyqty saqtaıyn degen ustanymyńyzǵa baılanysty ma?

– Negizi men laýazymdy qyzmetti óte kóp istedim. Mınıstr dárejesinde qyzmet atqardym. Kezinde kınogerler odaǵynyń birinshi hatshysy bolǵan adammyn ǵoı men. Kınostýdııanyń 2-3 ret bas redaktory boldym. Alty jyl Jazýshylar odaǵynyń da basshylyǵynda boldym. Másele onda emes. Meniki qyzmetke baılanysty batyrlyq emes. Haltýrany keshirmeý, shala-pula jaza salǵandy keshirmeý. Qyzmettegi batyrlyq degen ne? Bireýdi kórgiń kelmese, hatshyńa aıta salasyń, eshkimdi kirgizbe dep. Ol – batyrlyq emes, bólek áńgime.

– Jazýshylar Odaǵynyń sońǵy quryltaıyna barǵanda qyzý pikirtalas bolǵan keı ortada nebir synshyl oılar estidik. Búginde bıliktiń bir pushpaǵynda júrgen atynan at úrketin keıbir aǵalardy zamandastary «Ádebıetke naǵyz beretin kezi edi, bıliktiń qyzmetshisi bolyp ketti» degen syńaıda kústanalaǵanyna kýá boldyq. Siz buǵan ne der edińiz?

– Bul suraǵyńa da Mustafanyń taǵdyrymen jaýap bereıin. Gıtlerdiń ıdeologııa máselesi jaǵyn basqarǵan Rozenberg degen mınıstri bolǵan. Sol kisi shetelderdi barlaıtyn adam, qazaqsha aıtqanda, jansyzdardyń basshysy bolýǵa Mustafaǵa usynys jasaıdy. «Sonyń Azııa, musylman elderi bólimin basqaratyn departament quramyz, soǵan bastyq bol» deıdi. Sol kezde Mustafa karerıst bolsa, kelise salar ma edi? Parıjde jartylaı ash-jalańash júrgen, áıeli orys taǵamdaryn daıyndaıtyn bir kishkentaı kafe ashyp, sonymen kún kórip júrgen adam ǵoı. Al ol «Men áskerı adam emespin, saıasatkermin. Sondyqtan sizdiń usynyńyzǵa kelisim bere almaımyn» degen. Óziniń kitabynda da bar. Karera degenniń sońyna túsken adamdy (men ádeıi halyqaralyq termındegi túrimen aıtyp otyrmyn) men ózim mansapqor, keıde mansapker deımin. Mansapker degen – tek qana sheneýniktik jolmen júretin adam. Ol da qoǵamǵa mamandyq, qyzmetker retinde kerek. Al mansapqor – óz óresine qaramaıtyn ólermen, mansapker bolý qolynan keler-kelmesine qaramaı umtylatyn jan. Keıde amalsyz, bala-shaǵasyn asyraý úshin mansapker bolyp júrgen jazýshylar bar. Kezinde ondaılar kóp boldy. Onyń zııany da úlken boldy, kóp aqyndar aqyndyǵynan aıyrylyp qaldy. Kóp prozagerler jazýshylyǵynan aırylyp qaldy. Al endi bıik mansapqa umtylǵan mansapqorlar da shyqty ǵoı bizdiń aramyzdan. Meniń anaý kúnin kóre almaı júrgen baıǵustarǵa janym ashıdy. Aqyndyǵyna zııan kelgenderge janym ashıdy. Al endi bizdiń aramyzda mansapqorlar bar, solardyki ne eken dep oılaımyn. Turmysy jaman emes. Múmkindigi boldy. Ádebıette qalyp qoıý kerek edi. Keńeıtip, molyraq jazý kerek edi. Qazaqta zerttelmegen sala jetip jatyr. Búgingi kúnniń ózin de zertteý kerek edi. Biraq mansapqa qyzyǵyp, berilip ketti. Nege? Onyń túp sebebin men, qazaqsha aıtsam, túp naǵashysyn darynsyzdyq der edim. Óziniń shyn máninde úlken talant emes ekenin ol túısigimen sezedi. Mıdyń bir túkpirindegi túısik sezdiredi, aıtady «Sen darynsyzsyń» dep. Ol ózi moıyndamaıdy, biraq álgi mıdaǵy kishkentaı lámpishkesi qurǵyr jylt-jylt etip, «Áı, sen jazýshy emessiń, úlken talant emessiń» dep belgi berip qoıady. Ony óshirip tastaıdy. Ózin ózi qaıtadan sendiredi. Sodan keıin tóńiregindegi dostary da kúdiginen aryltyp alady. «Sen keremetsiń, qazaqtyń bolashaǵysyń, bolaıyn dep turǵan Abaısyń, Muhtar Áýezovsyń» dep. Sodan ol jaǵympaz sózge qaıtadan senedi daǵy, taǵy kirisip ketedi. Sóıtip júrgende múmkindik bola qalyp, ol adam bılik, ataq shyǵarý jolyna túsip ketedi.

– Sizdiń oıyńyzsha, ondaı qyzmetterge tek darynsyzdar ǵana bara ma sonda?

– Men ózim jas kezimde elderdiń «Volga» minip bara jatqanyn kórip, qyzyǵatynmyn. Kóp keshikpeı «Lıteratýrnaıa gazetadan» usynys keldi. Qazaqstan men Qyrǵyzstan boıynsha tilshi bolyńyz degen. Ánýar Álimjanovtyń birinshi hatshy kezi. «LG»-nyń Konstantın Serebrıakov deıtin ult ádebıetteri bólimi bastyǵy «saǵan toqtap turmyz» dedi. Mashınasy bar ma dep suradym. Bar dedi. «Volga» ma? «Volga»! Onda kelistim dedim. Sebebi, «Volga» miný maǵan úlken dáreje bolyp kórindi. Jaspyn ǵoı...

Segiz aıdan soń meni Ortalyq komıtetke shaqyrdy. Kınogerler Odaǵyna birinshi hatshylyqqa usyndy. Meniń «Volgaǵa» minip júrýdi dáreje kórip qalǵan kezim. Birden kelistim. Biraq menen buryn Májıt Begalın, Sultan Qojyqovtar bar edi ǵoı degen edim. «Olardy da qarastyrdyq. Ekeýi de partııada joq eken» dedi. «Sen partııada barsyń ári jassyń» dep bet baqtyrmady.

Usynys Ákim Tarazıǵa zııan, Ákim Áshimovke paıdaly edi. Oılanyp-oılanyp baryp, kelistim. 10 jyl birinshi hatshy bolyp istedim, esesine 10 jol jazǵan joqpyn. Túńilip kettim dúnıeden. Sodan ishý de kóbeıe bastady. Shetelge shyǵasyń, keledi, qarsy alasyń shyǵaryp salasyń degendeı. Ishpeseń bolmaıtyn ol kezde, zaman solaı boldy. Aqyry men moraldyq turǵydan aza bastadym. Ózimdi ózim ábden jerden alyp jerge salyp, bir kúni aryz berdim. Ketem dep. Meni túsingen joq. Tyńdap otyrǵan Mıhaıl Esenalıev degen kisi «Sen bizge ókpelep júrsiń be? Olaı bolsa, jańa «Volga» bereıik. Álimjanovtyń ornyna Jazýshylar odaǵyna birinshi hatshy bolyp bar» dedi. «Nemese Tabıǵı muralardy qorǵaý qorynyń tóraǵalyǵyna bar» dedi. «Maǵan endi mashına, kabınet kerek emes dedim men. Sóıtip, kettim. Biraq meniń óz erkimmen ketkenime bir qazaq sengen joq. Men beıne qazaǵa ushyrap qalǵandaı úılerine shaqyryp kóńil aıtyp, masqara qyldy. Al shyndyqqa osy kúnge deıin senbeıdi. Men ózim Oljaspen kelisip, «úsh aıdan keıin men ketem, sen meniń ornymda suran» dep aıtqan adammyn. Ózi kýá. Sony aıtsam, basqalar senbeıdi ǵoı. Sodan soń úsh aı emes, alty aıdan soń kettim. Kete bildim. Alty jyl táýelsiz, jumyssyz júrip, úsh roman jazdym. Ol meniń úlken oljam. Alǵashqy kishkentaı juqa «Tuıyq sýdan» keıingi óndirip jazǵanym sol kez. Esik-terezeni jaýyp alyp jazdym. Keıin Jazýshylar odaǵynda 6 jyl istegennen keıin Oljas aıtty: «Ekinshi hatshy bol, Qaldarbek birinshi hatshy bolsyn, jumys isteıik» Partııanyń bar kezi. Kelistim dedim, biraq ertesi tańerteń barmaı qaldym. Qaldarbek «Nege keshiktiń» degende «bas tartyp otyrmyn dep edim, «Oıbaı, baǵana aıtpadyńyz ba?» dep kúıindi. Artynan Qalıhan, Saıyn sııaqty dostarym renjidi. Sondaı qyzyqtar bolǵan. Al bılikqumar adamdar bundaıǵa ólse senbeıdi. Ózderi qoldary jetpeı júrgen nárseni tastap ketip qalý degen olardyń aqylyna syımaıtyn jaıt. Al men ózimdi ózim jeńdim. Sodan keıin qansha dúnıe jazdym?!

– Al ózin jeńe almaı, ádebıetten amalsyz alystap, bılikte júrgen zamandastaryńyzǵa janyńyz ashı ma?

– Óte joǵary ketkenderine janym ashymaıdy. Sebebi, jaǵdaıy, turmysy jaman emes qoı áıteýir. Degenmen, olarǵa da ózin ózi jeńip, ketip qalý kerek edi, kete almady. Bılik olar úshin óte bir qymbat. Sebebi, kúdik degen qý bále kókeıde tur ǵoı. «Sen darynsyzsyń» degen. Jańaǵy qurǵyr lámpishke de berilmeıdi, qaıta janady. Sodan keıin eki ottyń ortasynda júredi. Qyzmetten ketse, jurt syılamaı qalady degen úreı, qorqynysh turady keýdesinde. Men ony ózim kórdim, eki ret qyzmetten kettim, ekeýinde de meni syılaýshylar azaıdy. Biraq sodan aman shyqtym ǵoı...

Bul darynsyzdar ózderin ómir boıy maqtatyp kele jatyr. Bálkim ol da qajet shyǵar... Óz qarjysyna gazet, jýrnal shyǵarady. Ár nómirinde ózin jasyryn atpen maqtatady. Pálenbaev degenniń atynan. Ol adamnyń bar-joǵyn eshkim tekserip jatqan joq qoı. Qazaqta 3-4 gazet-jýrnal bar sol ádispen shyǵyp jatqan. Biraq qalyń oqyrman ony elep jatqan joq. Ózimen ózi bolyp júrgen sondaı adamdar bar. Qazaqtyń ádebıetinde. Onyń bári túk emes, ýaqyt bárin óz ornyna qoıady.

– Sonyń bári bizde synnyń joqtyǵynan nemese azýsyzdyǵynan emes pe?

– Solaıyn solaı. Uzaqbaı týraly jańa aıttym ǵoı. Sol sııaqty búginde Bekdilda Aldamjarovty jazýshylar jek kórip ketti. Al men teledıdardan sóılep, aıttym, «Sony qoldaımyn» dep. Maǵan Aldamjarovtyń maqalalary unady, qyshyǵan jerime tıdi. Bireýdi qandaı nıetpen synaǵany, jeke basynyń arazdyǵy, ókpesi bar-joǵy maǵan qajet emes, biraq aıtyp otyrǵan syndarynyń bárin men qoldaımyn. Jaqsy syn jazdy. Ol – seńdi buzǵan adam. Biraq, keıingi kezderi ózi jamandaǵandar jaǵyna shyǵyp ketip, qarsy jaqty synaýǵa kiristi. Ol jaǵyn endi onyń uıaty biledi...

Bizde syn azýsyz bolatyn sebebi – aıampazdyq bar. Al endi keıin jańa urpaq keledi, olarǵa seniń laýreat ekeniń, bes-alty klassıka oqyp tastaǵanyń bedel emes, bári dalada qalady. Kósheniń atyn ıelenip jatqan adamdar bar ǵoı, solardyń ózin oqymaıtyn urpaq keledi. Nadandyǵynan emes, basqasha kózben, tarıh kózimen qaraıtyn urpaq keledi. Sol kezde bári jaıyna qalady.

Ádebıet, jaqsy ádebıet josparly túrde jasalmaıdy. Servantes óziniń aldyndaǵy júz jyl boıy jazylǵan romandardyń qorytyndysy, eń bıik shyńy retinde «Dont Kıhotty» jazdy. Sholohov ózine deıin jazǵan búkil HIH ǵasyr ádebıetiniń eń bıik shyńy «Tynyq Dondy» jazdy. Ol 16 jasynan soǵysqa qatysyp, maıdan dalasynda júrgen jaı ǵana bozbala bolatyn. 29 jyly, 24 jasynda «Tynyq Donnyń» eki kitabyn bitirgende kúni ol ózi shyn máninde kelip terezeniń ar jaǵynan kóringen óz beınesine qarap turyp, «Chto ty nadelal, Mısha?» depti.

Ádebıet degen – úlken proess. Bir kezeńde naızaǵaı bolyp Gogol, Tolstoı, Chehov, endi bir zamanda Sholohov bolyp atylǵan ádebı qubylystyń tarıhı zańdylyǵy bar. «Qazir qazaq ádebıeti, qazaq prozasy sóıtip qaldy, búıtip qaldy» degen sózderge senbeńiz. Keremet dúnıe áli jazylady, múmkin jazylǵan da shyǵar. Ol bir kúni ózinen-ózi shyǵady, atylady. Ol taǵdyrǵa baılanysty. Ádebıet eshýaqytta toqyramaıdy.

– Poezııa týraly oń pikirler aıtyp júrsiz. Al biraq «prozada kesek dúnıeler baıqalmaıdy» degen sııaqty ózińizdiń jańaǵy pikirińizge qaıshylaý oı aıtqan kezderińiz bolǵan sekildi edi?

– Keremet dúnıeńiz kesek emes, ol kishkentaı bolýy múmkin ǵoı, qaıdan bilesiń? Men saǵan qyzyq aıtaıyn, Saıyn Muratbekovtyń «Kúzgi buralań jol» degen bir áńgimesi bar. Biraq sol – romanǵa bergisiz áńgime. Qalıhan Ysqaqovtyń mashınkamen basqanda úsh-aq bettik bir ǵajap shyǵarmasy bar, ol da sondaı. Aqan Nurmanovtyń «Juldyz shoǵyry» degen roman-epopeıaǵa bergisiz týyndysy bar. Al onyń «Qulannyń ajaly» romany – sol kezdegi revolıýııa taqyrybyndaǵy jazylǵan romandardyń eń keremeti. Ol áli baǵasyn almaǵan uly jazýshy. Baǵasyn almaǵan sebebi – Sovet júıesi kezinde ókimet, partııa qyzmetine jaqyn júrgenderdi klassık etip shyǵaryp júrdi. Sonyń bári óshken kezde Aqan Nurmanov, Saıyn Muratbekov, Qalıhan Ysqaqovtar jarqyrap shyǵady áli. Sebebi, olardyki jalǵan dúnıe emes. Biz keıde ádebıetten sıýjet, keıipker izdeımiz. Onyń bári durys emes. Prozada, poezııada da eń keremeti – jazýshynyń lúpildep soǵyp turǵan júregi, jany. Ol bolsa, máńgilik shyǵarma sol!

– Qazirgi bizdiń qalamgerler búgingi kúnniń keıipkerin taba almaı, daǵdaryp qaldy degen pikirge qandaı ýáj aıtar edińiz?

– Onyń bári beker sóz. Bir jazýshy suhbat berip tur: Qazirgi zaman meniń talantyma nár bermeıdi dep. Nemene, sonda ony aýzyna qasyqpen salyp berý kerek pe eken bireý?! Onyń ózi búgingi ómirdi jazýshynyń, fılosoftyń aqynnyń kózimen kóre almaıdy degen sóz bul. Talantynyń soqyr bolǵandyǵynan jaza almaıdy ol. Qazaqstan Jazýshylar odaǵy jáne onyń múshesi degen uǵym bar. Osy eki uǵym «Jazýshy» degen uǵymmen túp máninde janasa bermeıdi. Úsheýi qatar atalǵanmen, úsh túrli uǵym. Jazýshylar odaǵy – uıym. Al múshesi degen áıteýir atynyń atalǵanyn qalaıtyn, áıteýir sol qoǵamda bolýdy qalaıtyn adamdardyń jıyntyǵy. Onyń ishine áldekimder de kirip ketýi bek múmkin. Al shyn jazýshy basqa. 700 jazýshy bar deımiz, múmkin ol 500 shyǵar, múmkin 70 shyǵar, eshkim ony anyqtap bere almaıdy. Sondyqtan 700 múshe degen sóz jaı ǵana ıfr. Meniń shyn jazýshy retinde biletinim – ári ketse 7-8 adam. Men kóbiniń atyn da bilmeımin. Demek, keýde soǵatyndar tolyp júrgenimen Jazýshylar odaǵyna músheniń bárin jazýshy sanaýǵa bolmaıdy.

– Kórshi Reseıdiń ádebı ómirin baqylasaq, baıaǵydan Máskeý men Peterbor qalamgerleri arasynda jarasymdy bir báseke bar ekenin, onyń ádebıetke tek paıdasyn ǵana tıgizip kele jatqanyn baıqaımyz. Osy turǵydan kelgende, Astanada almatylyq qalamgerlermen jarysqa túse alatyn ádebı orta qashan qalyptasady dep oılaısyz?

– Meniń Astanada turyp jatqanyma úsh jarym jyl boldy. Sol kezden beri osyndaǵy aǵaıyndardyń basy tym sırek qosylady eken. Basymyzdy aıda-jylda tek Prezıdent qosady, keıbir mınıstrler qosady, sırek jaǵdaıda qalanyń ákimdigi qosady. Sonymen bitedi. Osynda bólimshemiz bar degendi estımin, biraq sol bólimsheniń saýsaǵynyń ushyn qımyldatqanyn kórgen emespin. «Ne isteımiz, ne jazyp jatsyzdar, aǵalar? Syrlasatyn, muńdasatyn kez keldi» degen eshkim joq. Osy birde bizdi teatrdyń dırektory Aqjarqyn Orazbek degen inimiz jınaǵan edi. Birigeıik dedik, birlesip is tyndyraıyq dep pátýalasqandaı boldyq. Biraq ózim keıin oılanyp qaldym, bizdi qandaı nıetpen jınady dep. Sebebi, sodan keıin áýmın, habar-oshar joq. Tym-tyrys tynyshtyq. Sondyqtan elorda atyna laıyq ádebı ortanyń búgin-erteń qalyptasa qoıaryna óz basym áldebir kúmánmen qaraımyn.

– Qazaq dramatýrgııasy daǵdarysta degen pikirdi jıi estımiz. Kimniń kinási basymdaý? Dramatýrgtyń ba, rejıserlerdiń be? «Kez kelgen prozanyń qandaı ekenin bilgiń kelse, ony dramatýrgııaǵa salyp jiber. Naǵyz proza sonda ǵana anyqtalady» degen maǵynadaǵy pikirin óz dosyńyz, jazýshy aǵamyz Qalıhan Ysqaq birneshe ret aıtqanyn estidik. Soǵan kelisesiz be?

– «Qalıhan aıtsa, qalt aıtpaıdy» degen qaljyń sóz bar bizdiń óz aramyzda. Dramatýrgııa toqtap qaldy, toqyrady degen Sovet odaǵy tusynda eki ret, úsh ret pleným ótkizilip turatyn. Qazir ol joq. Degenmen, keıde rejısser ózi neǵurlym talantsyz bolsa, soǵurlym dramatýrgtan kóredi. Ózi izdep tabý ornyna. Jaqsy, talantty rejısser ózine ne kerek ekenin biledi. Sony anyq biletin adam – rejısser. Al «Mine, men otyrmyn ǵoı. Maǵan keremet drama ákelińder» degen – ol darynsyzdyqtyń, sorlylyqtyń belgisi. Qazaqta dramatýrgııa bar, bolady. Biraq sonyń qybyn taýyp, kiltin taýyp qoıyp jatqan rejısserler az. Men, mysal úshin, pendeshilikpen «Qazaqta rejısser joq» dep aıtýyma bolady ǵoı? Biraq oǵan meniń mádenıetim jibermeıdi. Mensinbeýim múmkin, biraq «múldem joq» dep aıtýǵa aýzym barmas edi. Olar – óz aldyna bólek aýyl, ózimen ózi qaınap jatqan qazan. Men olardyń bárin jaqsy bilemin. Búgin nashar spektakl qoısa, erteń jaqsy dúnıe qoıýy múmkin. Taqyrybyn taba almaı júrgen bolar... Degenmen, sonyń bári – soqyrlyq. Taba almaý degen de dert. Dıplom bar, daryn joq degen sóz. «Obyknovennyı fashızmniń» avtory Mıhaıl Rom degen boldy. Sol kisi aıtatyn: «Talantty rejısser telefon kitapshasyn kıno ǵyp shyǵara alady» dep. Al talantsyz rejısserdyń qolyna Shekspırdi aparyp berseń de báribir. Shekspırdi de, Chehovty da ózinshe qoıyp, ıt rásýásin shyǵaryp júrgender bar ǵoı? Sondaı bir spektakldi kórip otyryp sol kezdegi mınıstr Mamashevtyń: «Ákim aǵa, Chehov degenińizdiń ózi naǵyz myljyń eken ǵoı» degeni bar edi. «Chehov myljyń emes, – dedim men. – Dúnıe júzi ádebıetindegi eń qysqa pesalar sol Chehovtyki. Myljyńdap otyrǵan – seniń rejısseriń. Chehov myljyń bolsa, jyl saıyn Amerıkada jylyna 200 teatr onyń spektaklin qoıa ma?»

Keı rejısser óziniń ne qoıyp jatqanyn onsha uǵa bermeıdi. Áıteýir Chehovty qoıýdy dáreje dep biledi. Boıyna sińirip baryp qoıý degen joq. Mundaı óremen, álbette dramatýrgııamyz, ádebıetimiz qaıdan óssin?!

– Mazmundy áńgimeńiz úshin rahmet, aǵa.