دەرەكتى ءفيلمىنىڭ اتاسى

    بيىل قازاق كينودوكۋمەنتاليستيكانىڭ نەگىزىن قالاۋشىلارىنىڭ ءبىرى – وراز ابىشەۆتىڭ تۋعانىنا 105 ج ىل تولدى. وراز ابىشەۆ سەمەي ءوڭىرىنىڭ ابىرالى دەگەن جەرىندە 1916 جىلى 1 مامىردا تۋعان. اكەسى – وقىمىستى ادام ەدى، ادۆوكات، سوت بولعان ادام ەدى، بولىس باسقارعان. اناسى زاعيپا – دارىندى كۇيشى، دومبىرانى كەرەمەت شەرتكەن. جاس ورازدىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىنا ناعاشى اعاسى – ءانشى، سال، سەرى مۇقاتاي توقجىگىتوۆ اسەر ەتكەن. قازاقتىڭ 1000 ءانىن، 1000 كۇيىن جيناعان زەرتتەۋشى الەكساندر زاتاەۆيچ مۇقاتاي توقجىگىتوۆتەن بىرنەشە حالىق ءانىن جازىپ، نوتاعا تۇسىرگەن، مۇقاتايدىڭ مۋزىكالىق تالانتىنا ءتانتى بولعان، ونى ءساندى كيىنگەن سەرى، جىگىتتەردىڭ تورەسى رەتىندە سيپاتتاعان. امىرەنىڭ دوسى، شاكىرتى، قارتايعاندا مۇقاتاي توقجىگىتوۆ امىرە تۋرادى كىتاپ شىعارادى. تۋعان ابىرالىعا جاقىن قارقارالى وڭىرىندە جىل سايىن قوياندى جارمەڭكەسى وتكەن. بۇل جارمەڭكەگە بۇكىل ارقادان انشىلەر جينالعان. جارمەڭكەدە ەستىلگەن اندەر ۇيدەن ۇيگە، اۋىلدان اۋىلعا كوشىپ حالىق اندەرىنە اينالىپ، حالىقتىڭ جۇرەگىندە ءتورىن العان، جاس انشىلەرگە قانات بولىپ، رەپەرتۋارلارىن بايىتقان. بالا ورازدىڭ دا ارمانى ءانشى بولۋ ەدى. سول كەزدە بولاشاق تانىمال جازۋشى ءادي ءشارىپوۆ اۋىل-ايماقتاردا دارىندى جاستاردى تاۋىپع جيناپ، الماتىعا وقۋعا جىبەرگەن، اعا رەتىندە قامقورلىعىن كورسەتكەن (ول كەزدە ءوزى دە جاس، ورازدان 4-5-اق جاس ۇلكەن). ءسويتىپ، وراز ابىشەۆ الماتى قالاسىنداعى قازاق مۋزىكالدىق تەاترىنىڭ دايىنداۋ كۋرستارىنا تۇسكەن. ماقساتى – وپەرا ءانشىسى بولۋ. بۇل ارمان ورازدىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ الىپ، ونى العا جەتىلدىردى. 1936 جىلى ماسكەۋدە قازاق مادەنيەتىنىڭ كۇندەرى ءوتتى. دەكاداعا جامبىل، كەنەن، كۇلاش بايسەىتوۆا، شارا جيەنقۇلوۆا، جامال وماروۆا، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، قانابەك بايسەىتوۆ، ماناربەك ەرجانوۆ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ سياقتى انشىلەر، بيشىلەر، اقىندار، جازۋشىلار قاتىستى. تەاترلاردا وپەرالار قويىلدى. دەلەگاتسيانىڭ قۇرامىندا وراز ابىشەۆ تە بولدى. ول «قىز-جىبەك»، «جالبىر» وپەرالارىنىڭ قويىلىمدارىنا قاتىسىپ، ماسكەۋلىكتەردى داۋسىمەنەن قايران قالدىرعان. 1938 جىلى اشحاباد قالاسىندا قازاق مادەنيەتىنىڭ كۇندەرى وتكەن كەزدە، وراز ابىشەۆ قاتتى سۋىق ءتيىپ، بۇرىڭعىداي ءان ايتا المايتىن بولدى. ءسويتىپ، وپەرا ءانشىسىنىڭ كارەراسىمەن قوشتاسۋعا ءماجبۇر بولدى. ارمانىمەن قوشتاسقان وراز قاتتى قايعىردى، قينالدى. سول كۇندەرى ول قۇرمانبەك جانداربەكوۆتەن  تاعدىرىن، ءومىر جولىن وزگەرتكەن اقىل-كەڭەستى ەستىپ قالدى. «داۋىسىڭ بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق، ال كينو – ماڭگى» - دەگەن سوزدەر ورازدىڭ ويىن وزگەرتىپ، ومىرىندە شەشۋشى بولىپ قالدى.

         شىنىمەن، ول كەزدە كينو – قىزىق نارسەلەرىنىڭ شىڭى ەدى، ونەردىڭ جاڭا ءبىر قىرى، ەندى عانا پايدا بولىپ، دامىپ جۇرگەن سالا ەدى. جۇرت قىزىعىپ كينوسەانستارعا باراتىن ەدى. تەلەديدار، ينتەرنەت جوقتا، كينو ەلدىڭ جۇرەگىنىڭ ءتورىن جاۋلاپ الدى. كينونى كورۋ ەمەس، جاساۋ، ءتۇسىرۋ – ورازدىڭ جاڭا ارمانى بولىپ كەتتى. سول ارمانعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن، 1939 جىلى وراز ابىشەۆ ماسكەۋدەگى بۇكىلوداقتىق كينەماتورگافيا ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، ونى ءساتتى تامامداعان. سودان بەرى، جارتى عاسىردان استام، وراز ابىشەۆ دەرەكتى فيلمدەرىن ءتۇسىردى. شەبەردىڭ تۋىندىلارىنىڭ اراسىندا اباي، كەنەن، قاجىمۇقان، تالعات بيگەلدينوۆ تۋرالى فيلمدەر بار. الەمگە ايگىلى ابسەنت اتتى تۇلپار تۋرالى ءفيلمدى دە ءتۇسىردى. جالپى، وراز اعانىڭ مۇراسىنا 70-تەن استام دەرەكتى فيلم، 300-دەن استام كينوجۋرنال كىرەدى. فيلمدەردە وراز ابىشەۆ قويشىلاردىڭ، بالىقشىلاردىڭ، تىن يگەرۋشىلەردىڭ، باعبانداردىڭ ەڭبەگىن جان-جاقتان كورسەتەدى. ءار ءبىر تاريحي تۇلعاعا ارنالعان ءفيلمى – ءوزى بولىپ تۇرعان ءبىر كينوەنتسيكلوپەديا. كەنەن اتانى كوزى تىرىسىندە تاسپاعا ءتۇسىرىپ، بەينەسىن ۇرپاقتار ءۇشىن ساقتاپ قالدىرۋ دا – وراز ابىشەۆتىڭ تاريحتا قالعان ەڭبەگى. ال، تالعاتتىڭ ەرلىگى تۋرالى فيلم – باياعى باتىرلار تۋرالى جىر-داستان سەكىلدى، ءبىر ايىرماشىلىعى – ەكرانعا شىققان. وراز اعانىڭ شاكىرتتەرى – سەرگەي ءازىموۆ، ساتىپالدى نارىمبەتوۆ، سىلامبەك تاۋكەلوۆ كينويندۋستريادا تانىمال ەسىمدەر بولىپ تابىلادى. ارىپتەستەرى – يسكاندەر تىنىشپاەۆ، مارك بەروكوۆيچ، ەمير فايك، يان ۆون سيك. يۆان چيكنوۆەروۆ وراز ابىشەۆتى مامان رەتىندە جوعارى باعالادى. ءومىر بويى الماتىدا تۇرعان وراز ابىشەۆ تۋعان ەلىن ەشقاشان ۇمىتقان جوق، ابىرالىعا، قاينارعا ىلعي باراتىن ەدى. جاسى سەكسەننەن اسسا دا، ەلىنە بارىپ قايتاتىن. تۋعان اۋىلىندا ۇيىمداستىرىلعان «قاينار»، «مەيزەك» انسامبلدەرىنە گاسترولمەنەن ساپارعا شىققاندا قاشاندا قارجىلاي جاردەم كورسەتكەن. قولى اشىق، پەيىلى كەڭ، كوڭىلى دارحان، جومارت ادام ەدى. جاستارعا قاشان دا اقىل-كەڭەس بەرىپ جۇرەتىن ەدى. «ەردى نامىس ولتىرەدى، قوياندى قامىس ولتىرەدى»، - دەگەن قازاق ماقالى – وراز اعانىڭ سۇيىكتى ماقالى ەدى. بۇل ءسوز – ونىڭ ومىرلىك قاعيداسى ەدى. سابىرلى، سالماقتى، اقكوڭىل، اۋزىنان ءبىر جامان ءسوز تۇسپەيتىن وراز اعا رەنجىگەندە، نارازى بولعاندا، اشۋلانعىسى، ۇرىسقىسى كەلگەندە «بيۋروكرات» دەگەن ءسوزدى قولداعان، ودان اسپايتىن بوقاۋىز ءسوزدى ايتقان ەمەس. بيۋروكراتيانى، ەكىجۇزدىلىكتى، تاكاپپارلىقتى جەك كورەتىن ەدى.            وراز ابىشەۆ 96 جاسىندا دۇنيە سالعان. دەرەكتى ءفيلمىنىڭ اتاسى مۇرا قىپ قالدىرعان دەرەكتى فيلمدەرىنىڭ باي قورى بار. شەبەردىڭ ەسىمى ەلدىڭ ەسىندە. جىل سايىن ۇزدىك دەرەكتى فيلمدەردى تۇسىرەتىن رەجيسسەرلەرگە وراز ابىشەۆ اتىنداعى جۇلدە بەرىلەدى. ءىزباسارلارى ءىسىن جالعاستىرىپ جاتىر

                                                                                             اسقار ءبايبورى