Derektı filmınıŋ atasy

    Biyl qazaq kinodokumentalistikanyŋ negızın qalauşylarynyŋ bırı – Oraz Äbışevtıŋ tuǧanyna 105 j yl toldy. Oraz Äbışev Semei öŋırınıŋ Abyraly degen jerınde 1916 jyly 1 mamyrda tuǧan. Äkesı – oqymysty adam edı, advokat, sot bolǧan adam edı, bolys basqarǧan. Anasy Zaǧipa – daryndy küişı, dombyrany keremet şertken. Jas Orazdyŋ tūlǧa retınde qalyptasuyna naǧaşy aǧasy – änşı, sal, serı Mūqatai Toqjıgıtov äser etken. Qazaqtyŋ 1000 änın, 1000 küiın jinaǧan zertteuşı Aleksandr Zataevich Mūqatai Toqjıgıtovten bırneşe halyq änın jazyp, notaǧa tüsırgen, Mūqataidyŋ muzykalyq talantyna täntı bolǧan, ony sändı kiıngen serı, jıgıtterdıŋ töresı retınde sipattaǧan. Ämırenıŋ dosy, şäkırtı, qartaiǧanda Mūqatai Toqjıgıtov Ämıre turady kıtap şyǧarady. Tuǧan Abyralyǧa jaqyn Qarqaraly öŋırınde jyl saiyn Qoiandy järmeŋkesı ötken. Būl järmeŋkege bükıl Arqadan änşıler jinalǧan. Järmeŋkede estılgen änder üiden üige, auyldan auylǧa köşıp halyq änderıne ainalyp, halyqtyŋ jüregınde törın alǧan, jas änşılerge qanat bolyp, repertuarlaryn baiytqan. Bala Orazdyŋ da armany änşı bolu edı. Sol kezde bolaşaq tanymal jazuşy Ädi Şärıpov auyl-aimaqtarda daryndy jastardy tauypǧ jinap, Almatyǧa oquǧa jıbergen, aǧa retınde qamqorlyǧyn körsetken (ol kezde özı de jas, Orazdan 4-5-aq jas ülken). Söitıp, Oraz Äbışev Almaty qalasyndaǧy Qazaq muzykaldyq teatrynyŋ daiyndau kurstaryna tüsken. Maqsaty – opera änşısı bolu. Būl arman Orazdyŋ jüregın jaulap alyp, ony alǧa jetıldırdı. 1936 jyly Mäskeude qazaq mädenietınıŋ künderı öttı. Dekadaǧa Jambyl, Kenen, Küläş Baiseıtova, Şara Jienqūlova, Jamal Omarova, Qūrmanbek Jandarbekov, Qanabek Baiseıtov, Mänarbek Erjanov, Jüsıpbek Elebekov siiaqty änşıler, bişıler, aqyndar, jazuşylar qatysty. Teatrlarda operalar qoiyldy. Delegasiianyŋ qūramynda Oraz Äbışev te boldy. Ol «Qyz-Jıbek», «Jalbyr» operalarynyŋ qoiylymdaryna qatysyp, mäskeulıkterdı dausymenen qairan qaldyrǧan. 1938 jyly Aşhabad qalasynda qazaq mädenietınıŋ künderı ötken kezde, Oraz Äbışev qatty suyq tiıp, būryŋǧydai än aita almaityn boldy. Söitıp, opera änşısınıŋ karerasymen qoştasuǧa mäjbür boldy. Armanymen qoştasqan Oraz qatty qaiǧyrdy, qinaldy. Sol künderı ol Qūrmanbek Jandarbekovten  taǧdyryn, ömır jolyn özgertken aqyl-keŋestı estıp qaldy. «Dauysyŋ bügın bar, erteŋ joq, al kino – mäŋgı» - degen sözder Orazdyŋ oiyn özgertıp, ömırınde şeşuşı bolyp qaldy.

         Şynymen, ol kezde kino – qyzyq närselerınıŋ şyŋy edı, önerdıŋ jaŋa bır qyry, endı ǧana paida bolyp, damyp jürgen sala edı. Jūrt qyzyǧyp kinoseanstarǧa baratyn edı. Teledidar, internet joqta, kino eldıŋ jüregınıŋ törın jaulap aldy. Kinony köru emes, jasau, tüsıru – Orazdyŋ jaŋa armany bolyp kettı. Sol armanǧa qol jetkızu üşın, 1939 jyly Oraz Äbışev Mäskeudegı Bükılodaqtyq kinematorgafiia institutyna tüsıp, ony sättı tämamdaǧan. Sodan berı, jarty ǧasyrdan astam, Oraz Äbışev derektı filmderın tüsırdı. Şeberdıŋ tuyndylarynyŋ arasynda Abai, Kenen, Qajymūqan, Talǧat Bigeldinov turaly filmder bar. Älemge äigılı Absent atty tūlpar turaly filmdı de tüsırdı. Jalpy, Oraz aǧanyŋ mūrasyna 70-ten astam derektı film, 300-den astam kinojurnal kıredı. Filmderde Oraz Äbışev qoişylardyŋ, balyqşylardyŋ, tyn igeruşılerdıŋ, baǧbandardyŋ eŋbegın jan-jaqtan körsetedı. Är bır tarihi tūlǧaǧa arnalǧan filmı – özı bolyp tūrǧan bır kinoensiklopediia. Kenen atany közı tırısınde taspaǧa tüsırıp, beinesın ūrpaqtar üşın saqtap qaldyru da – Oraz Äbışevtıŋ tarihta qalǧan eŋbegı. Al, Talǧattyŋ erlıgı turaly film – baiaǧy batyrlar turaly jyr-dastan sekıldı, bır aiyrmaşylyǧy – ekranǧa şyqqan. Oraz aǧanyŋ şäkırtterı – Sergei Äzımov, Satypaldy Narymbetov, Sılämbek Täukelov kinoindustriiada tanymal esımder bolyp tabylady. Ärıptesterı – İskander Tynyşpaev, Mark Berokovich, Emir Faik, Iаn von Sik. İvan Chiknoverov Oraz Äbışevtı maman retınde joǧary baǧalady. Ömır boiy Almatyda tūrǧan Oraz Äbışev tuǧan elın eşqaşan ūmytqan joq, Abyralyǧa, Qainarǧa ylǧi baratyn edı. Jasy seksennen assa da, elıne baryp qaitatyn. Tuǧan auylynda ūiymdastyrylǧan «Qainar», «Meizek» ansamblderıne gastrolmenen saparǧa şyqqanda qaşanda qarjylai järdem körsetken. Qoly aşyq, peiılı keŋ, köŋılı darhan, jomart adam edı. Jastarǧa qaşan da aqyl-keŋes berıp jüretın edı. «Erdı namys öltıredı, qoiandy qamys öltıredı», - degen qazaq maqaly – Oraz aǧanyŋ süiıktı maqaly edı. Būl söz – onyŋ ömırlık qaǧidasy edı. Sabyrly, salmaqty, aqköŋıl, auzynan bır jaman söz tüspeitın Oraz aǧa renjıgende, narazy bolǧanda, aşulanǧysy, ūrysqysy kelgende «biurokrat» degen sözdı qoldaǧan, odan aspaityn boqauyz sözdı aitqan emes. Biurokratiiany, ekıjüzdılıktı, täkapparlyqty jek köretın edı.            Oraz Äbışev 96 jasynda dünie salǧan. Derektı filmınıŋ atasy mūra qyp qaldyrǧan derektı filmderınıŋ bai qory bar. Şeberdıŋ esımı eldıŋ esınde. Jyl saiyn üzdık derektı filmderdı tüsıretın rejisserlerge Oraz Äbışev atyndaǧy jülde berıledı. Izbasarlary ısın jalǧastyryp jatyr

                                                                                             Asqar BAIBÖRI