Bıyl qazaq kınodokýmentalıstıkanyń negizin qalaýshylarynyń biri –
Oraz Ábishevtiń týǵanyna 105 j yl toldy. Oraz Ábishev Semeı óńiriniń Abyraly degen jerinde 1916 jyly 1 mamyrda týǵan. Ákesi – oqymysty adam edi, advokat, sot bolǵan adam edi, bolys basqarǵan. Anasy Zaǵıpa – daryndy kúıshi, dombyrany keremet shertken.
Jas Orazdyń tulǵa retinde qalyptasýyna naǵashy aǵasy – ánshi, sal, seri Muqataı Toqjigitov áser etken. Qazaqtyń 1000 ánin, 1000 kúıin jınaǵan zertteýshi Aleksandr Zataevıch Muqataı Toqjigitovten birneshe halyq ánin jazyp, notaǵa túsirgen, Muqataıdyń mýzykalyq talantyna tánti bolǵan, ony sándi kıingen seri, jigitterdiń tóresi retinde sıpattaǵan. Ámireniń dosy, shákirti, qartaıǵanda Muqataı Toqjigitov Ámire týrady kitap shyǵarady.
Týǵan Abyralyǵa jaqyn Qarqaraly óńirinde jyl saıyn Qoıandy jármeńkesi ótken. Bul jármeńkege búkil Arqadan ánshiler jınalǵan. Jármeńkede estilgen ánder úıden úıge, aýyldan aýylǵa kóship halyq ánderine aınalyp, halyqtyń júreginde tórin alǵan, jas ánshilerge qanat bolyp, repertýarlaryn baıytqan.
Bala Orazdyń da armany ánshi bolý edi. Sol kezde bolashaq tanymal jazýshy Ádı Sháripov aýyl-aımaqtarda daryndy jastardy taýypǵ jınap, Almatyǵa oqýǵa jibergen, aǵa retinde qamqorlyǵyn kórsetken (ol kezde ózi de jas, Orazdan 4-5-aq jas úlken). Sóıtip, Oraz Ábishev Almaty qalasyndaǵy Qazaq mýzykaldyq teatrynyń daıyndaý kýrstaryna túsken.
Maqsaty – opera ánshisi bolý. Bul arman Orazdyń júregin jaýlap alyp, ony alǵa jetildirdi.
1936 jyly Máskeýde qazaq mádenıetiniń kúnderi ótti. Dekadaǵa Jambyl, Kenen, Kúlásh Baıseitova, Shara Jıenqulova, Jamal Omarova,
Qurmanbek Jandarbekov, Qanabek Baıseitov, Mánarbek Erjanov, Júsipbek Elebekov sııaqty ánshiler, bıshiler, aqyndar, jazýshylar qatysty. Teatrlarda operalar qoıyldy. Delegaııanyń quramynda Oraz Ábishev te boldy. Ol «Qyz-Jibek», «Jalbyr» operalarynyń qoıylymdaryna qatysyp, máskeýlikterdi daýsymenen qaıran qaldyrǵan.
1938 jyly Ashhabad qalasynda qazaq mádenıetiniń kúnderi ótken kezde, Oraz Ábishev qatty sýyq tıip, buryńǵydaı án aıta almaıtyn boldy. Sóıtip, opera ánshisiniń karerasymen qoshtasýǵa májbúr boldy. Armanymen qoshtasqan Oraz qatty qaıǵyrdy, qınaldy. Sol kúnderi ol Qurmanbek Jandarbekovten taǵdyryn, ómir jolyn ózgertken aqyl-keńesti estip qaldy. «Daýysyń búgin bar, erteń joq, al kıno – máńgi» - degen sózder Orazdyń oıyn ózgertip, ómirinde sheshýshi bolyp qaldy.
Shynymen, ol kezde kıno – qyzyq nárseleriniń shyńy edi, ónerdiń jańa bir qyry, endi ǵana paıda bolyp, damyp júrgen sala edi. Jurt qyzyǵyp kınoseanstarǵa baratyn edi. Teledıdar, ınternet joqta, kıno eldiń júreginiń tórin jaýlap aldy. Kınony kórý emes, jasaý, túsirý – Orazdyń jańa armany bolyp ketti. Sol armanǵa qol jetkizý úshin, 1939 jyly Oraz Ábishev Máskeýdegi Búkilodaqtyq kınematorgafııa ınstıtýtyna túsip, ony sátti támamdaǵan.
Sodan beri, jarty ǵasyrdan astam, Oraz Ábishev derekti fılmderin túsirdi. Sheberdiń týyndylarynyń arasynda Abaı, Kenen, Qajymuqan,
Talǵat Bıgeldınov týraly fılmder bar. Álemge áıgili Absent atty tulpar týraly fılmdi de túsirdi. Jalpy, Oraz aǵanyń murasyna 70-ten astam derekti fılm, 300-den astam kınojýrnal kiredi. Fılmderde Oraz Ábishev
qoıshylardyń, balyqshylardyń, tyn ıgerýshilerdiń, baǵbandardyń eńbegin jan-jaqtan kórsetedi. Ár bir tarıhı tulǵaǵa arnalǵan fılmi – ózi bolyp turǵan bir kınoenıklopedııa. Kenen atany kózi tirisinde taspaǵa túsirip,
beınesin urpaqtar úshin saqtap qaldyrý da – Oraz Ábishevtiń tarıhta qalǵan eńbegi. Al, Talǵattyń erligi týraly fılm – baıaǵy batyrlar týraly jyr-dastan sekildi, bir aıyrmashylyǵy – ekranǵa shyqqan.
Oraz aǵanyń shákirtteri – Sergeı Ázimov, Satypaldy Narymbetov, Silámbek Táýkelov kınoındýstrııada tanymal esimder bolyp tabylady.
Áriptesteri – Iskander Tynyshpaev, Mark Berokovıch, Emır Faık, Ian von Sık. Ivan Chıknoverov Oraz Ábishevti maman retinde joǵary baǵalady.
Ómir boıy Almatyda turǵan Oraz Ábishev týǵan elin eshqashan umytqan joq, Abyralyǵa, Qaınarǵa ylǵı baratyn edi. Jasy seksennen assa da, eline baryp qaıtatyn. Týǵan aýylynda uıymdastyrylǵan «Qaınar», «Meızek» ansamblderine gastrolmenen saparǵa shyqqanda qashanda qarjylaı járdem kórsetken. Qoly ashyq, peıili keń, kóńili darhan, jomart adam edi.
Jastarǵa qashan da aqyl-keńes berip júretin edi.
«Erdi namys óltiredi, qoıandy qamys óltiredi», - degen qazaq maqaly – Oraz aǵanyń súıikti maqaly edi. Bul sóz – onyń ómirlik qaǵıdasy edi. Sabyrly, salmaqty, aqkóńil, aýzynan bir jaman sóz túspeıtin Oraz aǵa
renjigende, narazy bolǵanda, ashýlanǵysy, urysqysy kelgende «bıýrokrat» degen sózdi qoldaǵan, odan aspaıtyn boqaýyz sózdi aıtqan emes. Bıýrokratııany, ekijúzdilikti, tákapparlyqty jek kóretin edi.
Oraz Ábishev 96 jasynda dúnıe salǵan. Derekti fılminiń atasy mura qyp qaldyrǵan derekti fılmderiniń baı qory bar. Sheberdiń esimi eldiń esinde. Jyl saıyn úzdik derekti fılmderdi túsiretin rejısserlerge Oraz Ábishev atyndaǵy júlde beriledi. Izbasarlary isin jalǵastyryp jatyr
Asqar BAIBÓRI
