قازاقستاندىق مانەرلەپ سىرعاناۋشى دەنيس تەننىڭ ءولىمى بويىنشا سوتتالعانداردىڭ ءبىرى جانار تولىباەۆا Sputnik قازاقستان تىلشىسىنە ەكسكليۋزيۆتى سۇحبات بەردى.
بۇل تولىباەۆانىڭ قايعىلى وقيعادان كەيىن بەرگەن العاشقى سۇحباتى.
2020 جىلى جازاسى باس بوستاندىعىن شەكتەۋگە اۋىستىرىلىپ، تۇرمەدەن شىققان جانار تولىباەۆا ەكى اي بۇرىن قايتادان تەمىر تورعا توعىتىلعان. ول جازاسىن الماتى وبلىسى جاۋعاشتى اۋىلىنداعى لا-155/4 تۇزەتۋ مەكەمەسىندە وتەپ جاتىر. بۇل سوتتالۋشىلار ءۇش جاسقا تولماعان بالاسىمەن بىرگە وتىرا الاتىن قازاقستانداعى جالعىز تۇرمە. تولىباەۆا مۇندا ەكى جاستان اسقان ۇلىمەن بىرگە وتىر.
- جانار، اڭگىمەنى باسىنان باستاساق...
مەن تۋرالى بۇكىل قازاقستان ءبىلۋى دە مۇمكىن. سەبەبى مەن بۇل جەردە دەنيس تەننىڭ ءىسى بويىنشا قىلمىستى بىلە تۇرا ايتپاعانىم ءۇشىن وتىرمىن. ءبىرىنشى رەت سۇحبات بەرىپ جاتىرمىن. بۇعان دەيىن ەشقاشان بەرگەن ەمەسپىن. سۇحبات بەرۋدەن باس تارتىپ كەلدىم. بۇل جولى بەرگىم كەلىپ وتىر، سەبەبى مەنى ءبىر رەت ەمەس، بىرنەشە رەت قايتارىپ جاتىر. بۇل شۋلى ءىس بولعاننان كەيىن... بىراق نەگە قازاقستاندا زاڭ بارلىعىنا بىردەي قولدانىلمايدى؟ مەنىڭ سوعان ءىشىم اشيدى.
وسى ءىس بولعان كەزدە مەن بالا كوتەرگەن ەدىم. جۇكتىلىك ۋاقىتى تەرگەۋ يزولياتورىندا ءوتتى. بالانى بوسانعاننان كەيىن قاۋىپسىزدىگى تومەن مەكەمەگە اۋىستىردى. ول كەزدە ءجۇرۋدىڭ ءوزى ماعان وڭاي تيگەن جوق. سەبەبى وپەراتسيا، كەسار تىلىگىنەن كەيىن قيىن بولدى. ءۇش ايدان كەيىن قايتادان بالامەن بىرگە قونىس كولونياسىنان اۋىستىردى. جارايدى، مەن قايتىپ كەلدىم. وسى جەردە جالپى كولونيادا جازامدى وتەدىم.
مۇنىڭ ءبارىن قايتادان ايتۋ ماعان وڭاي ەمەس. مەنىڭ دە اتا-اناما وڭاي ەمەس. مارقۇمنىڭ دا اتا-اناسىنا وڭاي ەمەس. ونى دا تۇسىنۋگە بولادى. ەگەر مەنەن كەتكەن قاتەلىك بولسا، بۇكىل قازاقستاننان كەشىرىم سۇرايمىن. شىنىمدى ايتسام، مەن ءوزىم دە ونداي جاعدايدىڭ بولاتىنىن بىلگەن جوقپىن. ءوزىمنىڭ دە اتا-انامنان كەشىرىم سۇرايمىن. ولار دا مەن ءۇشىن قانشاما قينالدى، قانشاما تەر توكتى. ءالى كۇنگە دەيىن مەنى كورۋ ءۇشىن، بالامدى ءبىر كورىپ كەتەيىنشى دەپ تابانىن توزدىرىپ وسى جەرگە كەلىپ ءجۇر.
زاڭ بويىنشا اۋىر قىلمىس كەزىندە جازانىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن وتەپ، شىعۋعا بولادى. ەگەر ەشقانداي زاڭبۇزۋشىلىق بولماسا، تۇرمە ىشىندەگى ءتارتىپ جاقسى بولسا، جازانى جەڭىلدەتەدى. وسى مەرزىمدى وتەگەننەن كەيىن سوتقا ارىز جازدىم. بالامەن بۇل جەردە وتىرعان ماعان دا وڭاي ەمەس. سوت شەشىمىمەن مەنىڭ جازام 73-باپ بويىنشا باس بوستاندىعىن شەكتەۋگە اۋىستىرىلدى. بىراق 1 جىل 3 ايدان كەيىن قايتادان وسى جەرگە، جالپى كولونياعا ورالىپ وتىرمىن.
بوستاندىقتا تاعى دا ءبىر ۇلىم بار. ول ۇلىم دا ءوزىنىڭ باۋىرىنا باۋىر باسىپ، ماعان قايتادان ۇيرەنىپ قالدى. باس بوستاندىعىن شەكتەۋ بويىنشا جۇرگەندە مەن ەشقانداي جازاسىز جۇرگەن جوقپىن عوي. ۇيگە كەلىپ، تەكسەرگەن كەزدە مەن ءۇشىن ول دا سترەسس بولعان. بالام قايتادان الىپ كەتەر مە ەكەن دەپ قورقىپ كەتەتىن.
- تۇرمەگە قايتا قامالعانىڭىزعا قانشا ۋاقىت بولدى؟
كەلگەنىمە ەكى ايداي بولىپ قالدى. جەتىنشى ماۋسىمدا ەكى اي بولادى.
- ەندى قانشا ۋاقىت وتىرۋ كەرەك؟
كەلەسى جىلدىڭ 4 ساۋىرىندە مەرزىم بىتەدى.
- بالاڭىز قازىر نەشە جاستا؟
بالاما قازىر 2 جاس 2 اي بولدى. 3 جاسقا تولىپ مەنىمەن بىرگە شىعادى.
ايتايىن دەگەنىم، بىزدە زاڭ بارىنە بىركەلكى قولدانىلمايدى. مىسالى، مەنىڭ شىعىپ كەتىپ، قايتا ورالىم مەنىڭ كىنام ەمەس قوي. ماعان دا، مەنىڭ وتباسىما دا وڭاي تيگەن جوق. ءوز قولىمەن قىزدارىن تۇرمەگە اپارۋ – ول دا وڭاي نارسە ەمەس.
- دەمەك، مارقۇمنىڭ تۋىستارى شاعىم ايتقان سوڭ قايتادان وتىرعىزىپ وتىر عوي؟
ءيا، ونىڭ ءبارى وسى كولونيانىڭ سوت القاسىنىڭ قاتەلىگى. سەبەبى ولار ۋاقىتىندا مارقۇمنىڭ تۋىستارىنا مەنىڭ سوتقا ءوتىنىش تۇسىرگەنىم تۋرالى ەشقانداي ەسكەرتۋ جىبەرمەگەن. ءبىر جىل ءۇش ايدان كەيىن قايتادان كەلىپ وتىرمىن. ءبىر جىل بولعان كەزدە بۇكىل سايت "تولىباەۆا بوستاندىققا شىقتى، ءبىر جىل بولدى" دەپ جازا باستادى. وعان دەيىن ەشكىم ەشتەڭە جازعان جوق بولاتىن.
ءىس تۋرالى ءبارىن اشىپ ايتىپ بەرەمىن دەپ ويلاعانمىن، بىراق دايىن ەمەسپىن.
- سول كۇن ەسىڭىزدە مە؟
سول كۇننىڭ ءار ساعات، ءار مينۋت، ءار سەكۋندى مەنىڭ ەسىمدە. مەن شىققاننان كەيىن دە تۇسىمە ءجيى كىرەتىن. بۇل جەرگە قايتا كەلگەندە دە تۇسىمە ءجيى كىرىپ، شوشىپ وياناتىن كۇندەرىم بولدى.
- ءبىر جىل تۇرمەدەن شىققان كەزدە سونىڭ ءبارىن ۇمىتا الدىڭىز با؟
ۇمىتۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى، تۇسىڭە ءار كۇن سايىن كىرىپ وتىرسا، سەن ونى ۇمىتا المايسىڭ. نەمەسە تانىستارىمدى كورىپ قالعاندا... بەتىمە باسىپ ايتتى دەپ ايتا المايمىن. سەبەبى بارلىعى تۇسىنىستىكپەن قارادى. تانىستارىمنىڭ، جاقىندارىمنىڭ بارلىعى جاناشىرلىقپەن قارادى. مەن تۋرالى قازاقستاننىڭ جارتىسى جاقسى ويدا، جارتىسى تەرىس ويدا عوي.
- ال ءسىز ءوزىڭىز تۋرالى نە ويلايسىز؟
بۇل ۋاقىتقا دەيىن مۇمكىن ويلانباي، اسىعىس شەشىم قابىلداپ جۇرگەن شىعارمىن. بىراق قازىر جازامدى وتەۋ بارىسىندا مەنىڭ تۇسىنگەنىم: ەڭ باستىسى دوستار ەمەس، ەڭ باستىسى سەنىڭ قالاي ءومىر ءسۇرۋىڭ ەمەس، ەڭ باستىسى – سەنىڭ جاقىندارىڭ، اتا-اناڭ، باۋىرلارىڭ ەكەن. بولدى. باسقا ەشكىم ماڭىزدى ەمەس.
وسى ۋاقىتقا دەيىن دوستارىمدى قۇدايداي سىيلاپ، بارىنە كومەكتەسىپ... ءوزىم سونداي اداممىن، بىرەۋ جاعدايىن ايتسا، كومەكتەسۋگە ارقاشان دايىن تۇرامىن. سول ءىس بولعان ساتتە دە كومەكتەسۋ ءۇشىن عانا بارعان بولاتىنمىن.
- قالاي كومەكتەسۋگە باردىڭىز؟
ونىڭ ءبارى سوت بارىسىندا ايتىلعان بولاتىن. ەكى جىگىتتىڭ ءبىرىنىڭ قىزى ەكىقابات بولىپ قالىپ، ءدارى كەرەك بولدى. سول ءدارىنى "ەر ادامدار الا المايمىز، سەن كەلىپ، الىپ بەرشى" دەدى. "جارايدى" دەپ مەن باس تارتقان جوقپىن.
قايتادان ءبارى ەسىمە ءتۇسىپ، ءوزىمدى ۇستاي الماي وتىرمىن، تولقۋ ىشىمدە...
- كولونياعا تۇسكەن سوڭ ول كىسىلەرمەن حابارلاستىڭىز ما؟ ولار دا تۇرمەدە وتىر عوي.
ولار دا وتىر. ەشقانداي بايلانىسقان جوقپىز. سەبەبى مەن شىقتىم، بۇل جاقتا بولعاندا دا حات-حابار، بايلانىس بولعان جوق.
- شىققاننان كەيىن بايلانىسۋعا تىرىسپادىڭىز با؟
جوق، سەبەبى مەندە باس بوستاندىعىن شەكتەۋ بولدى. اۋداننان الىسقا شىعا المايمىن. ساعات 10-نان كەيىن ۇيدە وتىرۋ كەرەك دەگەن سياقتى شەكتەۋلەرى بار.
- وكىنىش بار ما؟
وكىنەتىن نارسەم كوپ. ەڭ باستىسى سول كەزدە اتا-انامنىڭ ايتقانىن تىڭداپ، ءوزىمدى تىيۋ كەرەك پە ەدى؟! ارقاشان سولاردىڭ قاسىندا بولۋ كەرەك پە ەدى؟ سول كەزدە تىپ-تىنىش قوسىمشا جۇمىس ىستەمەي، سول جۇمىسىمدى قاناعات تۇتۋ كەرەك پە ەدى دەگەن سياقتى وكىنىشتەر بار. قازىر ەندى ءبارىن ءتۇسىنىپ وتىرمىن..
- تۇرمەگە قايتا ورالعاننان كەيىن ۇلىڭىزدىڭ بويىندا وزگەرىس بولدى ما؟
شىققىسى كەلەدى، مىنا جەردەن كەتكىسى كەلەدى. ۇلىمدى اتا-اناما قالدىرا المايمىن، سەبەبى قازىر ولاردىڭ جاعدايى ءماز ەمەس. ۇيدە دە كوپشىلىكپىز، قۇدايعا شۇكىر، بالا-شاعا كوپ. ءوزىمنىڭ ۇلكەن ۇلىم دا سول كىسىلەردىڭ جانىندا. اعامنىڭ، باۋىرىمنىڭ بالا-شاعاسى بار. بارلىعىمىز ءبىر ۇيدە تۇرىپ جاتقاننان كەيىن تارشىلىق ەتەدى. كىشى بالا بولعاننان كەيىن بۇعان دا جەكە كۇتىم كەرەك سياقتى. سول سەبەپتى قازىر وزىممەن بىرگە الىپ كەلدىم. ءبىر جاعىنان بۇل جاقتا بالامەن ويىم دا بولىنەدى. ۋاقىت تەزىرەك وتەدى. ءوزىڭنىڭ جاقىن ادامىڭ بولادى، وعان دا شۇكىر ەتەسىڭ.
- نە تۋرالى ويلايسىز؟
ويلايتىن نارسە كوپ. العا قويعان ماقساتتارىم بار. ەڭ باستىسى سول.
- شىققاننان كەيىن ىسكە اسىراتىن جوسپارىڭىز بار ما؟
بۇل جولى شىققاندا دا بوس وتىرعان جوقپىن. شاشتارازدىڭ وقۋىن وقىدىم. وزىمە شاشتاراز اشپاسام دا، تانىستارىمنىڭ شاشىن الىپ، ناپاقامدى تاۋىپ وتىردىم. بۇرىن مۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەگەنمىن. قوسىمشا ساباقتار بەردىم، ساۋدامەن دە اينالىستىم. ءوز كۇنىڭدى كورۋ ءۇشىن تالپىناسىڭ، تىرىساسىڭ. ەشقاشان بوس ۋاقىتىم بولعان ەمەس. تاڭعى ساعات 8-دەن كەشكى ساعات 11-گە دەيىن گرافيگىم تولىپ تۇرعان بولاتىن.
- ۇلكەن ۇلىڭىز نەشە جاستا؟
ۇلكەن ۇلىم 7-گە تولادى بيىل.
- ءسىز ۇيگە ورالعان كەزدە قالاي قابىلدادى؟
ارينە، تانىدى. ەكى اي سايىن وسى جەرگە كەزدەسۋگە كەلىپ تۇرادى. قازىر دە كەلۋگە بولار ەدى، بىراق مۇمكىندىك شەكتەۋلى. كارانتين شاراسىنا بايلانىستى بالالاردى كىرگىزۋگە بولمايدى. سوندىقتان تاكسوفون ارقىلى قوڭىراۋ شالىپ تۇرامىن: "ساعىندىم، ماما، قاشان كەلەسىڭ؟" دەپ سۇرايدى. سول سوزدەردى ەستىگەن كەزدە جۇرەگىڭ ەلجىرەپ، تەزىرەك شىقسام ەكەن دەپ ويلايسىڭ.
- ۇلدارىڭىزدىڭ اكەسى حابارلاسىپ تۇرا ما؟
ۇلدارىمنىڭ اكەسى حابارلاسىپ تۇرادى. ۇلكەن ۇلىم ءبىرىنشى نەكەمنەن. كىشى ۇلىمنىڭ اكەسى باسقا، ونىمەن دە تۇرمىس قۇرامىز دەگەن وي بولعان. تامىزدا تۇرمىسقا شىعامىن دەپ جۇرگەنمىن، بىراق وكىنىشكە قاراي شىلدەدە وسىنداي جاعداي بولدى دا، قامالىپ كەتتىم. ۇلىمنىڭ اكەسى باسقا، سوتتالعان ارمان قۇدايبەرگەنوۆ ەمەس.
ماعان تەرگەۋ بارىسىندا قىسىم كورسەتىلدى. ونىڭ ءبارىن اشىپ ايتامىن دەپ ويلاعانمىن. قىسىم كورسەتىلدى، ۇرىپ-سوقتى. ونىڭ بارلىعى بولەك انىقتاماعا ەنگىزىلگەن بولاتىن. بىراق تەرگەۋ يزولياتورىنا بارعان كەزدە ول جەردە ءبىر ايعا جۋىق ۋاقىت ۇستادى. سول ۋاقىتتىڭ ىشىندە ۇرىپ-سوعۋدىڭ ءىزى كەتكەن سوڭ عانا الىپ باردى.
ال سوت بارىسىندا ۇرىپ-سوققاندى ايعاقتايتىن انىقتامانىڭ نەگە جوق ەكەنىن سۇرادىم. ماعان قىسىم كورسەتكەن كەزدە "سەن وسىلاي ايتاسىڭ، بالامنىڭ اكەسى بىرەۋى دەپ ايت، سول كەزدە سەن شىعىپ كەتەسىڭ، سەن بالاڭنىڭ اكەسىنىڭ قىلمىسىن جەتكىزە المايسىڭ" دەپ ايتتى. مەن سولاي ايتتىم. بىراق ۇلىمنىڭ اكەسى ول ەمەس، ۇلىمنىڭ اكەسى باسقا. قازىر سول كەزدە ولاي ايتپاۋ كەرەك پە ەدى، مۇمكىن قاتەلىك جاسادىم با دەگەن وي-وكىنىش بار. مەنىڭ ەڭ باستى وكىنىشىم – وسى. ۇلىمنىڭ اكەسى بوستاندىقتا، ول تۋرالى قازىر اشىپ ايتقىم كەلمەيدى.
- جالپى، حات-حابار بار ما؟
ءيا، حات-حابار بار. حابارلاسىپ تۇرامىز.
- ۇلىڭىزدىڭ اكەسى بالا باسقادان دەپ جاريالاعانىڭىزدى قالاي قابىلدادى؟
باسقا بىرەۋ دەپ ايتقاندا... كەز كەلگەن ادام... باسىندا ول مەنىڭ جۇكتى ەكەنىمدى بىلگەن دە جوق. ءبارىبىر ىشىندە كۇدىك بولادى. شىققاننان كەيىن "جارايدى، كورەم" دەگەندەي بولدى. ول تۋرالى ايتقىم كەلمەيدى، بىراق حابارلاسىپ تۇرادى.
- ۇلىن كورۋگە كەلدى مە؟
كەلدى.
- بالاڭىز تۋرالى ايتارىڭىز بار ما؟ ەسىن ءبىلىپ قالدى...
ەڭ باستىسى بالام ءوزىمنىڭ قاسىمدا بولسا... قورقاتىنىم سول عوي. سونداي جاعداي بولعاننان كەيىن ءوزىمنىڭ بالام ءۇشىن قورقامىن. ءار ءسات قاسىمنان جىبەرمەي، بىرگە ۇستاپ جۇرۋگە، ەشقايدا جىبەرمەۋگە تىرىسامىن. كەيدە اۋرۋحاناعا الىپ كەتەدى، سونداي ساتتە قيماي جىبەرەمىن. ەسىكتىڭ الدىندا كۇتىپ وتىرامىن. وسىنداي ءىس بولعاننان كەيىن ادامنىڭ باسىندا ءارتۇرلى وي بولادى. جامان ويلار بولادى. مۇمكىن مەنىڭ دە بالاما قاستاندىق ويلايتىندار بار شىعار دەگەن سياقتى. سوندىقتان ءوزىمنىڭ قاسىمدا ۇستاپ جۇرۋگە تىرىسامىن.
- دەنيس تەننىڭ اناسىمەن جۇزبە-ءجۇز سويلەسىپ كوردىڭىزدەر مە؟
جوق، جۇزبە-ءجۇز سويلەسكەن جوقپىن. شىنىمدى ايتسام، وعان باتىلىم جەتكەن جوق.
- سويلەسكىڭىز كەلە مە؟
نەگىزى كەشىرىم سۇراپ الدىنا بارامىن دەپ ويلاعانمىن. ارينە، بالادان ايىرىلۋ وڭاي ەمەس قوي. ەكى اتا-اناعا دا وڭاي ەمەس. مەنىڭ اتا-انام بالاسىن وسى جاققا جىبەرىپ، تىرىدەي ايىرىلىپ وتىر. دەنيس تەننىڭ اتا-اناسى ماڭگىلىككە ايىرىلىپ وتىر. ول دا وڭاي ەمەس. ارينە، بارۋعا بولار ەدى. بىراق جاعداي جىبەرگەن جوق. مەن شەكتەۋدە بولدىم. اتا-انامدى جىبەرۋگە بولار ەدى. بىراق اتا-انام مەن ءۇشىن كىنالى ەمەس. ونىڭ بارلىعىن جاساعان مەن ءوزىم. ءوزىم بارعىم كەلدى. بارلىعى "نەگە بارىپ كەشىرىم سۇرامادىڭدار، الدىنان وتپەدىڭدەر" دەيدى. ول مەنىڭ ىستەگەن ءىسىم عوي. نە ءۇشىن اتا-انام بارىپ، جاۋاپ بەرۋى كەرەك؟ مەن كامەلەت جاسقا تولعان اداممىن. ءوزىم بارىپ كەشىرىم سۇراعىم كەلەدى.
- شىققان سوڭ باراسىز با؟
ارينە، مۇمكىندىك بولىپ جاتسا بارامىن.
- جاقسى، راقمەت!
دەنيس تەننىڭ قازاسى
قازاقستاندىق مانەرلەپ سىرعاناۋشى دەنيس تەن 2018 جىلدىڭ 19 شىلدەسىندە ۇرىلار قولىنان قازا تاپتى. سوت 2019 جىلدىڭ باسىندا دەنيس تەننىڭ ولىمىنە قاتىستى سوتتالعاندارعا ۇكىم شىعاردى.
ارمان قۇدايبەرگەنوۆ قىلمىستىق كودەكستىڭ 188-بابى "ۇرلىق", 192-بابى "قاراقشىلىق" جانە 99-بابى "ادام ءولتىرۋ" بويىنشا ايىپتى دەپ تانىلىپ، 18 جىلعا سوتتالدى. ال نۇرالى قياسوۆقا "ادام ءولتىرۋ" جانە "قاراقشىلىق" باپتارى بويىنشا 18 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى كەسىلدى. جانار تولىباەۆا 434-باپ "قىلمىس تۋرالى حابارلاماۋ" بويىنشا كىنالى دەپ تانىلدى. ول 4 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. ءىس بارىسىندا ونىڭ جۇكتى ەكەنى بەلگىلى بولدى.
