ALǦYSÖZ
Būl maqala «Selt etpedı köŋılım... (sailaudan keiıngı oilar)» degen atpen 2015 jyly Qazaqstanda ötken prezidenttık sailaudan keiın ıle-şala jazylǧan bolatyn. Maqalanyŋ gazette jariialanǧan-jariialanbaǧany maǧan qazır belgısız... Alaida, osy maqalada aitylǧan köptegen oilar älı künge deiın özektı küiınde qalyp otyr. Qazır eldegı jaqyn bolaşaqta jüzege asatyn ülken saiasi özgerıster turaly söz köterıle bastady. Sondyqtan, men osy maqalany oqyrman nazaryna qaitara ūsynǧandy jön kördım. Sebebı, elımız «Jaŋa Qazaqstan», «Ädılettı Qazaqstan» baǧytyn basşylyqqa aludy alǧa şyǧaramyz dep otyr. Osy jaǧdaida, «ädılettılık barometrı» - sot jüiesınıŋ, qūqyq qorǧau jüiesınıŋ sapasy maŋyzdy rol atqarmaq. Ol jaǧy qalai bolyp jatyr?
SAILAU ALDYNDAǦY UÄDELER QANDAI EDI?
Köptegen sarapşylar elımızdegı ötken prezident sailauynan keiın (2015) saiasi olimpte aituly özgerıster kütpeitınderı turaly aituda. Ärine, jaŋa sailanǧan būrynǧy prezident N.Nazarbaev özınıŋ sailaualdy baǧdarlamasynda eldegı sot jüiesın jetıldıretının, onyŋ halyq aldyndaǧy bedelın arttyruǧa küş salatynyn aitqan bolatyn. Eger osy baǧdarlama şyndap qolǧa alynyp ıske asyrylsa, onda onyŋ «zaŋ küşı» eŋ aldymen N.Nazarbaevtyŋ özı qūrǧan «saiasi-oligarhiialyq olimptıŋ» keregesın şaiqaityny anyq...
Sebebı, osyǧan deiın sottardy korrupsiia jüiesınıŋ qūramdas bölıgıne ainaldyryp alǧan būl «bedeldı top» zaŋdy belden basyp, özderınıŋ eşqaşan jauapqa tartylmaityndaryna senımdı boldy. Sondyqtan olar özderı jaily jaiǧasqan alyp bäiterektıŋ sot sekıldı dıŋı juan būtaǧynan ajyramauǧa, sottardy būrynǧyşa öz maqsattaryna paidalana beruge äbden müddelı.
Olar bilık jüiesınıŋ eŋ maŋyzdy buyny – sot jüiesınıŋ elımızdegı «barlyq azamattardyŋ zaŋ aldynda teŋ ekendıgın» paş etkenıne, söitıp, endı «eşkımnıŋ de, äleumettık jaǧdaiyna qaramastan, zaŋ aldynda teŋ jauap beretın ädılettı jüiege köşuıne» sezıktene qaraidy.
Öitkenı, ondai jaǧdai tua qalsa, olar būrynǧydai kez kelgen qylmystyq äreketten oŋai qūtylmasyna közderı jetedı de, özderı de tek qana zaŋ aiasynda jūmys jasauǧa mäjbür bolady. Iаǧni, jiyrma jylǧa jalǧasqan bügıngıdei aqşany qap-qabymen şaşatyn, qos-qosymen toqal alatyn alaŋsyz ömırı, tıpten, ömır emes − jer betındegı jūmaǧy olardyŋ közden būl-būl ūşpaq... Endeşe, bolaşaqta prezidenttıŋ ondai qadamyna örşelene qarsylasatyndar qatary sapqa tūryp, öz müddesın qorǧauda küşterın bırıktırulerı äbden mümkın.
«ESKI QAZAQSTAN» ÄLI DE SAPTA TŪR
Ärine, sondyqtan qoǧamda «prezident osylai aitty eken» dep, qazırgı jaǧdaidyŋ kürt özgerıp keterıne kümändanuşylar köp. Ondai «sekemşıl» azamattardyŋ köbı sailaualdy uädelerdı «osylai bolsa eken» degen niet dep qana tüsınedı.
Sebebı, qazırgı korrupsiialanǧan jüie memleket zaŋdaryn ainalyp ötuge, qajet bolǧanda ony öz maqsattaryna paidalanuǧa äbden maşyqtanyp, öz betımen memleketten, keide, prezidenttıŋ baqylauynan «tysqary» kün köruge äbden daǧdylanyp ülgerdı dese bolady.
Sondyqtan, şyn mänısınde, sudialary zaŋǧa baǧynatyn, zaŋ aiasynda şeşım şyǧaratyn qoǧam ornatu üşın memlekettık basqaru jüiesınde, iaǧni, mūndaǧy aitylyp otyrǧan «saiasi olimptegı» ahualdy tübegeilı özgertu qajet bolady. Ol turaly sailau uchaskesınde dauys bergen soŋ N.Nazarbaevtyŋ özı bylai dedı: «Eger qazaqstandyqtar maǧan taǧy da senım artar bolsa, onda, ärine, menıŋ alǧaşqy äreketım özım ūsynǧan bes institusionaldy reformalardy jüzege asyru baǧytyndaǧy komissiialardy qūrudan bastalady. Bes toptan tūratyn būl komissiia şūǧyl türde ıske kırısetın bolady. Öitkenı, olardyŋ atqaratyn şaruasy şaş etekten jäne öte kürdelı. Bızge osy jolda, mümkın, köptegen zaŋnamalardy jaŋartuǧa, tıpten, kei jaǧdaida Konstitusiiaǧa özgertuler engızuge tura keletın bolar dep oilaimyn. Būl bızdıŋ ekonomikanyŋ, saiasi qalyptyŋ, qoǧamnyŋ damuy men onyŋ transparenttılıgı men aşyqtyǧyn qamtamasyz etudıŋ kelesı satysy bolyp tabylady».
Endeşe, Prezident N.Nazarbaev sailaudan keiın öz şeşımın ıske asyru kezınde onyŋ aldynda mynadai jaǧdailar tuyndauy mümkın:
1. Ol, bır jaǧynan, korrupsiialanǧan atqaruşy bilık jüiesınıŋ qalypty avtoritarlyq jaǧdaidyŋ özgeruıne qarsylyǧy bolsa;
2. Ekınşı jaǧynan, sol qarsylyqty basu jäne közdegen maqsatyna jetu üşın N.Nazarbaev qoǧamda demokratiialyq tübırlı özgerıster jasap, tek qana halyqqa süienıp äreket etuge mäjbür bolatyny.
Ärine, qoǧam üşın ekınşı taŋdau öte maŋyzdy ekenın aitpasa da bolady dep oilaimyz.
KORRUPSİIа QAŊQASYN QİRATU
Sonyŋ bırı – halyqtyŋ qoldauyna süiene otyryp, bilık jüiesındegı «korrupsiialanǧan korporativtık müddenıŋ» qaŋqasyn qiratu. Bıraq ol oŋai şarua emes. Sebebı, jemqorlyq pen «barmaq asty, köz qysty» äreketterge äbden beiımdelgen, tıpten, ony (jemqorlyqty) jūmys ısteudıŋ basty qaǧidasyna ainaldyrǧan jüie ol «qaŋqany» oŋailyqpen «jau qolyna» bere salmaidy.
Öitkenı, ondai jüienıŋ ömır süruınıŋ bırden-bır şarty – jemqorlyqtyŋ özı!!!
Endeşe, jemqorlyqtan qūtyludyŋ jolyn sudialar men sottardyŋ, olardan kem qalmaityn prokuratura men ışkı ıster küştık qūrylymdardyŋ özınen bastau qajet bolady. Eger, osy sala qyzmetın jemqorlyqtan būryp äkete alsaq qana, būl jalpy maǧynasyndaǧy jappai jemqorlyq üşın öte auyr soqqy bolyp şyǧady!
«MÄKE-SÄKE», «TANYS-BILIS» - ZAŊǦA QAIŞY QŪBYLYSTAR
Al, eger olai bolmasa – qazaq qoǧamynda tamyrlanyp ketken «mäke-säke», «aǧaiyn-tuys», «köz körgen tanys» degen astyrtyn qatynastar kez kelgen jaŋaşyldyqty jörgegınde tūnşyqtyryp tastai alady. Endeşe, «halyqtyŋ qoldauyna» süienbei bastalǧan būl ıs-şara kezınde sailaudan keiın qaitadan bırşama es jiyp alǧan korrupsiialyq jüie «ıs bıttı, qu kettı» degen «korrupsiialyq änge» qaita salmai ma?
Mıne, keşegı sailauda Elbasynyŋ baǧdarlamasyn, sonyŋ ışınde − «sottar men polisiianyŋ halyq arasyndaǧy bedelın arttyru» turaly uädesıne senıp, ony qoldap dauys bergenderdıŋ bärın osy sūraq öte-möte tolǧandyruy tiıs.
Osy tūrǧyda oilanǧanda menıŋ nazaryma «Dat» gazetınıŋ 16.04.15 j. №15 sanynda jariialanǧan tarihşy Älımhan Nūrekeevtıŋ «Ob istine i otvetstvennosti» atty maqalasy ılıktı. Avtor Cheh memleketınıŋ alǧaşqy prezidentı Vaslav Gaveldıŋ myna sözın mysalǧa keltıredı: «Mäsele saiasat tehnologiiasy, nemese, bilıktı qoldanu − iaǧni, adamdardy basqaruda öz tiımdılıgıŋdı jäne qulyqty paidalanuda emes, mäsele – saiasatkerdıŋ saiasatty ömırınıŋ mūraty retınde tüsınuı, iaǧni, onyŋ bar küş-quatynyŋ adamgerşılıkke jäne aqiqatqa baǧyttaluy, söitıp, onyŋ qyzmetınıŋ gumanistık prinsipterge, adamdardyŋ baqytty ömır süruyn qamtamasyz etuge baǧyttalǧany turaly bolyp otyr».
Endı, osy sözdıŋ maǧynasyna üŋılıp qaraityn bolsaq − bızdıŋ saiasi jüie odan älı alşaq ekendıgın köremız. Bızdıŋ qoǧamnyŋ bileuşı taby älı künge deiın saiasatty «ülken oiyn» dep qana tüsınetının osyǧan deiıngı jäne osy sailaulardan anyq sezıp kelemız.
Mysaly, kez kelgen qoǧamnyŋ ırgetasy – tūraqtylyq pen beibıtşılık ekenı aksiomalyq şyndyq. Bıraq, basqa maǧynasynda «tūraqtylyq» degenımız – ekı nemese odan da köp jaqtardyŋ özara kelısımge kele otyryp, özderınıŋ ortaq üiı – memleket pen qoǧamnyŋ üdemelı damuyn qamtamasyz etu emes pe? Al bızde mūndai kelısım bar ma? Joq! Sebebı, bızde bilık tarapy özderıne baǧynyşty barlyq memlekettık resursty ünemı de özderınıŋ qate şeşımderın synǧa aluşy oppozisiiany joiuǧa jūmsap keldı. Tıpten, adam erkındıgın paş etetın sailau prosesınıŋ özın de äkımşıl-ämırşıl jüienıŋ yrqyna baǧynyşty etıp, kögendep-bailap tastady. Sondyqtan būl sailau da ädettegıdei «ülken saiasi oiyn» bolyp qana qaldy. Būl sailaudy, söitıp, qazırgı aǧymdaǧy, tek qana bilıkke bügın ǧana qajet mäseleler şeşımın tapty. Al eldıŋ bolaşaǧy mäselesı, sol būrynǧysynşa aiqyndalmaǧan küide, myŋdaǧan azamattardyŋ köŋılıne kümän ūialatatyn sūraq retınde qalyp qoidy...
İä, bilık jüiesı taǧy da myna jaǧdaidy basşylyqqa alu tügılı, ony nazarda ūstau qajet degendı artyq sanady:
1. Halyq – memlekettı qūraityn, memlekettıŋ ırgetasyn qalaityn subekt. Memlekette ne närse de halyqtyŋ igılıgı üşın jasalatyndyqtan, onyŋ bärı halyqtyŋ kelısımımen, onyŋ qoldauymen jasaluy tiıs;
2. Ärbır halyqtyŋ öz salt-dästürı, ädet-ǧūrpy bolady. Köbıne ol ädılettılık pen aqiqatqa negızdeledı. Sondyqtan qoǧamda oryn alatyn ırgelı şaralar da ädılettılık pen aqiqatty basşylyqqa aluy tiıs.
Mıne, qazaq ūltynyŋ tabiǧatyna jaqyn, tıpten, onyŋ «ūlttyq mınezı» bolyp tabylatyn osy – Ädılettılık pen Aqiqat syndy qūndylyqtar qandai da bır ötırık pen jalǧandaq aralasqan jaǧdaida – ūlttyq namysty qorlauǧa ūlasady.
Nätijesınde müddeler toǧyspaidy da, osyndai qadamǧa barǧan bilık ūrandatqan tūraqtylyqtyŋ ornyna kerı nätijege qol jetkızetın bolady. Būl, ärine, tereŋ filosofiialyq maǧynasy bar ūzaq äŋgıme, bıraq, qai uaqytta da maŋyzyn joǧalpaityn tereŋ äŋgıme ...
Endı osy maqalany qorytyndylai kele mynany aitar edık:
Bızdıŋ memlekette äleumettık jıktelu tolyǧymen jüzege asty, qoǧamnyŋ «bailar men kedeiler» dep bölınuınıŋ jalpy kontury naqty anyqtaldy!
Endeşe, ondai qoǧamda «bailardyŋ bailyǧyn saqtauynyŋ bırden bır joly − kedeilerdıŋ «bailyqqa köz alartpau mäselesın şeşu» bolyp tabylady. Ol – ülken äleumettık mäsele!
Olai bolsa, elımızdegı bailyq pen bilıktı bır qolda ūstaǧan azdaǧan elita kedeişılık jaǧdaida ömır sürıp jatqan qalyŋ būqara halyqty özderınıŋ qarsylastaryna emes, ärıptesterıne ainaldyruǧa bar küşın salulary – Zaŋ aiasynda şeşımın tauyp, ol Zaŋ sottar men qūqyq qorǧauşylar tarapynan meilınşe qoldau tabuy kerek.
Sonda ǧana Elbasynyŋ «Sot pen Polisiianyŋ bedelın köteru» mäselesı oŋ şeşımın tauyp, qoǧamnyŋ jalpy kelbetı de, adami sapasy da ösedı. Ondai qoǧamda Bailyq pen Bereke – egız!
Mıne, naǧyz tūraqtylyq degenmız de, är adamnyŋ öz qabıletın tolyq ıske asyru mümkındıgı degenımız de – osy!
Tüiın: Bügıngı künge deiın, memleket halyqtyŋ tūrmys deŋgeiın «tūraqty qalypqa» jetkıze almady. Ädılettılık prinsipterın atqaruşy bilık deŋgeiınde būzyluy, memlekettık müddeler men jeke müdelerdıŋ toǧyspauy jalǧasuda. Endeşe, biudjetke tym auyr salmaq salyp otyrǧan bilık jüiesın meilınşe yqşamdau, ony yldym-jyldym etu, bosaǧan qarjyny äleumettık özektı mäselelerdı şeşuge, kommunaldyq şaruaşylyqty, infraqūrylymdy jetıldıruge baǧyttau – öte-möte qajet desek bolady.
Äbdıraşit Bäkırūly,
filosof
