«Qaŋtar qyrǧyny» qaiǧyly oqiǧasynan keiın elde oryn alyp jatqan bırqatar özgerıster barysynda «Adyrna» ūlttyq portaly är saladaǧy bılıktı mamandarmen tıldesıp, pıkırlerımen bölıstı. Bügıngı kezektı sūhbat ekonomist, Halyqaralyq adam institutynyŋ prezidentı Janūzaq Äkım myrzamen boldy.
-Eldegı dürbeleŋnen keiın memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev halyqtyŋ äl-auqatyn köterıp, bai men kedei arasyndaǧy alşaqtyqty joiu mäselesın köterdı. Mäsele şeşılu üşın qanşa uaqyt kerek?
-Ärine, ol dūrys mäsele. Otyz jyldan bergı şeşılmei tūrǧan äleumettık mäselenı şeşemın dep qolǧa alyp jatyr. Būl bır künde, bır jylda şeşıle qoiatyn närse emes. Ömır boiy ainalysatyn mäsele. Osy äleumettık mäsele älemdegı eŋ ozyq Japoniiada da ärkezde kemşılık tauyp otyrady. Al bızge keletın bolsaq, 2000 jylǧy jaryq körgen salyq kodeksınde halyqqa berıletın barlyq jeŋıldıkter alynyp tastalǧan. Sonyŋ saldarynan osyndai jaǧdaiǧa ūşyrap otyrmyz. Ony şeşu üşın, aldymen, salyq kodeksın tügeldei qaita qarau kerek.
Köp balaly analar men balaǧa berıletın järdemaqyny, mügedekterge, zeinetkerlerge, jalpy qoǧamdaǧy jaǧdaiy tömenderge jasalatyn äleumettık kömek halyqaralyq deŋgeide boluy qajet.
Eŋ alǧaşqy şeşıletın mäselenıŋ bırı, mıne, osy. Köpbalalylar men balalarǧa berıletın kömektı Resei nemese Şyǧys Europanyŋ baǧasymen teŋdestıru kerek.
-Prezident halyqtyŋ teŋ jartysy 50 myŋ teŋge alady dedı. Endıgı taŋda atalmyş mäselenı qalai rettep, qalai orta tapty qalyptastyruǧa bolady?
-Medisina salasyndaǧy medbikeler, sanitar qyzmetkerlerınıŋ, mūǧalımderdıŋ de jalaqysy tömen. Sondyqtan, ärine, jaǧdai jasau kerek. Elu myŋ teŋgege otbasyn asyrau mümkın emes.
Būl mäselenı şeşu üşın orta taptyŋ iaǧni, mūǧalım, injener, därıger, ǧalymdar qoǧamdy alǧa jyljytatyn jandardyŋ jalaqysyn köteru kerek. Osy ürdıs Batysta da Şyǧysta da qoldanylady.
Orta taptyŋ ülesı, olardan tüsetın salyqtyŋ jalpy eldegı salyqtyŋ 50 %-yn qūrasa el damuşy eldıŋ qataryna qosylady. Sebebı mūnai ainalasynda jürgenderdıŋ, oligarhtardyŋ elge köp paidasy bolmaidy.
Al qazırgı taŋda bızge orta tapty qalyptastyru - damuşy elderdıŋ qataryna qosyludyŋ basty şarty. Sondyqtan, mūǧalım, injener, därıger, ǧalymdardyŋ tabysyn mındettı türde köbeitu kerek.
Atatürıktıŋ kezınde mūǧalım men därıgerdıŋ jalaqysy deputattarmen bırdei boluy kerek deidı. Osyndai maqūldaumen tabysty köterse, halyqyŋ tūrmysy jaqsarady.
Mūnyŋ bärı biudjettegı qarjyny retteuge bailanysty. Bızde är kelgen ministr özınıŋ bır oiyna kelgen reformalaryn jasaidy, eşqandai kordinasiia joq. Korrupsiia degen osydan şyǧady. Biudjetten aqşany tüsırıp alady, ūrlaidy, jyrlaidy. Ony keiın üş jyldan keiın tekseredı. Mūndai jüie kerek emes.
Qarjy ministrlıgı dūrys jūmys ıstep jatqan joq. Qarjylyq jüienı retteu kerek. Qazırgı jüie ekonomikany qūldyratudyŋ joly.
-Eger halyq tabysyn bırden köterse, memleketke qandaida bır şyǧyn kele me?
-Biudjettı jan-jaqtan tonap, qazır biudjette qarjy joq. Ūlttyq qorda 91 mlrd dollar aqşa bar. Ūlttyq qordaǧyny tiımdı paidalanu kerek. Ūlttyq qordyŋ maŋyzdylyǧy da jaŋa reforma jasau kezınde bılınedı, eldıŋ ekonomikasyn jaqsartuǧa kerek.
Al ony AQŞ-qa aparyp salyp tastady, 21 mlrd-ty tūtqyndap tastady. Odanda osy 91 mlrd dollardy öz bankımızde saqtaiyq. Bız bıraq öz bankımızge senbeimız. Al eger sol mlrdtar özımızdıŋ ainalymda jürse, köp qarjy keltıredı.
Ükımet bırınşıden osy mümkıdıktı paidalana almai otyr. Ekınşıden, qaryz alady. Osy jaqynda ǧana Qytaidan 1 mlrd jarym dollar qaryz aldy. Qaryzdanǧanşa qordaǧy qarjyny paidalanyp üirenuımız kerek.
Qazaqstan Alians qauymdastyǧy eldıŋ tūrmysyn jaqsartu baǧytynda 2017 jyly 1 million 760 myŋ adamǧa jer beruge tızım berıp, biudjetten ötkızdık. 2016 jyly tızımge kırmei qalǧan jastarǧa dep 2 million adamǧa 2025 jylǧa deiın üi salyp beruge biudjetke kırgızdık. Keiın kovidke qatysty daǧdarys kele jatyr dep 2020 jyldyŋ mamyr aiynda tızım berıp, 4 million Qazaqstan azamatyna jer beru kerek. Bıraq ony älı ükımet şeşpei otyr. Şeteldık kompaniialar Qazaqstan ekonomikasynyŋ 80%-yn ūstap otyr, bıraq sol jerde qyzmet etetın qazaq azamattarynyŋ tabysy şeteldıkterge qaraǧanda 5-6 esege tömen. Nege? Onyŋ da şeşımı joq bolyp tūr.Osy mäselenı şeşsın, nemese ketsın. Är otbasynyŋ äl-auqatynan el auqaty anyqtalady emes pe? Ministrler de, äkımder de ūrlyqtan basqa eşteŋemen ainalysqan joq. Qazaqstannyŋ ūrlanǧan barlyq aqşasyn qaitaru kerek. Jalpy bızde rezerv bar ǧoi, sony tiımdı paidalanu qajet. Ükımet oilanu kerek. Är ministrlık öz mındetın atqaru kerek. Olar özderınıŋ ondaǧan käsıporyndaryn aşyp almai, eldıŋ jaǧdaiymen ainalyssa bärı tüzeledı. Bızde qarjy da bar, bärı de bar, tek sonyŋ bärın dūrys baǧyttau kerek. -“Qazaqstan halqyna” qory turaly qandai pıkırdesız? -«Qazaqstan halqyna» qory uaqytşa jasalǧan dünie. Eldı aldarqatyp, käsıpkerlerden tüsken qarjydan otbasy jaǧdailaryn rettep, bölıp bereiık degen niette jasalǧan. Būl mäselenı şeşetın jol emes. Ekonomikany da kötermeidı. Halyqqa kömek bereiın degen niette aşylǧan qor. Ärine, bıraz kömegın tigızer, ony endı uaqyt körsetedı. Myna bızdıŋ halyqaralyq adam instituty 2010-2011 jyldary bylai dep jazdy: Ükımettıŋ onjyldyq baǧdarlamaryn saraptaǧannan keiın, 2018-2019 jyldary Qazaqstan ekonomikasy stagnasiiaǧa ūşyraidy, 2020 jyly daǧdarysqa ūşyraidy dedı. Ony bız Almaty ekonomikalyq forumda da aittyq. Endıgı mäsele nede? Sol aitylǧandardyŋ bärı kelıp tūr. Qazır ekonomika daǧdarysta. Tek ekonomika ǧana emes, äleumettık, saiasi daǧdarys ta bar. Saiasi daǧdarys ol avtoritarlyq rejim. Qūlaityn uaqytyna jettı. Qūlady. Endı ärmen qarai Jaŋa Qazaqstandy demokratiialyq jolǧa qoiǧan örkeniettı qoǧam qūru üşın jūmystanuymyz kerek. -El bailyǧynyŋ teŋ jartysy 162 adamǧa ǧana tiesılı dedı. Qazaqstan qazır ekonomikalyq daǧdarys kezeŋınde me? El bailyǧyn 162 adam ielendı dep şyndyqty aitqan da dūrys. Alaida, tek 20 adam sonyŋ 40%-yn ūstap otyr. -Jaŋa ekonomikalyq model qalai jasaluy tiıs? -Jaŋa ekonomikalyq model negızgı ekı baǧyttan tūruy kerek:
Bırınşıden, bank jüiesın tüzetu kerek. Bankterdıŋ barlyǧynyŋ basşysy Nazarbaev nemese sonyŋ ainalasyndaǧylar. Ony Singapurdaǧydai özgertu kerek. Singapurda 122 bank bar. Onyŋ 117-sı şeteldık bankter. Bızdıŋ bankterdıŋ beretın nesiesı 22-27%. Al şeteldık bankterde ol ortaşa eseppen 3-4 %-ǧa tüsıp ketedı. Iаǧni şaǧyn, orta biznestı damytuǧa mümkındık sonda ǧana bolmaq. Bızdıŋ bank eldı tūnşyqtyryp otyr. Olar osy kezeŋde jüzdegen mlrd paida körse, halyq kedeilenıp otyr.Eldegı ekonomikalyq model eŋ bastysy - adam kapitalyn damytu. Bılım salasyn damytu, iaǧni adam ömır boiy oqu kerek. Bılımdı adamdar sol alǧan bılımın kapitalǧa ainaldyruy kerek. Mysaly, adamnyŋ alǧan bılımı ūialy telefon şyǧaratyn kapitalǧa ainaluy kerek. Barlyq eŋbek kapital boluy tiıs. Adam kapitaly degenımız osy. Japoniiada, mysaly, adamdar jylyna jüz kıtap oqidy, al Europada 50-60 kıtap, Aziiada bır kıtap. Tūrmystary da soǧan sai. Adam kapitaly – bılım, ǧylym, tehnologiia, innovasiia.
Ekınşı baǧyt - medisina. Iаǧni, denı sau adam elge paidasy tier adam. Salyq tüsıredı, eŋbek etedı. Al auru adamnan paida joq, kerısınşe ükımetten qarjy alady. Sondyqtan qoǧamǧa denı sau adam qajet. Suisid boiynşa älemde 3-4 orynda tūrmyz. Jürek, diabet, onkologiia auruy boiynşa da aldyŋǧy qatardamyz.Kelesı, adamdardyŋ eŋbegın arttyru, ömır ūzaqtylyǧy. Qazaqstandyqtardyŋ ortaşa jasy 2012 jylǧy esep boiynşa qyrǧyzdardan jarty jasqa, özbekterden bır jasqa, auǧandardan bır jarym jasqa tömen eken. Ekonomikany damytu degenımız jalpy adamnyŋ oiyn özgertu, adam kapitalyn qalyptastyru. Adam kapitaly men jalpy innovasiiany damytsaq, jylyna ortaşa eseppen 30 % ösım beredı. Üş jylda biudjettı ekı esege ösıredı. Osy atalǧan dünielerdıŋ barlyǧy basty şeşılu kerek mäseleler. Sūhbattasqanyŋyzǧa raqmet!
Inju ÖMIRZAQ,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
