"Ata-babamyz ertede qandaı ydystardy qoldandy?" degen suraqtyń jaýabyn Saltanat Ómiráliniń ulttyq buıymdardy toptastyrǵan saýda ornynan tabarsyz. Jeti jyl buryn qurylǵan "El-Mura" seriktestigi qazaqtyń ulttyq buıymdaryn el ishinde ǵana emes, alys-jaqyn shetelderge de tanytyp keledi.
Ertede qazirgideı ydystar bolmady. Zer salǵan jan bolsa, “qazaqtar buryn qandaı ydys-aıaqtardy qoldandy?” degen suraq tóńireginde oılanǵan bolar. Jaýap belgili: qazaq halqy ydystarynyń kóbin teriden, aǵashtan, sazdan jasaǵan. Jasaǵanda da erekshe sheberlikpen nebir ǵajap týyndylardy dúnıege alyp kelgen. Sonyń biri – myna keli-kelsap. Bul quraldyń 200 jyldyq tarıhy bar. Bir aýylǵa ertede bir keli-kelsap jetkilikti bolǵan. Ony barlyǵy birinen-biri alyp paıdalanǵan. Myna keli-kelsapta da kezinde talaı úıdiń bıdaı, tarysy túıilgen. Bul – berekeli buıym.
Al mynaý – qymyzdy pisýge arnalǵan saba. Nazarlaryńyzdaǵy nusqasy sıyr terisinen jasalǵan. Sabany ártúrli teriden jasaı beredi. Bastysy, mánerleý tehnıkasyn durystap oryndaý kerek. Eger pisý tehnıkasy jetpese, jyrtylyp, ydyraýy ábden múmkin. Teri ıleýdiń túrli ádisi bar. Sonyń biri ashyǵan aıranmen júzege asady.
Ashyǵyn aıtsam, kezinde qazaq óziniń buıymdaryn baǵalamady. Astaýlardyń dalada jatqan kezderin de kózimizben kórdik. Al qazir, tarıh beti tumshalana bastaǵanda, óziniń tól buıymdaryn qadirleı bastady. Aǵash astaýlardyń qazirgi baǵasy qansha? Kólemi kishi ári sapasy da tómen astaýlar shamamen 20 myń teńgege baǵalanady. Sonyń ózine suranys kóp. Bul – bir jaǵynan, qýantarlyq jaǵdaı. Sebebi qazir ár qazaq óz dastarhanynda ulttyq ydysynyń turǵanyn qalaıdy.
“Qazaqtar ertede sýdy qaıda quıdy? Nemen tasydy?” deıtin bolsańyz, aǵashtan jasalǵan myna shelekke nazar aýdaryńyz. Bul buıymdy aǵashtyń túbirinen jasaıdy. Aǵash shelekti jasaýdyń basty qıyndyǵy laıyqty túbir tabý bolǵan. Budan bólek, qazaqtar teriden jasalǵan shelekterdi de qoldanǵan.
Aǵashty buıym jasaýǵa keskennen keıin, soǵan laıyq deńgeıde tutas qoldaný abzal. Bel ortadan kesip, qalǵanyn ysyrap qylý – asylyq. Shelekti aǵash túbirinen jasasa, qalǵan bóligin ózge de buıymdarǵa jaratý qajet. Mysaly, myna qobyzdy aǵashtyń tamyrynan jasattyq. Bizge qajet aǵashtardy Shyǵys Qazaqstannan, Kókshetaý óńirinen, keıde Reseıden de aldyrtamyz.
Ótken jyly 500 asyqtan jasalǵan “kıiz úı” satyldy. 500 asyq degende, kóz aldyńyzǵa 250 qoıdy elestetińiz (kúledi). Bundaı úlken buıymdardyń kóbin murajaılar, qandaı da bir mekemeler alady. Al turmystyq úıde sándik úshin mynadaı qobyzdardy, ózge de buıymdardy jasaımyz. Sýrettegi qobyzdy jasaý úshin 85 asyq qoldanyldy.
Qazaq – sheber halyq. Onyń qııal-erki men jasampazdyǵyna tańdanbasqa bolmaıdy. Ár buıymynyń ózindik máni men maǵynasy bar. Keıbireýler úshin sený qıyn bolar, biraq ónimderimizge sheteldikterden suranys kóp túsedi. Biri baıqap, biri elemeı júrgen de shyǵar, biraq Qazaqstanǵa saıahatshylar az kelmeıdi. Olar tek qazaqı zattarǵa qyzyǵady. Bul – biz úshin, qazaq úshin zor qýanysh.
Atamekenge 2008 jyly keldim. Sol kezdiń ózinde mundaı zattar naryqta bolatyn. Alaıda olar qarapaıym halyq úshin qoljetimsiz baǵada satyldy. Qytaı Halyq Respýblıkasynda muǵalim bolyp qyzmet etkenmin. Bala kezimnen sýret ónerine qyzyqtym. Elge kelgennen keıin, osy isti qolǵa alýdy jón dep sanadym.
Halyq arasynan sheberlerdi izdedim. Áli de “myna jerde osyndaı sheber bar eken” dese, úıine deıin izdep baramyn. Áýelde tek toıbastar jasaıtyn edik, qazir baǵytymyzdy tarıhı, tól buıymdarymyzǵa aýdardyq.
Qazir komandamda sheberlerdi qospaǵanda 30 adam bar. Olar ártúrli qyzmet atqarady. Ýaqyt ótken saıyn eńbekaqyǵa bólinetin qarjylyq qýatymyzdy da arttyryp kelemiz. Alǵashynda qıyndyqtar az bolmady. Bir istiń basynda bolý – ońaı sharýa emes. Biraq maqsatym baıý emes, halyqqa jumys taýyp berý boldy. Alla osy nıetime qarasqan bolar, isimiz ońǵa basty. Qazir Almatyda “El-Mura” seriktestiginiń negizgi saýda oryndarynda birneshe núktesi bar. Áli de keńeıemiz degen senimdemin.
Bir ret Germanııada, tórt ret Arab Ámirlikterinde ótken kórmelerge qatystyq. Jeti jyl boıy osy kásippen aınalysyp kelemiz. Basymyzdan nebir qyzyq ta, qıyndyq ta ótti. Biraq qıyndyqtyń barlyǵy umytylyp otyrady eken. Ózime “tek alǵa!” dep jiger beremin. Ár tańymdy josparsyz atyrmaımyn. Eńbegimizdiń jemisin osynyń sebebinen kórip otyrǵan bolarmyz dep aıtýyma da bolady (jymııady). Bastysy, kásibimizdi súıemiz. Sebebi qazaqı zattar – qazaqty jer betindegi ózge halyqtardan aıshyqtaıtyn dúnıeler.
“Baqyt jaralǵan emes, jaratatyn nárse” degen eken oıshyldar. Biz osyǵan senemiz. Qazaq halqynyń, keler urpaqtyń baqyty úshin eńbek etýge tyrysamyz.
baribar.kz
