“Ūmytylyp bara jatqan ūlttyq ydystar”. Saltanat Ömırälı qazaqi būiymdardy qalai jaŋǧyrtyp keledı?

"Ata-babamyz ertede qandai ydystardy qoldandy?" degen sūraqtyŋ jauabyn Saltanat Ömırälınıŋ ūlttyq būiymdardy toptastyrǧan sauda ornynan tabarsyz. Jetı jyl būryn qūrylǧan "El-Mūra" serıktestıgı qazaqtyŋ ūlttyq būiymdaryn el ışınde ǧana emes, alys-jaqyn şetelderge de tanytyp keledı. Ertede qazırgıdei ydystar bolmady. Zer salǧan jan bolsa, “qazaqtar būryn qandai ydys-aiaqtardy qoldandy?” degen sūraq töŋıregınde oilanǧan bolar. Jauap belgılı: qazaq halqy ydystarynyŋ köbın terıden, aǧaştan, sazdan jasaǧan. Jasaǧanda da erekşe şeberlıkpen nebır ǧajap tuyndylardy düniege alyp kelgen. Sonyŋ bırı – myna kelı-kelsap. Būl qūraldyŋ 200 jyldyq tarihy bar. Bır auylǧa ertede bır kelı-kelsap jetkılıktı bolǧan. Ony barlyǧy bırınen-bırı alyp paidalanǧan. Myna kelı-kelsapta da kezınde talai üidıŋ bidai, tarysy tüiılgen. Būl – berekelı būiym. Al mynau – qymyzdy pısuge arnalǧan saba. Nazarlaryŋyzdaǧy nūsqasy siyr terısınen jasalǧan. Sabany ärtürlı terıden jasai beredı. Bastysy, mänerleu tehnikasyn dūrystap oryndau kerek. Eger pısu tehnikasy jetpese, jyrtylyp, ydyrauy äbden mümkın. Terı ileudıŋ türlı ädısı bar. Sonyŋ bırı aşyǧan airanmen jüzege asady.

Aşyǧyn aitsam, kezınde qazaq özınıŋ būiymdaryn baǧalamady. Astaulardyŋ dalada jatqan kezderın de közımızben kördık. Al qazır, tarih betı tūmşalana bastaǧanda, özınıŋ töl būiymdaryn qadırlei bastady. Aǧaş astaulardyŋ qazırgı baǧasy qanşa? Kölemı kışı ärı sapasy da tömen astaular şamamen 20 myŋ teŋgege baǧalanady. Sonyŋ özıne sūranys köp. Būl – bır jaǧynan, quantarlyq jaǧdai. Sebebı qazır är qazaq öz dastarhanynda ūlttyq ydysynyŋ tūrǧanyn qalaidy.

“Qazaqtar ertede sudy qaida qūidy? Nemen tasydy?” deitın bolsaŋyz, aǧaştan jasalǧan myna şelekke nazar audaryŋyz. Būl būiymdy aǧaştyŋ tübırınen jasaidy. Aǧaş şelektı jasaudyŋ basty qiyndyǧy laiyqty tübır tabu bolǧan. Būdan bölek, qazaqtar terıden jasalǧan şelekterdı de qoldanǧan.

Aǧaşty būiym jasauǧa keskennen keiın, soǧan laiyq deŋgeide tūtas qoldanu abzal. Bel ortadan kesıp, qalǧanyn ysyrap qylu – asylyq. Şelektı aǧaş tübırınen jasasa, qalǧan bölıgın özge de būiymdarǧa jaratu qajet. Mysaly, myna qobyzdy aǧaştyŋ tamyrynan jasattyq. Bızge qajet aǧaştardy Şyǧys Qazaqstannan, Kökşetau öŋırınen, keide Reseiden de aldyrtamyz.

Ötken jyly 500 asyqtan jasalǧan “kiız üi” satyldy. 500 asyq degende, köz aldyŋyzǧa 250 qoidy elestetıŋız (küledı). Būndai ülken būiymdardyŋ köbın mūrajailar, qandai da bır mekemeler alady. Al tūrmystyq üide sändık üşın mynadai qobyzdardy, özge de būiymdardy jasaimyz. Surettegı qobyzdy jasau üşın 85 asyq qoldanyldy.

Qazaq – şeber halyq. Onyŋ qiial-erkı men jasampazdyǧyna taŋdanbasqa bolmaidy. Är būiymynyŋ özındık mänı men maǧynasy bar. Keibıreuler üşın senu qiyn bolar, bıraq önımderımızge şeteldıkterden sūranys köp tüsedı. Bırı baiqap, bırı elemei jürgen de şyǧar, bıraq Qazaqstanǧa saiahatşylar az kelmeidı. Olar tek qazaqi zattarǧa qyzyǧady. Būl – bız üşın, qazaq üşın zor quanyş.

Atamekenge 2008 jyly keldım. Sol kezdıŋ özınde mūndai zattar naryqta bolatyn. Alaida olar qarapaiym halyq üşın qoljetımsız baǧada satyldy. Qytai Halyq Respublikasynda mūǧalım bolyp qyzmet etkenmın. Bala kezımnen suret önerıne qyzyqtym. Elge kelgennen keiın, osy ıstı qolǧa aludy jön dep sanadym.

Halyq arasynan şeberlerdı ızdedım. Älı de “myna jerde osyndai şeber bar eken” dese, üiıne deiın ızdep baramyn. Äuelde tek toibastar jasaityn edık, qazır baǧytymyzdy tarihi, töl būiymdarymyzǧa audardyq.

Qazır komandamda şeberlerdı qospaǧanda 30 adam bar. Olar ärtürlı qyzmet atqarady. Uaqyt ötken saiyn eŋbekaqyǧa bölınetın qarjylyq quatymyzdy da arttyryp kelemız. Alǧaşynda qiyndyqtar az bolmady. Bır ıstıŋ basynda bolu – oŋai şarua emes. Bıraq maqsatym baiu emes, halyqqa jūmys tauyp beru boldy. Alla osy nietıme qarasqan bolar, ısımız oŋǧa basty. Qazır Almatyda “El-Mūra” serıktestıgınıŋ negızgı sauda oryndarynda bırneşe nüktesı bar. Älı de keŋeiemız degen senımdemın.

Bır ret Germaniiada, tört ret Arab Ämırlıkterınde ötken körmelerge qatystyq. Jetı jyl boiy osy käsıppen ainalysyp kelemız. Basymyzdan nebır qyzyq ta, qiyndyq ta öttı. Bıraq qiyndyqtyŋ barlyǧy ūmytylyp otyrady eken. Özıme “tek alǧa!” dep jıger beremın. Är taŋymdy josparsyz atyrmaimyn. Eŋbegımızdıŋ jemısın osynyŋ sebebınen körıp otyrǧan bolarmyz dep aituyma da bolady (jymiiady). Bastysy, käsıbımızdı süiemız. Sebebı qazaqi zattar – qazaqty jer betındegı özge halyqtardan aişyqtaityn dünieler.

“Baqyt jaralǧan emes, jaratatyn närse” degen eken oişyldar. Bız osyǧan senemız. Qazaq halqynyŋ, keler ūrpaqtyŋ baqyty üşın eŋbek etuge tyrysamyz.

---

Aqjarqyn QYDYRHANOVA,

baribar.kz