Qazırgı künde töl tarihymyzdy tügendeuge köptegen ǧalymdarymyz, aqyn-jazuşy, zertteuşılerımız ülken ülesterın qosyp jatyr. Quanamyz! Alaida, Qazaq tarihyndaǧy Şyŋǧys beinesı, onyŋ ūrpaqtary – Qazaq handary, sūltandary, qazırgı uaqytta qazaqtyŋ bır ruyna ainalǧan «Töreler» turaly aitylǧanda keibıreulerdıŋ kejegesı kerı ketetını de jasyryn emes! Ondailar qanşa baibalam salǧanymen tarihty öşıre almaisyŋ!
Ataqty türkıtanuşy Murad Adjidıŋ bır aitqany bar, «...sender qazaqtar qysymdy köp kördıŋder. Öz elderıŋdı taptaǧan Rossiianyŋ Groznyiyn, Ermagın, Kutuzovyn maqtadyŋdar, al öz handaryŋ Kenesaryny dattadyŋdar. Gruzinder, Armiandar öz patşalaryn därıptedı, al sender öz handaryŋdy qaraladyŋdar...». Būnysy, oilansaq, tura şyndyq qoi! Tura sonyŋ jalǧasyndai, Ǧafu Qaiyrbekov aǧamyz da, sonau Keŋestık kezde-aq: «Basqalardyŋ handary aqyldy bop, Nege bızdıŋ hanymyz jaman bolǧan» degen eken! Būǧan alyp qosarymyz joq bolar?!
Kesene aldynda 2015 jyl 6 – mausym
Bızdıŋ qazaqtyŋ köpşılıgı sol kezdıŋ özınde-aq, auyz ekı äŋgımelerınde, Şyŋǧys Han turaly eşqaşanda jaman aitpaityn, qaita, ony – «ataqty hanymyz, qasiettı erekşe kielı, äulie kısı...» dep sanaityn! Būl, halyqtyŋ jadynyŋ öşpeitının däleldeidı emes pe?! Bıraq, ökınışke orai, būl mäsele turaly «Qyzyl» saiasattyŋ saldary älı künge äser etıp keledı.
Tribunada Şyŋǧys – Joşy handar ūrpaǧy Nūǧmanov Şerniiaz. 2015 j. 6 - mausym
Qalai bolǧanda da, Şyŋǧystyŋ ülken ūly, älemdık tūlǧa - Joşy Han, Deştı Qypşaq ūlysynyŋ hany ekenı jäne onyŋ jatqan jerı bızde ekenın ärbır qazaq jaqsy bıledı! Olai bolsa memleketımızdıŋ qalyptasuyn sodan bastasaq der edık. Joşy Hanǧa ie bolsaq der edık! Al, būl ataqty, düniejüzılık tūlǧanyŋ qaitys bolǧanyna 2017 jyly, 790 jyl toldy.
Ol turaly bırer tarihi-ädebi derekterdı keltıre ketelık. Joşy han (1187-1227) Şyŋǧys Hannyŋ, «Qoŋyrat» qyzy Börte bäibışesınen tuǧan tört ūldyŋ ülkenı. Ūly qolbasşy, asa ırı äskeri kösem, Şyŋǧys İmperiiasyn qūrǧan barlyq soǧystarǧa qatysqan, özı de eresen küştı, er jürek, alǧan betınen qaitpaityn qaisar, batyr adam bolǧan. Eŋ bastysy – Qaǧannyŋ bekıtıp tapsyruymen Joşy Ūlysyn qūrǧan ataqty hanymyz! Ol joryq jolynda älemnıŋ 90 qamalyn būzyp, 200 qalany, san elderdı baǧyndyrǧan äskeri strateg, taktik, ırı äskeri qolbasşy!
Şyŋǧys han Börtege üilengennen keiın merkıtter şabuyl jasap, Börte tūtqynǧa tüsıp qalady. Keiınırek (bıreuler 4 aidan soŋ desedı) Şyŋǧys, äielın Kerei handyǧynyŋ bileuşısı Tūǧyryldyŋ kömegımen tūtqynnan bosatyp alady. Joşyny Şyŋǧys hannyŋ «ūly emes» degen alyp-qaşty sözder osy oqiǧadan keiın taraǧan. Osy qisynsyz, «äŋgıme» de Joşynyŋ belgılı ömırbaianymen bırge qatarlasyp keledı. Būǧan qarsy aitatyn bır-aq uäjımız – būl äŋgımesymaqtar, Şyŋǧys Qaǧan men Joşy Hannyŋ daŋqyna köleŋke tüsıru üşın qyzǧanyşty jaularynyŋ, jau tyŋşylarynyŋ ädeiılep taratqan köptegen qauesetterınıŋ bırı ǧana dep qaraǧan jön jäne oǧan erekşe toqtalyp jatudyŋ qajetı de şamaly.
Anyǧyn Bır Alla ǧana bıledı! Osyǧan qosarymyz, qaşanda ūlylardyŋ soŋynan ösek-aiaŋdar qalǧan emes! Şyŋǧystyŋ Joşyny keremet qūrmettep, ümıt kütken, ülken joryqtardy, memlekettık ısterdı senıp tapsyryp otyrǧany anyq! Taǧy bır dälel retınde, keiıngı, basqa Şyŋǧys ūrpaqtary da Joşy ūrpaqtarymen qatty sanasyp, negızgı jol-joralǧy solardykı bolyp otyrǧanyn (Qaǧan sailaudaǧy Batudyŋ rolın ūmytpaŋyz) keltıremız! Eger de «tübınde bır şikılık bar desek, osylai qalyptasar ma edı» degen sūraq tuyndaidy emes pe?!
Ūly Qaǧannyŋ senımınıŋ, qoldauynyŋ arqasynda Joşy 1207-12 jyldary, batysqa qarai baǧyttalǧan bırqatar ülken joryqtardy basqaryp, Oŋtüstık Sıbırdı, Altaidy, Joŋǧar dalasyn, Şyǧys Türkıstandy mekendegen köptegen el-taipalardy özıne baǧyndyryp, Jetısu öŋırıne jetken. 1211-15 jyldary Qytaidy jaulau, baǧyndyru soǧystaryna qatysty.
Joşy – Baba, 23 – ūrpaǧyŋ oŋ tızesın bügıp aldyŋa keldı. (2015 j. 6 - mausym)
Taǧdyr, ... bızder qazır kımbız? (2015 j. 6 - mausym)
1218 jyly Joşy jasaǧy ejelgı jauy «Merkıtterdı» qualai otyryp, Qypşaq dalasy, Yrǧyz özenınıŋ boiynda Horezm şahy Muhammedtıŋ 60 myŋ äskerımen kezdesıp, betpe-bet keledı. Soǧys jariialanbaǧanyna qaramastan, öz äskerınıŋ anaǧūrlym köp ekenıne senımdı bolǧan şah, bırınşı bolyp şabuylǧa şyǧady. Alaida, Joşynyŋ ülken qolbasşylyq daryny arqasynda äskerı anaǧūrlym az bolǧanyna qaramastan ūrys teŋ aiaqtalady! Būdan qatty üreilengen şah äskerı şegınıp ketuge mäjbür bolady! Osydan soŋ, şah äskerı Joşyǧa qarsy aşyq şaiqastarǧa şyǧa almai, qorǧandaryn panalai bergen. Joşy Jetısudaǧy bar qalalarǧa ie boldy! Būnymen toqtamai, 1220-22 jyldarda Syrdariia boiyndaǧy Otyrar, Syǧanaq, Üzkent, Barşynkent, Jankent, Türkıstan t.b. qalalardy aludy basqardy, sonymen Horezm memleketı qūlady!
1223 jyly Şyŋǧys Qaǧannyŋ şaqyruymen Sairam-Talastyŋ aralyǧynda, «Qūlanbasyda» Ūly Qūryltai ötkızıldı. Osy qūryltaida Qaǧan közınıŋ tırısınde jaulap alǧan ūlanǧaiyr ölkenı ülken äielı (bäibışesı) Börteden tuǧan tört ūlyna enşı retınde bölıp beredı. Joşynyŋ enşısıne Ertısten batysqa qarai, Jetısudyŋ terıskei bölıgın qamti otyryp, "moŋǧol atynyŋ tūiaǧy jetken" tömengı Edıl boiyna deiıngı jerdı qosa, bükıl Deştı Qypşaq aimaǧy tiedı. Ordasy Ertıs özenı boiynda ornalasty.
Basqalar Qara Qorymǧa qaitqanda, Joşy, Deştı Qypşaqqa qarasty türkı tıldes taipalar qūraǧan, öz ūlysynda qalǧan. Mıne, bızdıŋ qazaqtyŋ da alǧaşqy memleketı osydan bastau alady! Būl jerde asa nazar audaratyn ülken mäsele – Joşy Hanǧa şyǧystan bırge kelgen äskerden tört myŋ ǧana qol qaldyrylǧany! Mıne, osydan-aq jergılıktı türkı, onyŋ ışınde qazaq taipalarynyŋ Joşyny erekşe qūrmettegendıkterı, öz Hany sanaǧandyqtary bırden körınedı.
Joşy da özınıŋ türkı-qazaq jūrtyn erekşe süigen, baǧalaǧan. Tarihşy Jujanidıŋ aituynşa ("Tabanat-i-Nasiri" 1260): "Joşy qypşaqtardy jaqsy körıp ketkenı sonşa, ol Horezmde qandai da bır qypşaq balasynyŋ maŋdaiynan şertkızbeidı..."delıngen! Derbes, täuelsız memleket qalyptasty, osyǧan bailanysty, tarihşylardyŋ: «...būl saiasat äke men bala arasynda arazdyq tuuyna sebepker boluy äbden mümkın. Bıraq, balasynyŋ aqyldylyǧy men erekşe batyldyǧynan Şyŋǧys hannyŋ özı de seskengen...» degen siiaqty jaulary şyǧarǧan pıkırlerdıŋ bırı. Būl degen, ūly adamdar emes, qarapaiym qatardaǧy adamdardyŋ oiyna kele bermeitın «kısäpır» oilardyŋ bırı. Sonda deimız-au, qandai äke balasynyŋ özınen artyq aqyldy, erjürek batyr bolǧanyna qyzǧanyşpen qarauy mümkın be? Mümkın emes.
Osy tektes türlı-türlı, mümkın, köbınese keiınırek, belgılı bır maqsat müddenı közdep şyǧarylǧan alyp-qaşpa pıkırler, Joşynyŋ qazasynyŋ sebepterıne de küdık, köleŋke tüsıru üşın san aluan sebepter tuyndatyp, Şyŋǧyshannyŋ «qanışerlıgın» asqyndatyp, Joşyny ädeiı arandatuǧa qajet bolǧan tärızdı. Ondai berekesız äŋgımelerge toqtamai-aq qoialyq, olardyŋ bırazy oqyrman qauymǧa belgılı. Mysaly:
- Joşy qazasy turaly bızdıŋ qazaq arasynda da keremet aŋyz-äpsanalar saqtalǧan. Sonyŋ bıregeiı, bärımız de bıletın, ataqty «Aqsaq Qūlan, Joşy han» küi-aŋyzy. Būnyŋ bır nūsqasynda belgılı küişı-jyrşy Ketbūqanyŋ Qaǧanǧa Joşy ölımın küimen jetkızdı delınse, ekınşı nūsqasynda küi tartylyp bolǧan soŋ, türkı jyrymen estırttı delınedı;
- Mūndai suyq habardy Şyŋǧyshanǧa jetkızu de oŋaiǧa tüspese kerek (Türık şejıresı), iaǧni, qaiǧyly habardy estırtuge eşkımnıŋ batyly barmai, būl mındet ūly jyrşyǧa jüktelıptı. Şyŋǧyshan jyr «jyrla» dep ämır bergen sätın paidalanǧan ūly jyrşy:
- Tengiz baştyn bulǧandy, kim tondurur, a hanym?
Terek tubtyn jyǧyldy, kim turguzur, a hanym?,- degende, Şyŋǧyshan:
- Tengiz baştyn bulǧansa, tondurur (tundyrar) olum Juchi dür,
Terek tubtyn jyǧylsa, turguzur olum Juchi dür...;
...Būl mysaldardaǧylardan basqa pıkırlerdı mūqiiat qarasaŋyz, kelıspeitın jerlerı köp ekenın baiqaisyz: bırınşısınde Qaǧan, «qanjar tyǧyp öltırıŋder» dep arnaiy adamdar jıbergen bolsa, ol būiryq nege oryndalmaǧan (oryndalmauy mümkın emes qoi)?! Özı öltırtken bolsa, Qaǧannyŋ sonşa ökınuı qalai? Tarihtan Börtege estırtu üşın arnaiy būiryq şyǧarylǧanyn da bılemız, olai bolsa būndai dabyralar ne üşın qajet?! Sondyqtan, saralai kelgende, ejelgı qazaq aŋyzy şyndyqqa öte jaqyn ekenın baiqaimyz.
Qalai bolǧanda da Joşy äkesınen alty ai būryn qaza tapty jäne onyŋ ölımıne Şyŋǧys Qaǧannyŋ qatty qinalyp, küiıngenı belgılı! Olai bolsa, «özı öltırtken» degennıŋ jalǧan äŋgıme ekenı anyqtalyp tūr. Öz şeşımınsız ondaiǧa basqalardyŋ da bara almasy anyq.
Qazaq «törelerı» bastau alatyn Joşy ūrpaqtaryna kelsek, onyŋ artynda köptegen bala-şaǧasy (Raşid ad-din 40 ūly bolǧan dep, 14 ın ataidy: 1-Orda; 2-Batu; 3-Bereke; 4-Berkechar; 5-Şiban; 6-Tangkut; 7-Buval; 8-Chilaukun; 9-Şingkur; 10-Chimpai; 11-Muhammed; 12-Udur; 13-Tuka-Timur; 14-Singkum), köptegen nemerelerı qalǧan. Joşy ūldarynyŋ ärqaisysynyŋ tarihtan alatyn özındık orny bar, olardyŋ ışındegı ataqtylary retınde Orda-Ejen, Batu, Berke, Şiban taǧy basqalary atalady.
Joşy ölgennen keiın, Şyŋǧys Qaǧannyŋ maqūldap, bekıtuımen, onyŋ ekınşı ūly - Batu, takqa otyrdy jäne barlyq batystaǧy äsker mūny moiyndady. 1237-56 jyldar aralyǧynda 19 jyl handyq qūrdy, özı bastaǧan joryqtar kezındegı qataldyǧyna qaramai «Sain han» nemese «Qaiyrymdy han» atandy. Orys jerıne, Şyǧys Evropaǧa ūly joryqtar bastaldy, būl endı özınşe aitylatyn, jekeşe ülken tarih, Ūly memleket Altyn Orda tarihy!
...Joşynyŋ mazary Jezqazǧan öŋırınde, qaladan 50 şaqyrymdai jerdegı «Keŋgır» özenınıŋ boiynda. Bar qazaqqa kielı Ūlytauda!
Qazaq halqynyŋ sübelı bır rularynyŋ bırı bolyp sanalatyn töreler, özderınıŋ Ata-Tegı, Şyŋǧys–Joşydan bastalatynyn eşqaşanda ūmytqan emes jäne ony Alla Taǧalanyŋ özderıne bergen qasiettı därejesı sanaidy!
Joşy ūmytylǧan joq! Osyǧan bailanysty 2015 jyly mausymnyŋ 6-da Ūlytauda, naqty aitqanda Jezqazǧan qalasynda köptegen el azamattary bas qosyp, ūly handardyŋ ūlysy - Şyŋǧys Qaǧan men onyŋ tūŋǧyşy, Ūly han Joşynyŋ ruhyna arnap qūran baǧyştap, «Keŋgır» meiramhanasynda «As» berdı. Sol ūly Asqa Jezqazǧan qalasynyŋ äkımı B. Ahmetov qol ūşyn berıp, ülken azamattyq tanytty. Ötken 2017 jyly 18 qaraşada qasiettı Türkıstanda Şyŋǧys qaǧan men Joşy hannyŋ qaitys bolǧanyna 790 jyl toluyna bailanysty «As» berılıp, Qūran baǧyştaldy. Jalpy Şyŋǧys–Joşy ūrpaqtary – Töreler äuletınıŋ qazaq Memleketınıŋ negızın qalauda, onyŋ täuelsızdıgı jolynda jäne mädenietı men önerın qalyptastyruda mäŋgı öşpestei ız qaldyrdy. Būl, qazaq tarihynda altyn ärıppen jazylǧan şyndyq. Olardyŋ qazırgı ūrpaqtary da elımızdıŋ örkendeuıne barynşa üles qosatynyna senemız.
...Kesene turaly köp aitylǧandyqtan asa toqtalmai-aq, bırer mälımetterdı keltıre ketelık: mazar jaily alǧaşqy jazba habar Būhar bileuşısı Abdallahtyŋ 1582 jyly Ūlytauǧa barǧan kezıne bailanysty paida boldy. Onda «Osy aidyŋ 6 jaŋasy, senbı künı han, Joşy hannyŋ mazary aldyndaǧy saraiǧa toqtady»delıngen. Al, auyzşa derektı qazaq balasy ejelden aityp keledı! Mazar turaly Iý. Şmidt, V. Bartold, jäne Ş. Uälihanovtar jazdy.
Arheologiialyq qazba jūmysy qazaq aiaulysy Älkei Marǧūlannyŋ basşylyǧynda 1946 jyly jürgızıldı. Ekı beiıttı tekseru-qazba jūmysynyŋ nätijesınde tabylǧan süiek sūlbalary jäne materialdyq zattarǧa süienıp, alǧaşqy qorytyndylar jasaldy. Ä. Marǧūlan bırınşı beiıtten tabylǧan adam qaŋqa süiegınıŋ bır qoly joq bolǧanyna bailanysty, ony «Joşy han», al ekınşı beiıtten tabylǧan äiel adamnyŋ süiegın onyŋ bäibışesı Kereit Togoril Uan hannyŋ qyzy Bektūtmyştyŋ (Bektūrmys) tabyty dep paiymdapty. Qabır astyna töselgen qalaq kırpışterde arab ärpımen “yqpal” degen söz bırneşe qaitara jazylǧan.
Kümbezde saqtalǧan taŋbalarǧa qaraǧanda, ony saluǧa Joşyǧa baǧynǧan taipalardyŋ bärı (oǧyz, arǧyn qypşaq, kerei, naiman, qoŋyrat, qaŋly t.b.) qatysqan. Tarihi dästür boiynşa kümbezdı qaitys bolǧan kısınıŋ jyldyq asyn beruden būrynyraq jasaityn bolǧan. Soǧan qaraǧanda eümbez 1228 jyly salynǧan bolu kerek. Kesene portaldy-kümbezdı qūrylystar qataryna jatady. Jobasy tık būryşty. Qūrylys materialdary – küidırılgen kırpış, ǧanyş, äkımşılık Jobanyŋ aumaǧy 9,55h7,25 m. Közge airyqşa tüsetın närse – saltanatty portaly.
...Joşy kümbezınen basqa qasiettı Ūlytauda Alaşahan, jäne Dombauyl kümbezderı bar. Mıne, būlardyŋ da tylsym, qūpiialary älı künge aşylǧan joq! Şoqan jazbalaryna jäne keiıngı arheologiialyq derekterge süiene otyryp, Dombauyl mazaryna bıraz tüsınıkter beruge de bolady, iaǧni, ol mazardyŋ salynǧan uaqyty Joşy mazarynan äldeqaida erterek ekenı! Halyq aŋyzy Dombauyldy Joşy zamandasy, tıptı qatty qaiǧyrǧan batyr «qūlandardy qyrǧan eken» dep te suretteidı. Kım bılsın, mümkın Dombauyldyŋ Joşymen qatarlas bır ūrpaǧy bolar, aŋyz beker şyqpaidy ǧoi.
Al Alaşahan mazary turaly qūpiia syrlar mülde köp: Qaşan salynǧan; Kım jerlengen; Qazaqta sondai han bolǧan ba; Nege mazar kölemı, saltanaty, ataqty Joşynyŋ mazarynan da ülken jäne sapasy joǧary; Mümkın, Şyŋǧys Qaǧanǧa arnalǧan bolar; Älde, būl mazar emes tarihi belgı me... Būl sūraqtardyŋ naqty jauaby älı künge deiın belgısız!
Joşy kümbezı turaly da pıkırler öte köp: Jerlengen adam naqty Joşy ma; Täŋırşıl-köşpelıler mazar salmaǧan ǧoi; Mümkın, keiıngı bır ūrpaǧy mūsylman dästürınde salǧan bolar...
Osy jerde bızdıŋşe, zertteuşıler bırer ülken närsenı eskermeitın tärızdı: Joşynyŋ türkı-qypşaq jūrtyn qatty jaqsy körgenı jäne öz balasyna Mūhammed degen esım bergenı! Iаǧni, elı de öz Hanyna erekşe qūrmet körsetıp, kümbezıne tamǧalaryn (taŋba) salǧan, al balasyna İslamǧa eŋ qūrmettı at bergenı, özınıŋ de sol dınde bolǧanyn körsetpei me?!
Oiymyzdy qorytyndylai kele, Joşy Handy därıpteu Qazaq balasyna ne beredı degen sūraqtarǧa jauap ızdep körelık. Aldymen, bız «qazaqta būryn memleket bolmaǧan, qūrama halyq» degen siiaqty ūşqary pıkırlerge nyq jauap beremız. Qazaqtyŋ da ırgelı, tūnǧan tarihy bar el ekenın däleldeimız! Bauyrlas qyrǧyzdarymyz «Manas» jyryna süienıp, ekı myŋ jyldyq tarihymyz bar desedı, özbek bauyrlarymyz Samarqandyq dep, Ūly Ämır-Temırdı iemdenedı! Al bız şe, ataqty Joşymyz bar ekenın bıle tūryp, maqtanuǧa kejegemız kerı ketıp tūrady! Nege olai? Tıpten, basqany qoiyp, turizmdı damytu tūrǧysyna kelsek, Moŋǧoliiadaǧy alyp Şyŋǧyshan müsınınıŋ osy uaqyttarda memleketke, elge qyruar qarjy-tabys äkelıp otyrǧanyn atap ötsek te jetkılıktı bolar.
Ötken jyly, Jezqazǧanda, älemge belgılı tūlǧa – Ketbūqaǧa arnalǧan eskertkış salynǧan keremet habarǧa bärımız de qatty quandyq! Ataqtylarymyzdy ardaqtai bıleiık!
Joşy Hanǧa kelsek, däl osy jaǧdai bızden basqa bır elde bolsa, äldeqaşan, düniege jar salyp, öz elınıŋ aldyŋǧy qatardaǧy «brend-simvolyna» ainaldyrar edı! Sondyqtan, qazaq balasy tarihtyŋ özı ūsynǧan jädıgerge janyndai, maqtanyşpen qarauy kerek!
Joşy Hannyŋ öz esımı bızdıŋ jarnamaǧa mūqtaj da emes, tek qana bızder, sol daŋqty esımdı el igılıgıne ainaldyruǧa mūqtajbyz desek qatelespespız! Hanymyzǧa eskertkışter qoiyluǧa, oqulyqtarda, ädebiet, kinolarda keŋınen nasihattaluǧa arnalǧan şaralar jürgızıluı tiıstı! Memleket tarapynan Joşy Han kesenesın älı de bolsa aiǧaqtaityndai, aspandatatyndai jaǧdai jasaluy qajet. Kerek bolsa, memleket (auqatty azamattar) şet elderden mamandar şaqyryp, Alaşahan, Dombauyl kesenelerıne de tübegeilı zertteuler jürgızıluıne mūryndyq bolsa dep oilaimyz...
Kesene aldynda 2015 jyl 6 – mausym
Bızdıŋ qazaqtyŋ köpşılıgı sol kezdıŋ özınde-aq, auyz ekı äŋgımelerınde, Şyŋǧys Han turaly eşqaşanda jaman aitpaityn, qaita, ony – «ataqty hanymyz, qasiettı erekşe kielı, äulie kısı...» dep sanaityn! Būl, halyqtyŋ jadynyŋ öşpeitının däleldeidı emes pe?! Bıraq, ökınışke orai, būl mäsele turaly «Qyzyl» saiasattyŋ saldary älı künge äser etıp keledı.
Tribunada Şyŋǧys – Joşy handar ūrpaǧy Nūǧmanov Şerniiaz. 2015 j. 6 - mausym
Qalai bolǧanda da, Şyŋǧystyŋ ülken ūly, älemdık tūlǧa - Joşy Han, Deştı Qypşaq ūlysynyŋ hany ekenı jäne onyŋ jatqan jerı bızde ekenın ärbır qazaq jaqsy bıledı! Olai bolsa memleketımızdıŋ qalyptasuyn sodan bastasaq der edık. Joşy Hanǧa ie bolsaq der edık! Al, būl ataqty, düniejüzılık tūlǧanyŋ qaitys bolǧanyna 2017 jyly, 790 jyl toldy.
Ol turaly bırer tarihi-ädebi derekterdı keltıre ketelık. Joşy han (1187-1227) Şyŋǧys Hannyŋ, «Qoŋyrat» qyzy Börte bäibışesınen tuǧan tört ūldyŋ ülkenı. Ūly qolbasşy, asa ırı äskeri kösem, Şyŋǧys İmperiiasyn qūrǧan barlyq soǧystarǧa qatysqan, özı de eresen küştı, er jürek, alǧan betınen qaitpaityn qaisar, batyr adam bolǧan. Eŋ bastysy – Qaǧannyŋ bekıtıp tapsyruymen Joşy Ūlysyn qūrǧan ataqty hanymyz! Ol joryq jolynda älemnıŋ 90 qamalyn būzyp, 200 qalany, san elderdı baǧyndyrǧan äskeri strateg, taktik, ırı äskeri qolbasşy!
Şyŋǧys han Börtege üilengennen keiın merkıtter şabuyl jasap, Börte tūtqynǧa tüsıp qalady. Keiınırek (bıreuler 4 aidan soŋ desedı) Şyŋǧys, äielın Kerei handyǧynyŋ bileuşısı Tūǧyryldyŋ kömegımen tūtqynnan bosatyp alady. Joşyny Şyŋǧys hannyŋ «ūly emes» degen alyp-qaşty sözder osy oqiǧadan keiın taraǧan. Osy qisynsyz, «äŋgıme» de Joşynyŋ belgılı ömırbaianymen bırge qatarlasyp keledı. Būǧan qarsy aitatyn bır-aq uäjımız – būl äŋgımesymaqtar, Şyŋǧys Qaǧan men Joşy Hannyŋ daŋqyna köleŋke tüsıru üşın qyzǧanyşty jaularynyŋ, jau tyŋşylarynyŋ ädeiılep taratqan köptegen qauesetterınıŋ bırı ǧana dep qaraǧan jön jäne oǧan erekşe toqtalyp jatudyŋ qajetı de şamaly.
Anyǧyn Bır Alla ǧana bıledı! Osyǧan qosarymyz, qaşanda ūlylardyŋ soŋynan ösek-aiaŋdar qalǧan emes! Şyŋǧystyŋ Joşyny keremet qūrmettep, ümıt kütken, ülken joryqtardy, memlekettık ısterdı senıp tapsyryp otyrǧany anyq! Taǧy bır dälel retınde, keiıngı, basqa Şyŋǧys ūrpaqtary da Joşy ūrpaqtarymen qatty sanasyp, negızgı jol-joralǧy solardykı bolyp otyrǧanyn (Qaǧan sailaudaǧy Batudyŋ rolın ūmytpaŋyz) keltıremız! Eger de «tübınde bır şikılık bar desek, osylai qalyptasar ma edı» degen sūraq tuyndaidy emes pe?!
Ūly Qaǧannyŋ senımınıŋ, qoldauynyŋ arqasynda Joşy 1207-12 jyldary, batysqa qarai baǧyttalǧan bırqatar ülken joryqtardy basqaryp, Oŋtüstık Sıbırdı, Altaidy, Joŋǧar dalasyn, Şyǧys Türkıstandy mekendegen köptegen el-taipalardy özıne baǧyndyryp, Jetısu öŋırıne jetken. 1211-15 jyldary Qytaidy jaulau, baǧyndyru soǧystaryna qatysty.
Joşy – Baba, 23 – ūrpaǧyŋ oŋ tızesın bügıp aldyŋa keldı. (2015 j. 6 - mausym)
Taǧdyr, ... bızder qazır kımbız? (2015 j. 6 - mausym)
1218 jyly Joşy jasaǧy ejelgı jauy «Merkıtterdı» qualai otyryp, Qypşaq dalasy, Yrǧyz özenınıŋ boiynda Horezm şahy Muhammedtıŋ 60 myŋ äskerımen kezdesıp, betpe-bet keledı. Soǧys jariialanbaǧanyna qaramastan, öz äskerınıŋ anaǧūrlym köp ekenıne senımdı bolǧan şah, bırınşı bolyp şabuylǧa şyǧady. Alaida, Joşynyŋ ülken qolbasşylyq daryny arqasynda äskerı anaǧūrlym az bolǧanyna qaramastan ūrys teŋ aiaqtalady! Būdan qatty üreilengen şah äskerı şegınıp ketuge mäjbür bolady! Osydan soŋ, şah äskerı Joşyǧa qarsy aşyq şaiqastarǧa şyǧa almai, qorǧandaryn panalai bergen. Joşy Jetısudaǧy bar qalalarǧa ie boldy! Būnymen toqtamai, 1220-22 jyldarda Syrdariia boiyndaǧy Otyrar, Syǧanaq, Üzkent, Barşynkent, Jankent, Türkıstan t.b. qalalardy aludy basqardy, sonymen Horezm memleketı qūlady!
1223 jyly Şyŋǧys Qaǧannyŋ şaqyruymen Sairam-Talastyŋ aralyǧynda, «Qūlanbasyda» Ūly Qūryltai ötkızıldı. Osy qūryltaida Qaǧan közınıŋ tırısınde jaulap alǧan ūlanǧaiyr ölkenı ülken äielı (bäibışesı) Börteden tuǧan tört ūlyna enşı retınde bölıp beredı. Joşynyŋ enşısıne Ertısten batysqa qarai, Jetısudyŋ terıskei bölıgın qamti otyryp, "moŋǧol atynyŋ tūiaǧy jetken" tömengı Edıl boiyna deiıngı jerdı qosa, bükıl Deştı Qypşaq aimaǧy tiedı. Ordasy Ertıs özenı boiynda ornalasty.
Basqalar Qara Qorymǧa qaitqanda, Joşy, Deştı Qypşaqqa qarasty türkı tıldes taipalar qūraǧan, öz ūlysynda qalǧan. Mıne, bızdıŋ qazaqtyŋ da alǧaşqy memleketı osydan bastau alady! Būl jerde asa nazar audaratyn ülken mäsele – Joşy Hanǧa şyǧystan bırge kelgen äskerden tört myŋ ǧana qol qaldyrylǧany! Mıne, osydan-aq jergılıktı türkı, onyŋ ışınde qazaq taipalarynyŋ Joşyny erekşe qūrmettegendıkterı, öz Hany sanaǧandyqtary bırden körınedı.
Joşy da özınıŋ türkı-qazaq jūrtyn erekşe süigen, baǧalaǧan. Tarihşy Jujanidıŋ aituynşa ("Tabanat-i-Nasiri" 1260): "Joşy qypşaqtardy jaqsy körıp ketkenı sonşa, ol Horezmde qandai da bır qypşaq balasynyŋ maŋdaiynan şertkızbeidı..."delıngen! Derbes, täuelsız memleket qalyptasty, osyǧan bailanysty, tarihşylardyŋ: «...būl saiasat äke men bala arasynda arazdyq tuuyna sebepker boluy äbden mümkın. Bıraq, balasynyŋ aqyldylyǧy men erekşe batyldyǧynan Şyŋǧys hannyŋ özı de seskengen...» degen siiaqty jaulary şyǧarǧan pıkırlerdıŋ bırı. Būl degen, ūly adamdar emes, qarapaiym qatardaǧy adamdardyŋ oiyna kele bermeitın «kısäpır» oilardyŋ bırı. Sonda deimız-au, qandai äke balasynyŋ özınen artyq aqyldy, erjürek batyr bolǧanyna qyzǧanyşpen qarauy mümkın be? Mümkın emes.
Osy tektes türlı-türlı, mümkın, köbınese keiınırek, belgılı bır maqsat müddenı közdep şyǧarylǧan alyp-qaşpa pıkırler, Joşynyŋ qazasynyŋ sebepterıne de küdık, köleŋke tüsıru üşın san aluan sebepter tuyndatyp, Şyŋǧyshannyŋ «qanışerlıgın» asqyndatyp, Joşyny ädeiı arandatuǧa qajet bolǧan tärızdı. Ondai berekesız äŋgımelerge toqtamai-aq qoialyq, olardyŋ bırazy oqyrman qauymǧa belgılı. Mysaly:
- Joşy qazasy turaly bızdıŋ qazaq arasynda da keremet aŋyz-äpsanalar saqtalǧan. Sonyŋ bıregeiı, bärımız de bıletın, ataqty «Aqsaq Qūlan, Joşy han» küi-aŋyzy. Būnyŋ bır nūsqasynda belgılı küişı-jyrşy Ketbūqanyŋ Qaǧanǧa Joşy ölımın küimen jetkızdı delınse, ekınşı nūsqasynda küi tartylyp bolǧan soŋ, türkı jyrymen estırttı delınedı;
- Mūndai suyq habardy Şyŋǧyshanǧa jetkızu de oŋaiǧa tüspese kerek (Türık şejıresı), iaǧni, qaiǧyly habardy estırtuge eşkımnıŋ batyly barmai, būl mındet ūly jyrşyǧa jüktelıptı. Şyŋǧyshan jyr «jyrla» dep ämır bergen sätın paidalanǧan ūly jyrşy:
- Tengiz baştyn bulǧandy, kim tondurur, a hanym?
Terek tubtyn jyǧyldy, kim turguzur, a hanym?,- degende, Şyŋǧyshan:
- Tengiz baştyn bulǧansa, tondurur (tundyrar) olum Juchi dür,
Terek tubtyn jyǧylsa, turguzur olum Juchi dür...;
...Būl mysaldardaǧylardan basqa pıkırlerdı mūqiiat qarasaŋyz, kelıspeitın jerlerı köp ekenın baiqaisyz: bırınşısınde Qaǧan, «qanjar tyǧyp öltırıŋder» dep arnaiy adamdar jıbergen bolsa, ol būiryq nege oryndalmaǧan (oryndalmauy mümkın emes qoi)?! Özı öltırtken bolsa, Qaǧannyŋ sonşa ökınuı qalai? Tarihtan Börtege estırtu üşın arnaiy būiryq şyǧarylǧanyn da bılemız, olai bolsa būndai dabyralar ne üşın qajet?! Sondyqtan, saralai kelgende, ejelgı qazaq aŋyzy şyndyqqa öte jaqyn ekenın baiqaimyz.
Qalai bolǧanda da Joşy äkesınen alty ai būryn qaza tapty jäne onyŋ ölımıne Şyŋǧys Qaǧannyŋ qatty qinalyp, küiıngenı belgılı! Olai bolsa, «özı öltırtken» degennıŋ jalǧan äŋgıme ekenı anyqtalyp tūr. Öz şeşımınsız ondaiǧa basqalardyŋ da bara almasy anyq.
Qazaq «törelerı» bastau alatyn Joşy ūrpaqtaryna kelsek, onyŋ artynda köptegen bala-şaǧasy (Raşid ad-din 40 ūly bolǧan dep, 14 ın ataidy: 1-Orda; 2-Batu; 3-Bereke; 4-Berkechar; 5-Şiban; 6-Tangkut; 7-Buval; 8-Chilaukun; 9-Şingkur; 10-Chimpai; 11-Muhammed; 12-Udur; 13-Tuka-Timur; 14-Singkum), köptegen nemerelerı qalǧan. Joşy ūldarynyŋ ärqaisysynyŋ tarihtan alatyn özındık orny bar, olardyŋ ışındegı ataqtylary retınde Orda-Ejen, Batu, Berke, Şiban taǧy basqalary atalady.
Joşy ölgennen keiın, Şyŋǧys Qaǧannyŋ maqūldap, bekıtuımen, onyŋ ekınşı ūly - Batu, takqa otyrdy jäne barlyq batystaǧy äsker mūny moiyndady. 1237-56 jyldar aralyǧynda 19 jyl handyq qūrdy, özı bastaǧan joryqtar kezındegı qataldyǧyna qaramai «Sain han» nemese «Qaiyrymdy han» atandy. Orys jerıne, Şyǧys Evropaǧa ūly joryqtar bastaldy, būl endı özınşe aitylatyn, jekeşe ülken tarih, Ūly memleket Altyn Orda tarihy!
...Joşynyŋ mazary Jezqazǧan öŋırınde, qaladan 50 şaqyrymdai jerdegı «Keŋgır» özenınıŋ boiynda. Bar qazaqqa kielı Ūlytauda!
Qazaq halqynyŋ sübelı bır rularynyŋ bırı bolyp sanalatyn töreler, özderınıŋ Ata-Tegı, Şyŋǧys–Joşydan bastalatynyn eşqaşanda ūmytqan emes jäne ony Alla Taǧalanyŋ özderıne bergen qasiettı därejesı sanaidy!
Joşy ūmytylǧan joq! Osyǧan bailanysty 2015 jyly mausymnyŋ 6-da Ūlytauda, naqty aitqanda Jezqazǧan qalasynda köptegen el azamattary bas qosyp, ūly handardyŋ ūlysy - Şyŋǧys Qaǧan men onyŋ tūŋǧyşy, Ūly han Joşynyŋ ruhyna arnap qūran baǧyştap, «Keŋgır» meiramhanasynda «As» berdı. Sol ūly Asqa Jezqazǧan qalasynyŋ äkımı B. Ahmetov qol ūşyn berıp, ülken azamattyq tanytty. Ötken 2017 jyly 18 qaraşada qasiettı Türkıstanda Şyŋǧys qaǧan men Joşy hannyŋ qaitys bolǧanyna 790 jyl toluyna bailanysty «As» berılıp, Qūran baǧyştaldy. Jalpy Şyŋǧys–Joşy ūrpaqtary – Töreler äuletınıŋ qazaq Memleketınıŋ negızın qalauda, onyŋ täuelsızdıgı jolynda jäne mädenietı men önerın qalyptastyruda mäŋgı öşpestei ız qaldyrdy. Būl, qazaq tarihynda altyn ärıppen jazylǧan şyndyq. Olardyŋ qazırgı ūrpaqtary da elımızdıŋ örkendeuıne barynşa üles qosatynyna senemız.
...Kesene turaly köp aitylǧandyqtan asa toqtalmai-aq, bırer mälımetterdı keltıre ketelık: mazar jaily alǧaşqy jazba habar Būhar bileuşısı Abdallahtyŋ 1582 jyly Ūlytauǧa barǧan kezıne bailanysty paida boldy. Onda «Osy aidyŋ 6 jaŋasy, senbı künı han, Joşy hannyŋ mazary aldyndaǧy saraiǧa toqtady»delıngen. Al, auyzşa derektı qazaq balasy ejelden aityp keledı! Mazar turaly Iý. Şmidt, V. Bartold, jäne Ş. Uälihanovtar jazdy.
Arheologiialyq qazba jūmysy qazaq aiaulysy Älkei Marǧūlannyŋ basşylyǧynda 1946 jyly jürgızıldı. Ekı beiıttı tekseru-qazba jūmysynyŋ nätijesınde tabylǧan süiek sūlbalary jäne materialdyq zattarǧa süienıp, alǧaşqy qorytyndylar jasaldy. Ä. Marǧūlan bırınşı beiıtten tabylǧan adam qaŋqa süiegınıŋ bır qoly joq bolǧanyna bailanysty, ony «Joşy han», al ekınşı beiıtten tabylǧan äiel adamnyŋ süiegın onyŋ bäibışesı Kereit Togoril Uan hannyŋ qyzy Bektūtmyştyŋ (Bektūrmys) tabyty dep paiymdapty. Qabır astyna töselgen qalaq kırpışterde arab ärpımen “yqpal” degen söz bırneşe qaitara jazylǧan.
Kümbezde saqtalǧan taŋbalarǧa qaraǧanda, ony saluǧa Joşyǧa baǧynǧan taipalardyŋ bärı (oǧyz, arǧyn qypşaq, kerei, naiman, qoŋyrat, qaŋly t.b.) qatysqan. Tarihi dästür boiynşa kümbezdı qaitys bolǧan kısınıŋ jyldyq asyn beruden būrynyraq jasaityn bolǧan. Soǧan qaraǧanda eümbez 1228 jyly salynǧan bolu kerek. Kesene portaldy-kümbezdı qūrylystar qataryna jatady. Jobasy tık būryşty. Qūrylys materialdary – küidırılgen kırpış, ǧanyş, äkımşılık Jobanyŋ aumaǧy 9,55h7,25 m. Közge airyqşa tüsetın närse – saltanatty portaly.
...Joşy kümbezınen basqa qasiettı Ūlytauda Alaşahan, jäne Dombauyl kümbezderı bar. Mıne, būlardyŋ da tylsym, qūpiialary älı künge aşylǧan joq! Şoqan jazbalaryna jäne keiıngı arheologiialyq derekterge süiene otyryp, Dombauyl mazaryna bıraz tüsınıkter beruge de bolady, iaǧni, ol mazardyŋ salynǧan uaqyty Joşy mazarynan äldeqaida erterek ekenı! Halyq aŋyzy Dombauyldy Joşy zamandasy, tıptı qatty qaiǧyrǧan batyr «qūlandardy qyrǧan eken» dep te suretteidı. Kım bılsın, mümkın Dombauyldyŋ Joşymen qatarlas bır ūrpaǧy bolar, aŋyz beker şyqpaidy ǧoi.
Al Alaşahan mazary turaly qūpiia syrlar mülde köp: Qaşan salynǧan; Kım jerlengen; Qazaqta sondai han bolǧan ba; Nege mazar kölemı, saltanaty, ataqty Joşynyŋ mazarynan da ülken jäne sapasy joǧary; Mümkın, Şyŋǧys Qaǧanǧa arnalǧan bolar; Älde, būl mazar emes tarihi belgı me... Būl sūraqtardyŋ naqty jauaby älı künge deiın belgısız!
Joşy kümbezı turaly da pıkırler öte köp: Jerlengen adam naqty Joşy ma; Täŋırşıl-köşpelıler mazar salmaǧan ǧoi; Mümkın, keiıngı bır ūrpaǧy mūsylman dästürınde salǧan bolar...
Osy jerde bızdıŋşe, zertteuşıler bırer ülken närsenı eskermeitın tärızdı: Joşynyŋ türkı-qypşaq jūrtyn qatty jaqsy körgenı jäne öz balasyna Mūhammed degen esım bergenı! Iаǧni, elı de öz Hanyna erekşe qūrmet körsetıp, kümbezıne tamǧalaryn (taŋba) salǧan, al balasyna İslamǧa eŋ qūrmettı at bergenı, özınıŋ de sol dınde bolǧanyn körsetpei me?!
Oiymyzdy qorytyndylai kele, Joşy Handy därıpteu Qazaq balasyna ne beredı degen sūraqtarǧa jauap ızdep körelık. Aldymen, bız «qazaqta būryn memleket bolmaǧan, qūrama halyq» degen siiaqty ūşqary pıkırlerge nyq jauap beremız. Qazaqtyŋ da ırgelı, tūnǧan tarihy bar el ekenın däleldeimız! Bauyrlas qyrǧyzdarymyz «Manas» jyryna süienıp, ekı myŋ jyldyq tarihymyz bar desedı, özbek bauyrlarymyz Samarqandyq dep, Ūly Ämır-Temırdı iemdenedı! Al bız şe, ataqty Joşymyz bar ekenın bıle tūryp, maqtanuǧa kejegemız kerı ketıp tūrady! Nege olai? Tıpten, basqany qoiyp, turizmdı damytu tūrǧysyna kelsek, Moŋǧoliiadaǧy alyp Şyŋǧyshan müsınınıŋ osy uaqyttarda memleketke, elge qyruar qarjy-tabys äkelıp otyrǧanyn atap ötsek te jetkılıktı bolar.
Ötken jyly, Jezqazǧanda, älemge belgılı tūlǧa – Ketbūqaǧa arnalǧan eskertkış salynǧan keremet habarǧa bärımız de qatty quandyq! Ataqtylarymyzdy ardaqtai bıleiık!
Joşy Hanǧa kelsek, däl osy jaǧdai bızden basqa bır elde bolsa, äldeqaşan, düniege jar salyp, öz elınıŋ aldyŋǧy qatardaǧy «brend-simvolyna» ainaldyrar edı! Sondyqtan, qazaq balasy tarihtyŋ özı ūsynǧan jädıgerge janyndai, maqtanyşpen qarauy kerek!
Joşy Hannyŋ öz esımı bızdıŋ jarnamaǧa mūqtaj da emes, tek qana bızder, sol daŋqty esımdı el igılıgıne ainaldyruǧa mūqtajbyz desek qatelespespız! Hanymyzǧa eskertkışter qoiyluǧa, oqulyqtarda, ädebiet, kinolarda keŋınen nasihattaluǧa arnalǧan şaralar jürgızıluı tiıstı! Memleket tarapynan Joşy Han kesenesın älı de bolsa aiǧaqtaityndai, aspandatatyndai jaǧdai jasaluy qajet. Kerek bolsa, memleket (auqatty azamattar) şet elderden mamandar şaqyryp, Alaşahan, Dombauyl kesenelerıne de tübegeilı zertteuler jürgızıluıne mūryndyq bolsa dep oilaimyz...
Sūltan Aman Şota, professor,
Äzken Altai Jetısulyq,
Abai.kz
