Ol Qazaqstannyŋ şyǧys topyraǧynda tuyp, Altai tauynyŋ etegınde er jetken. Qazaq tılı men ädebietın tereŋdete oqyp, artynşa ony kölemdı zertteu eŋbegıne arqau qylǧan. Alatau bauraiynda bılımın odan ärı ūştap, türkı tılderınıŋ erekşelıgı men tarihyna jan-jaqty köz jügırtken. Qazır jiǧan-tergenın, körgen bılgenın şetel studentterıne üiretıp, olardyŋ qazaq tılın meŋgeruıne yqpal etıp jür. Bızdıŋ bügıngı keiıpkerımız – Stambul universitetı «Qazırgı türkı tılderı» kafedrasynyŋ oqytuşysy, Şyǧys Qazaqstannyŋ tumasy Oraz Sapaşev. Stambulǧa barǧanymyzda ondaǧy eŋ köne oqu ordasyna bas sūǧyp, qandasymyzben tıldesudıŋ sätı tüstı. Oqi otyryŋyz.
— Oraz myrza, Türkiiaǧa qaşan keldıŋız, mūnda nemen ainalysyp jürsız?
— Özım Şyǧys Qazaqstan öŋırınde tuyp östım. Sonda Särsen Amanjolov atyndaǧy universitettıŋ qazaq tılı men ädebietı bölımınde bılım aldym. Odan soŋ Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetınıŋ aspiranturasyn tämamdadym. Jetekşım – professor Altai Amanjolov. Aspirantura bıtırerde jūmysymdy köne türkı jazba eskertkışterı boiynşa qorǧadym. Ǧylymi ataǧymdy alǧan soŋ Şyǧys Qazaqstanǧa, özım tälım alǧan oqu ornyna oraldym. Sonda Türkologiia ortalyǧyn aştyq. On jylǧa juyq sol ortalyqtyŋ direktory bolyp qyzmet etıp jürıp, Altaiǧa (Resei Altaiy, Qytai Altaiy, Moŋǧol Altaiy) köptegen ekspedisiia jasadyq. Otbasym, ekı ūlym bar. Olar da Öskemende tuyp östı. Qazır Almaty qalasynda tūryp jatyr.
Al Türkiiaǧa 2015jyldyŋ qyrküiek aiynda kelıp, bır jyl boiy professor retınde qyzmet ettım. Odan soŋ Almatyǧa oraldym. Byltyr şılde aiynda Stambul universitetınde «Äl-Farabi zertteu ortalyǧy» aşylǧannan keiın qaita keldım. Qazır «Qazırgı türkı tılderı» kafedrasynda dosentpın.
— «Qazırgı türkı tılderı» kafedrasynda studentter köp pe? Olar türkı tılderınıŋ qaisysyn oqidy?
— Stambul universitetı erteden kele jatqan universitet bolǧandyqtan, studentterdıŋ sany da köp. Bır topqa 50 studentten keledı. Mūnda bolaşaq türkıtanuşylarǧa qazaq, qyrǧyz, ūiǧyr, özbek, tuva t.b. siiaqty köptegen türkı tılderı oqytylady. Osy mamandyqqa tüsken studentter 4 jyl ışınde bırneşe türkı tılınıŋ grammatikasymen tanysady. Är tıldı 1 jyl kölemınde oqidy.
— Bır jylda tıldı qandai deŋgeide meŋgeredı?
— Ärine, Qazaqstanǧa baryp täjıribe almassa, jaqsy üirenıp alady. Bıraq 1 jyl ışınde sairap ketken student joq. Bızdıŋ Orta Aziiadaǧy türkı tılderı Türkiiadaǧy türık tılıne qaraǧanda qiynyraq. Öitken bızdıŋ grammatikamyz — auyrlau.
— Mūnda kirill qarpınıŋ de äserı bar ma?
— Onyŋ da ülken äserı bar. Iаǧni jazu basqa bolǧan soŋ kedergı bolady, kirill qarpın köp jaǧdailarda tani almaidy. Eger latyn qarpımen jazylyp tūrsa, türkı sözı ekenı bırden közderıne tüsedı. Būl rette latyn qarpınıŋ rölı aitarlyqtai zor.
— Özıŋız türık tılın qalai üirendıŋız?
— Aspiranturaǧa kelıp, tälımgerlıkten ötken kezde üirendım. Salystyrmaly türde är zamandardaǧy türkı tılderınıŋ grammatikasyn ötken kezde Türkiia türıkşesın qoldanamyz.
— Mūndaǧy studentter Qazaqtannyŋ qai oqu oryndaryna baryp täjıribe almasa alady?
— Stambul universtitetınen QazŪU-ǧa baratyn studentter būrynnan onşa köp emes. Ankaradaǧy Gazi, Ankara, Hadjettepe universitterınen kelgender köptep kezdesedı. Qazır äl-Farabi ortalyǧyn aşqannan keiın bailanysty jandandyryp jatyrmyz. Jazǧy mektepke 20 şaqty studenttı jıberudı josparlap qoidyq. Jalpy ortalyq aşylǧaly Qazaqstannan kelgen bılımgerler sany da bırşama artty. Būl jaǧynan Qazaqstan tarapy belsendı.
Ötkende Aqtöbe qalasynyŋ Q.Jūbanov atyndaǧy universitetınen de keldı. Negızı kelısımşart jasasqan qazaqstandyq oqu oryndary köp emes.
— Degenmen türkıtanuşylardy daiyndaityn bolǧandyqtan bailanys qajet siiaqty…
— Ärine, qajet. Mūnda sonymen qatar täuelsız türkı memleketterınıŋ tılımen qatar sıbır tılderı de oqytylady. Joǧalyp bara jatqan hakas, şory, tuva syndy sıbır türkılerınıŋ tılı bar. Olar tek ekı aralyq qarym-qatynas ornatu üşın ǧana emes, Türkiiadaǧy türıkşenıŋ tabiǧatyn jetık tanu, bılu üşın, salystyrmaly zertteuler jürgızu üşın de qarastyrylady.
— Qazaqstanda studentterge därıs berdım dep qaldyŋyz. Mūnda da mūǧalımsız. Aityŋyzşy, ekı el studentterınıŋ bılımge degen, ömırge degen közqarastarynda ūqsastyq ne aiyrmaşylyq qandai?
— Qazaqstan men Türkiia tüpkı tarihy bır, tübınde bır atanyŋ ūrpaqtary bolǧanymen, ūzaq jyldar boiy ekı bölek jüiede ömır sürgen memleketter. Sondyqtan mınez-qūlyqtarynda, dästürınde, oqu jüiesınde aiyrmaşylyqtar bar. Studentterdıŋ sabaqqa degen, ömırge, dästürge, dınge degen közqarastary tūp-tura qazaqtardıkındei bolmaidy. Qazaqstan, özıŋız bılesız, ūzaq uaqyt keŋestık jüiede boldy. Odan būryn eskı Türkıstan däuırı, Şaǧatai, Altyn Orda däuırı kezınen bastap bız bölek memleket bolyp, öz dästürımız qalyptasty.
Basty aiyrmaşylyq – bızdıŋ studentterdıŋ 90 paiyzdan astamy ekı tıldı. Qazaq jäne orys tılınde qatar söileidı. Auyl balalary da bır jyl ışınde orys tılın meŋgerıp alady. Al mūnda – bır tıldı studentter. Sonau Osman däuırınen berı tek türık tılınde söilep kelgendıkten, tuysqan tılder bolsa da – qazaq, özbek, qyrǧyz tılderın meŋgerıp ketuı bıraz qiyndyq tuǧyzady. Qazaqstannan kelgen balalardyŋ bır erekşelıgı – üş ai ışınde türıkşenı üirenıp ketedı. Öitkenı būl Atatürık zamanynda reformalanǧan, qoldanuǧa oŋailandyrylǧan tıl. Ūqsastyqtary – ekı eldıŋ studentterı de bılımge qūştar. Üirenuge, bıluge talpynystary joǧary.
Mūnda da bärı bırdei dındar, dın jolyna tüsken dei almaimyn. Bıreudı küştep mūsylman dının qabyldattyru, küştep bet-auyzyn bürkeu degen närse joq. Mysaly, Qazaqstanda qara kiıngender, tūmşalanǧandar qatary köbeiıp keledı. Būlardyŋ bärı sanaly türde dep oilamaimyn. Türıkter būl närsege sanaly türde keledı. Öitkenı olar kışkentaiynan otbasynda dınnıŋ joly, rölı degen dünielerdı bılıp ösedı. Sondyqtan közsız ūryna bermeidı.
— Bolaşaqta Qazaqstanǧa oralasyz ba, älde osyndaǧy qyzmetıŋızdı jalǧastyra beresız be?
— Bırneşe jyldan berı şetelde jūmys ıstep kelemın. 2010-2012 jyldar aralyǧynda Amerikada qyzmet ettım. Türkologiiany zerttep, köptegen eldı araladym. Qai elge barsam da özımdı aldymen Qazaqstannyŋ, odan soŋ äl-Farabi universitetınıŋ ökılı retınde tanytamyn. Al mūnda qanşa uaqyt qyzmet etetınım –şyǧarmaşylyqqa, jūmysqa bailanysty. Aldymen äl-Farabi men Stambul universitetı arasyndaǧy qarym-qatynasty jolǧa qoiyp, qazaq tılınıŋ nasihatyn köbeituımız kerek. Men qai jerge barsam da qazaq tılın oqytamyn. Şetelde jüru, sonyŋ ışınde dūrys jüru, dūrys söilep, adamgerşılıktı joǧaltpau – öte jauapty närse. Öitkenı qazaq halqyn bılmeitınder ony senıŋ bolmysyŋ arqyly elestetıp, sen arqyly tanidy. Sondyqtan qazaqtardy jaqsy jaǧynan körsetudı maqsat etıp qoidym.
— Otbasyŋyzdan jyraqta jürgen qiyn emes pe?
— Joq, jiı körısıp tūramyz. Olar da keledı, men de Qazaqstanǧa baryp tūramyn. Biyl ūlym kolledjdı tämamdaidy. Bälkım osynda kelıp oquyn jalǧastyratyn şyǧar. Joldasym da äl-Farabi universitetınde qyzmet etedı. Onyŋ da jauapty mındetterı bar. Onyŋ Qazaqstanda, menıŋ osynda atqaryp jatqan missiiamyz bar.
— Özıŋız türık tılın qalai üirendıŋız?
— Aspiranturaǧa kelıp, tälımgerlıkten ötken kezde üirendım. Salystyrmaly türde är zamandardaǧy türkı tılderınıŋ grammatikasyn ötken kezde Türkiia türıkşesın qoldanamyz.
— Mūndaǧy studentter Qazaqtannyŋ qai oqu oryndaryna baryp täjıribe almasa alady?
— Stambul universtitetınen QazŪU-ǧa baratyn studentter būrynnan onşa köp emes. Ankaradaǧy Gazi, Ankara, Hadjettepe universitterınen kelgender köptep kezdesedı. Qazır äl-Farabi ortalyǧyn aşqannan keiın bailanysty jandandyryp jatyrmyz. Jazǧy mektepke 20 şaqty studenttı jıberudı josparlap qoidyq. Jalpy ortalyq aşylǧaly Qazaqstannan kelgen bılımgerler sany da bırşama artty. Būl jaǧynan Qazaqstan tarapy belsendı.
Ötkende Aqtöbe qalasynyŋ Q.Jūbanov atyndaǧy universitetınen de keldı. Negızı kelısımşart jasasqan qazaqstandyq oqu oryndary köp emes.
— Degenmen türkıtanuşylardy daiyndaityn bolǧandyqtan bailanys qajet siiaqty…
— Ärine, qajet. Mūnda sonymen qatar täuelsız türkı memleketterınıŋ tılımen qatar sıbır tılderı de oqytylady. Joǧalyp bara jatqan hakas, şory, tuva syndy sıbır türkılerınıŋ tılı bar. Olar tek ekı aralyq qarym-qatynas ornatu üşın ǧana emes, Türkiiadaǧy türıkşenıŋ tabiǧatyn jetık tanu, bılu üşın, salystyrmaly zertteuler jürgızu üşın de qarastyrylady.
— Qazaqstanda studentterge därıs berdım dep qaldyŋyz. Mūnda da mūǧalımsız. Aityŋyzşy, ekı el studentterınıŋ bılımge degen, ömırge degen közqarastarynda ūqsastyq ne aiyrmaşylyq qandai?
— Qazaqstan men Türkiia tüpkı tarihy bır, tübınde bır atanyŋ ūrpaqtary bolǧanymen, ūzaq jyldar boiy ekı bölek jüiede ömır sürgen memleketter. Sondyqtan mınez-qūlyqtarynda, dästürınde, oqu jüiesınde aiyrmaşylyqtar bar. Studentterdıŋ sabaqqa degen, ömırge, dästürge, dınge degen közqarastary tūp-tura qazaqtardıkındei bolmaidy. Qazaqstan, özıŋız bılesız, ūzaq uaqyt keŋestık jüiede boldy. Odan būryn eskı Türkıstan däuırı, Şaǧatai, Altyn Orda däuırı kezınen bastap bız bölek memleket bolyp, öz dästürımız qalyptasty.
Basty aiyrmaşylyq – bızdıŋ studentterdıŋ 90 paiyzdan astamy ekı tıldı. Qazaq jäne orys tılınde qatar söileidı. Auyl balalary da bır jyl ışınde orys tılın meŋgerıp alady. Al mūnda – bır tıldı studentter. Sonau Osman däuırınen berı tek türık tılınde söilep kelgendıkten, tuysqan tılder bolsa da – qazaq, özbek, qyrǧyz tılderın meŋgerıp ketuı bıraz qiyndyq tuǧyzady. Qazaqstannan kelgen balalardyŋ bır erekşelıgı – üş ai ışınde türıkşenı üirenıp ketedı. Öitkenı būl Atatürık zamanynda reformalanǧan, qoldanuǧa oŋailandyrylǧan tıl. Ūqsastyqtary – ekı eldıŋ studentterı de bılımge qūştar. Üirenuge, bıluge talpynystary joǧary.
Mūnda da bärı bırdei dındar, dın jolyna tüsken dei almaimyn. Bıreudı küştep mūsylman dının qabyldattyru, küştep bet-auyzyn bürkeu degen närse joq. Mysaly, Qazaqstanda qara kiıngender, tūmşalanǧandar qatary köbeiıp keledı. Būlardyŋ bärı sanaly türde dep oilamaimyn. Türıkter būl närsege sanaly türde keledı. Öitkenı olar kışkentaiynan otbasynda dınnıŋ joly, rölı degen dünielerdı bılıp ösedı. Sondyqtan közsız ūryna bermeidı.
— Bolaşaqta Qazaqstanǧa oralasyz ba, älde osyndaǧy qyzmetıŋızdı jalǧastyra beresız be?
— Bırneşe jyldan berı şetelde jūmys ıstep kelemın. 2010-2012 jyldar aralyǧynda Amerikada qyzmet ettım. Türkologiiany zerttep, köptegen eldı araladym. Qai elge barsam da özımdı aldymen Qazaqstannyŋ, odan soŋ äl-Farabi universitetınıŋ ökılı retınde tanytamyn. Al mūnda qanşa uaqyt qyzmet etetınım –şyǧarmaşylyqqa, jūmysqa bailanysty. Aldymen äl-Farabi men Stambul universitetı arasyndaǧy qarym-qatynasty jolǧa qoiyp, qazaq tılınıŋ nasihatyn köbeituımız kerek. Men qai jerge barsam da qazaq tılın oqytamyn. Şetelde jüru, sonyŋ ışınde dūrys jüru, dūrys söilep, adamgerşılıktı joǧaltpau – öte jauapty närse. Öitkenı qazaq halqyn bılmeitınder ony senıŋ bolmysyŋ arqyly elestetıp, sen arqyly tanidy. Sondyqtan qazaqtardy jaqsy jaǧynan körsetudı maqsat etıp qoidym.
— Otbasyŋyzdan jyraqta jürgen qiyn emes pe?
— Joq, jiı körısıp tūramyz. Olar da keledı, men de Qazaqstanǧa baryp tūramyn. Biyl ūlym kolledjdı tämamdaidy. Bälkım osynda kelıp oquyn jalǧastyratyn şyǧar. Joldasym da äl-Farabi universitetınde qyzmet etedı. Onyŋ da jauapty mındetterı bar. Onyŋ Qazaqstanda, menıŋ osynda atqaryp jatqan missiiamyz bar.
— Äŋgımeŋızge raqmet. Isıŋızge sättılık tıleimız!
Äŋgımelesken Teŋge BEKMŪRZAEVA,
http://7292info.kz
