Qarýlastarmen birge. Berlın, 1945 jyl.
...2013 jyldyń qarasha aıy Elordaǵa qyzmet babymen is-saparǵa barǵan ýaqytymda, jumys aıaǵy sál saıabyrsyǵan tusta eldiń bas gazeti «Egemen Qazaqstan» redakııasyn betke aldym. Bas gazetke maqalalarym jarııalanyp, bas redaktor Janbolat Aýpbaev aǵamyz jyly lebizin bildirip, tyń taqyryptarǵa qalam tartyp turýǵa aqyl-keńesin berip, sáttilik tilegen bolatyn, sondyqtan qalamger aǵamyzben júzbe-júz tanysyp, sálem bereıin, ári rızashylyǵymdy bildireıin degen nıet bolatyn.
Bas redaktor jumys orynan tabyla ketip, lezde qabyldaǵany kóńilge qýanysh uıalatsa, odan ári áńgimemiz jarasyp júre berdi. Aǵamyzdyń ushqyr qalamynan týǵan kóptegen maqalalaryn oqyp júrgenimde, bir baıqaǵanym maqalalary buryn eshkim qozǵamaǵan, jurtshylyq kóp bile bermeıtin jáne de oqyrman qaýym qyzyǵa oqıtyn tarıhymyzǵa qatysty sony materıaldar bolatyn. Jeńistiń 70-jyldyǵy týraly da áńgime qozǵaldy. Aǵamyz mende atyraýlyq myqty batyrlar týraly sonaý zamandarda maqalalar jazǵanmyn dep ózine tán sabyrylyqpen júzime barlaı qarady. Batyrdan kende emes ólkeniń urpaǵy bolǵan soń, ózimshe bar biletin batyrlardy tizip shyqtym. Sál jymıyp Atyraýǵa is-saparǵa kelip dańqty batyr Baýyrjan Momyshulynyń kitabyna keıipker bolǵan jerlesimiz Ájigereı Qalymov týraly materıaldardy qalaı jınaqtaǵany týraly qyzyqty áńgimelip bergen bolatyn. Sondaı naǵyz batyrdyń biri, marshal G.K.Jýkovtyń kitabynda esimi atalatyn Kenjebaı Mádenov, men ol kisi týraly Batys Qazaqstan oblysyna barǵan saıyn materıaldar jınaqtap júremin degen tusta, ol kisi týraly biletindigimdi, kelini, pedagogıka ǵylymdarynyń doktory Sholpan Isaǵalıqyzy Januzaqovamen jumystas ekendigimdi aıtqan kezimde, onda inim, Ratýshaǵa tý tikken batyr jerlesiń týraly kólemdi maqala kútemin degen bolatyn-dy.
..Qazaqy salǵyrtyǵymyzdyń qyrsyǵynan, ýaqyt jetpeıdi degen syltaýlarmen maqala jazý keıinge qaldyryla bergeni de ras.
Ot keshý
Er týsa, erligi birge týady demekshi Qazaq eliniń táýelsizdigi jolyndaǵy kúreste urpaqtar sabaqtastyǵy eshqashanda úzilmeı sabaqtasa órilip, jalǵasyn taýyp, uran bolyp samǵap, tasqyn bolyp selshe aqty.
Onyń naqty dálelderiniń biri fashıstik Germanııanyń «ımperııa keńsesi» úıi Ratýshaǵa tý tikken qaharman batyr Kenjebaı Mádenov bolatyn. Qazaqy shejireni tarqatsaq Qulmáliden – Ótemis, Shybyntaı, Jaqsylyq, Qabylaı. Shybyntaı urpaǵynan – Máden. Mádennen – Kenjebaı órbeıdi. Al Ótemisten qas batyr, daýylpaz aqyn Mahambet taraıtyndyǵy barsha ıisi qazaqqa belgili. Bylaısha aıtqanda Kenjebaı Mádenuly batyrlar urpaǵynan ekendigine anyq kózimiz jetedi.
Táýelsizdikke bastar joldaǵy ıgi isterde ultymyzdyń birtýar uldary men qyzdary sózimen de isimen de aqtady.
Leıtenant K.Mádenov jáne kishi leıtenant K.Gromov. Berlın, 10 maýsym, 1945 jyl
Sonaý surapyl 1943-tiń qaqaǵan qańtarynda 18 jasqa tolmastan Máden qarttyń qara shańyraqqa ıe bolatyn eń kenje uly Kenjebaı óz erkimen Qyzyl Armııa qataryna attandy. Kishi komandırler daıarlaıtyn Krasnohomsk jaıaý ásker ýchılıesin oıdaǵydaı aıaqtaǵan soń, sol jyldyń qarasha aıynda 3-Ýkraın maıdanynyń 57-gvardııalyq atqyshtar dıvızııasynyń 170-shi gvardııalyq atqyshtar polkiniń quramynda stanokty-pýlemetshiler bólimshesiniń komandıri bolyp jaý qolynda qansyrap jatqan Ýkraına jerinde qandy shaıqasqa tústi. Maıdan joly odan ári bylaısha órbedi. Kishi komandır K.Mádenov 5-Ekpindi armııanyń ofıerlik jaıaý ásker kýrsyn támamdaǵan soń kishi leıtenant ofıerlik sheninn alyp, 1944 jyldyń qarasha aıynan bastap 1-Belorýs maıdanynyń 5-Ekpindi armııasynyń 266-atqyshtar dıvızııasy, Sývorov ordendi 1008-atqyshtar polki, 2-shi batalon rotasynyń 5-atqyshtar vzvodyna komandır boldy. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń eń surapyl shaıqastary Dneprden ótý, Iassy-Kıshınev operaııasyna, Varshavany azat etý, Vısla-Oder operaııasyna, Berlındi alý shabýylyna qatynasty.
Jaýyngerlik ar-namys, jaýynger joldastarynyń qany tógilgen dıvızııada qasarysqan jaýmen jan aıamaı shaıqasta shynyǵýdy qatal ýaqyt talap etti. Jas leıtenant Kenjebaı Mádenov sol talap bıiginen kórine bildi. Ol soldatsha soǵysa bilýge de jáne komandır retinde árbir soldattyń júregindegi sózdi aıtýǵa da tıisti bolatyn. Ol sóz – Erlik bolatyn. Bul ár jaýyngerdiń júregindegi sóz jaýdy óz ordasynda talqandap, Jeńis týyn jelbiretý bolatyn. Bul talaı adamnyń taǵdyryn ózgertip, juldyzyn jandyratyn sóz bolatyn. Sol eren erligi arqyly ol ultyn da, ózin de máńgilik dańqtyń tabaldyryǵynan attaty.
Ult rýhy asqaqtaǵan sát
1945 jyldyń 16 sáýirindegi «Berlın shabýyly» operaııasy ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezindegi eń iri, ári surapyl shaıqas bolǵany tarıhtan belgili. Berlın operaııasy kezinde 29 sáýir kúni leıtenant K.Mádenovtiń vzvody birinshi bolyp fashıstterdiń aty shýly Reıhstagtan keıingi negizi uıasy Ratýsha úıine kirip jeńis týyn tikti. Bul aıtýǵa da jazýǵa da ońaı...
Berlın qalasynyń ár úıin bekiniske aınaldyryp alǵan fashıstter, qarǵa adym jyljýǵa mursha bergizbeı, qasaphanaǵa aınaldyryp, qyrǵyn urys saldy, kóshede adamdardar qany sýsha aqty. Árbir qadam úshin jan alysyp, jan berisken surapyl shaıqas júrip jatqan kezde K.Mádenov batalon komandıri I.Bobylevtan shaqyrtý alady. Komandır joǵary komandovanıeniń buıryǵy boıynsha «Imperııa keńsesi» Ratýshaǵa jeńis týyn tigý onyń vzvodyna tapsyrylǵanyn jetkizdi. Bul buıryqtyń qalaı oryndalǵany jóninde, soǵystan keıingi beıbit zamanda gvardııa kapıtany K.Mádenov: «...Buıryqty alǵannan keıin vzvodyma kelip, jaýyngerlerge aldaǵy mindetterdi túsindirdim, tapsyrmany qalaı oryndaýdyń jaıyn, shabýyl jasaýdyń jobasyn aıttym. Bizge bir bólimshe kómekke keledi. Ratýsha – kóp qabatty qara qońyr záýlim úı. Vzvod shabýyl jasaýǵa ázir. Ratýshannyń qaqpasyna deıin 40-50 metrdeı. Oq nóseriniń kúshtiligi sondaı, ol asfaltty tesip óte almaı, joǵary shorshyp burshaq jaýǵandaı satyrlap jatyr. Birneshe snarıad Ratýshanyń aýyr qaqpalaryn buzyp, qabyrǵalaryn opyryp jiberdi. Osy kezde «Alǵa! Alǵa!» dep esikten ytqı jóneldim. Meniń izimshe vzvodtaǵy jaýyngerler de bir-birden lap berdi. Urystyń joıqyny Ratýshanyń ishinde boldy.
Leıtenant K.Mádenov jáne kishi leıtenant N.A.Kýrohtın. Berlın, 1945 jyl
...Aqyrynda «Imperııa keńsesi» jaýdan túgel tazartyldy da, Ratýshannyń tóbesine biz tikken Qyzyl tý jelbirep turdy», - dep jazdy (Qazaqstan kommýnısi, 6 maýsym, 1970 jyl). Ratýshany qorǵap turǵandar atyshýly SS-tiń tańdaýly bólimderi bolatyn. Olar ólispeı berisetinder qatarynan emes. Ratýshanyń ishindegi shaıqasta ár qabatty qolma-qol urystarmen alýǵa týra keldi. Ratýshanyń tóbesindegi tuǵyrǵa joıqyn urystardan soń vzvod komandıri K.Mádenov pen komsorg K.Gromov jeńis týyn qadady. Soǵystyń sońǵy kúnderinde bar bolǵany 20 jasar leıtenant Kenjebaı Mádenov fashızm ordasynda jeńis týyn tigip, ult rýhyn asqaqtatqan qas batyr boldy.
Urpaqtar sabaqtastyǵy
Kenjebaı aǵamyz soǵystan oralǵan soń shańyraq kóterip, úıli-barandy boldy. Qazıza Ýálıqyzymen otasyp dúnıege 4 ul, 3 qyz ákeldi. Raýza-Sáýle atty egiz qyzdary, Mahambet, Isataı, Serik, Taras (ókinishke oraı 2003 jyly dúnıeden ozdy) jáne Maıra atty urpaqtary batyr ákelerin erekshe maqtanysh etedi. Búgingi tańda aǵamyzdan taraǵan urpaqtar Atyraý, Oral, Astrahan qalalarynda beıbit te shat-shadyman ǵumyr keshýde. Adam urpaǵymen maqtanady jáne urpaǵymen myń jasaıdy degen sóz bar dana halqymyzda. Adam ǵumyrynda urpaqtar sabaqtastyǵy da qatar órile órbeıdi. Onyń jarqyn mysalyn batyrdyń urpaqtarynan da baıqaımyz.
...Mahambet Kenjebaıuly Otan aldyndaǵy áskerı boryshyn Qyzyl Týly Qıyr Shyǵys áskerı okrýgine qarasty Evreı avtonomııaly oblysy, Babstovo selosynda ornalasqan áskerı bólimde serjant ataǵymen radıopelengatorlyq qyzmettiń bastyǵy retinde ótep júrgen kezi bolatyn.
1981 jyl. Qańtar aıynyń shyńyltyr bir keshinde kórshi jaıaý ásker bóliminiń playnan ótip bara jatyp, jańadan ilingen plakatqa kózi túsedi. Plakatta áskerı bólimniń Uly Otan soǵysy jyldaryndaǵy jaýyngerlik joryq joldarynyń kartasy kórsetilgen eken. Zerek te ańǵarǵysh serjant kartadaǵy áskerı bólimniń Dnepr, Ýkraına, Iassy-Kıshınev operaııasy, Polshany jáne astanasy Varshavany azat etý, Germanııa, Berlın operaııasyna qatysqandyǵyna erekshe mán berip, oıǵa berilip bólimine oralady. Áskerı bólimniń joryq joldary týra ákesiniń soǵys jyldary qyzmet etken bóliminiń joryq joldarymen sáıkes kelýi de kóńilge qobaljý engizdi. Ákesiniń joryq joldaryn eske túsirip, ózine senimdi bolý úshin kórshi áskerı bólimge aıaqtaı baryp, barlyǵyna kóz jetkizgisi keldi. Kópten kútken jeksenbi kúni komandırinen demalys alyp, kórshi áskerı bólimniń kazarmasyn betke alady. Keńes armııasy bólimderinde qoǵamdyq-saıası sabaqtar ótkizetin, ári demalys bólmesi atalǵan «Lenın bólmesi» ataýymen belgili kabınetter boldy. Jaýynger Mahambet Lenın bólmesinde qabyrǵaǵa ilingen áskerı bólimniń tarıhymen endi tanysa bastaǵan kezde, bir top ofıerler bólmege saý etip kirip keledi. Áskerı daǵdymen serjant Mahambet Mádenov olarǵa oń qolyn shekesine aparyp, symsha tartyla qalady. Top ishindegi podpolkovnık qasyndaǵylarǵa jańadan jasaqtalyp jatqan bólmege daıyndalyp jatqan plakattar men kartalardy qalaı ilinetindigin baıandap beredi. Kelgen top bólmeden shyǵýǵa bet alǵan tusta serjant podpokovnıkten bul soǵys jyldaryndaǵy 1008-shi atqyshtar polki emes pe, eger de sol polk bolsa eki Qyzyl Juldyz, I dárejeli Otan soǵysy ordenderi jáne «Varshavany azat etkeni úshin», «Berlındi alǵany úshin», «1941-1945 jj. Uly Otan soǵysynda Germanııany jeńgeni úshin» medaldarynyń ıegeri ákesi Kenjebaı Mádenov osy polk quramynda bolǵandyǵyn jetkizedi. Tosyn jaǵdaıǵa qatty tańǵalyp, ańtarylyp qalǵan podpolkovnık «qazir myna kelgen komıssııa jumysyn aıaqtasyn, sen ketip qalma, ózim kelemin»,- deıdi. Birshama ýaqyttan soń podpolkovnık qaıta kelip, ózin tanystyrady. Osy áskerı bólimniń shtab bastyǵy Malyh eken. Ol serjantty ózimen birge shtabqa alyp keledi. Shtabta jınaqtalǵan qujattar ishinen ákesi týraly qujattardy kórsetip, soǵysqa qaıdan shaqyrylǵandyǵy, qaı rotada qyzmet etkendigi, urysta qandaı erlikter kórsetkendigi, qandaı nagradalar alǵandyǵy týraly oqyp beredi. Podpolkovnık bul kezdeısoq kezdesýge erekshe tolqyp, áskerı bólimniń «Jaýyngerlik dańq» murajaıyn ashýǵa daıyndyq jumystarynyń qyzý júrip jatqandyǵyn, soǵan kerek ekendigin aıta kelip, komandovanıemen sóılesip óz bólimine aldyrtýǵa jumystanatyndyǵyn jáne jas jaýyngerlerge úlgi-ónege bolatyndyǵyn, Otan qorǵaýdaǵy urpaqtar sabaqtastyǵyna erekshe mán bere jetkizedi. Serjant Mahambet Kenjebaıuly bul usynysqa óziniń rızashylyǵyn bildirip, aqpan-naýryz aılarynda ofıerlik quramynyń jıynyna ketetindigin jáne áskerı boryshynyń aıaqtalý merzimi de jaqyn ekendigin aıta kelip, shtab bastyǵymen jyly qoshtasady. Kóńilinde ákege degen maqtanysh sezimi kernegen, Otan aldyndaǵy qasıetti boryshyn ótep júrgen soldat sonaý Qıyr Shyǵysta áke rýhymen osylaısha kezdesip edi.
Qyzyl Juldyz jáne I dárejeli Otan soǵysy ordenderine usynylǵan nagradalyq paraqshalary
2015 jyly maqalamyzǵa arqaý bolǵan keıipkerimiz 90 jasqa toldy jáne Jeńistiń 70-jyldyǵy toılandy. Osyǵan oraı batyrdyń urpaqtarynyń qoldaýymen «Ratýshaǵa tý tikken qazaq batyry» (-Atyraý, «Aq Jaıyq» baspasy, 2015. -256 b.) atty jınaq jaryq kórdi. Bul urpaqtarynyń ulaǵatty isi halyq ulyna degen qurmet, erlikke taǵzym dep túsingen jón.
... 2017 jyldyń shilińgir shilde aıynyń sońǵy kúni men tamyz aıynyń alǵashqy kúnderiniń basynda «Aq jol» demokratııalyq partııasy Atyraý fılıalynyń bastamasymen «Alash jolymen» atty ǵylymı ekspedıııa uıymdastyryldy. Ekspedıııa jumysy Atyraýdan bastaý aldy. Maqsat – Alash arystarynyń izi qalǵan oblystyń Qyzylqoǵa aýdany, Aqtóbe oblysynyń Oıyl aýdany, Batys Qazaqstan oblysynyń Qaratóbe, Syrym aýdandaryndaǵy jáne Oral qalasyndaǵy tarıhı oryndarǵa taǵzym etip, jurtshylyqpen kezdesip, dóńgelek ústelder men kezdesýler uıymdastyryp, pikir bólisip, derekter jınaqtaý. Is-sapar barysynda Qaratóba aýylyndaǵy Muhıt Meralyuly atyndaǵy aýdandyq tarıhı ólke taný mýzeıindegi jádigerler arqyly aýdannyń tarıhymen, aýdannan shyqqan tanymal tulǵalar týraly qundy derekterge qanyǵyp, úlken áser aldyq. Mýzeı jádigerleri arasynan qaharman batyr K.Mádenovtyń fotosy kózime ottaı bastaldy. Qaratóbelikterde batyrdy óz jerlesimiz dep qadirleıtindikterin asa zor iltıpatpen atap ótti.
Fashızm obasynyń astanasy «ımperııa keńsesi» Ratýshaǵa jeńis týyn tikken qaharman uldyń búkil qazaqqa ortaq er ekendigi kóńilge maqtanysh sezimin uıalatty.
Aqqalı Ahmet, H.Dosmuhamedov atyndaǵy Atyraý memlekettik ýnıversıtetiniń professory, tarıh ǵylymdarynyń doktory
Abai.kz
