Mūhtar Äuezov atyndaǧy akademiialyq drama teatrynda qoiylyp jürgen «Aqan serı – Aqtoqty» spektaklınıŋ körermen nazaryna ūsynylmaǧany bır jyldan asty. Öitken bır top kökşetaulyq ziialy qauym ökılderı atalǧan tuyndy da Nauan hazıret jaǧymsyz sipatta körsetılgen dep Mädeniet jäne sport ministrı Arystanbek Mūhamediūlynyŋ atyna hat joldaǧan bolatyn. Atalǧan hattyŋ saldarynan Ǧabit Müsırepovtyŋ «Aqan serı – Aqtoqty» pesasy «quǧyn-sürgınge» ūşyrap otyr. Al şyn mänsınde Nauan hazıret qandai bolǧan? Būl jönınde 1914 jyly Jüsıpbek Aimauytūly «Aiqap» jurnalyna «Kökşetauda körgenderım» atty maqala jazady. Kökşetaudaǧy bılım beru, oqu ısınıŋ hal-küiınen habardar etetın maqalada Nauan hazıret jaily, onyŋ ainaladaǧy jasap otyrǧan ısıne tömendegıdei baǧa bergen eken.
«Kökşetauda körgenderım»
Kökşetau qalasynda ekı meşıt bar eken, bıreuınıŋ imamy Nauan Hazıret (Qazaq) mūnyŋ medressesınde älıpbiden bastap jiyrma-otyzdai eskı-qūsqy kıtap bar. Qazaq şäkırtterı jyly jerde tamaqtaryn asyrap qana jatady eken, olarǧa baryp amandastym. Medressenıŋ ışındegı tärbiesı bolar-bolmas boldy, syrtyndaǧy tärbiesı şäkırtterı typ-tynyş uaqytta top-top bolyp qūr köşe kezıp jüredı eken. Şäkırtter medressede nesıne taban toqtatyp otyrsyn! Onda köŋılge ūnarlyq därıstıŋ jaiy manaǧy. Köşede jürıp közge tüspei qaitsyn, bır mezgıl zamanadan habardar bolyp, şattyqpenen boi jasap otyrarlyq ol şähärde kıtaphana, qiraǧathana degenderdıŋ isı de körınbeidı. Onyŋ üstıne medresenıŋ ışınde bolsyn, tysynda bolsyn gazet-jurnal häm jaŋa şyqqan jandy kıtaptardy oqu şäkırtter üşın jäne haram eken, mūny aitasyŋdar ma? Kökşetaudyŋ ışı tügel, tıptı būǧan qaraǧan on bır-ekı bolys Atyǧai, Qarauyl balasyna gazet-jurnal oqudy häm jarqyraǧan jaŋa mūǧalimalar ūstap, jandai ǧaziz balalaryna tezırek jaryq säule körsetudı mülde haram qylyp qoisa kerek. Öitkenı men üiden şyǧyp Beiımbetsk, Aiyrtausk, Şalqarsk, Mezgılsk häm Zerendinsk Kökşetauǧa qaraǧan qatar bes bolys elde ne bır gazet- jurnal, ne bır jaŋa şyqqan kıtap oqyǧan häm töte oqumen balalaryn töteletıp, jarystyryp jatqan Atyǧai, Qarauyl bır adam, bır auyl köre almadym. Būlardyŋ osylaişa qap-qaraŋǧy bolyp tūrularyna sebep Nauan Hazırettıŋ öleŋdegı sözımen aitqan nasihaty bolsa kerek qoi. Öitkenı sentiabr jūldyzynyŋ ortasynda Kökşetau şähärınde ülken bazar bolady. Ol bazarda Kökşetauǧa qaraǧan Atyǧai, Qarauyl balasy tügel jinalady. Sonda Kökşetau elınıŋ basty adamdarynyŋ hazıretke amandasa ketetın daǧdylary bar. Sondai özderı iılıp kelgen jūrt aǧasy adamdarǧa hazıret mynany aituy kerek edı. Myna zamannyŋ dın menen künderıŋızdı bırdei taryltyp, sırä, jemırıp bara jatqan jaiy bar-au. Endı mūnan bylai balalaryŋyzdy orysşa, mūsylmanşa bırdei oqytyp, dını men künderıne bırdei ie bolǧandai qylyp tärbielei körıŋızder jäne qūdaiy qylyp beretın sadaqylaryŋyz bolsa, ony bır qolmenen jinatyp, oǧan mektep-medresseler saldyryp, medresselerge mūǧalım aldyryp häm paqyrlaryŋyzdyŋ balalaryn oqytuǧa da osylai järdem bere körıŋızder. Mūnan bylai partiia quyp, qūdaiyŋyzǧa dūşpan bolyp, paqyr halqyŋyzǧa bülınşılık salmaŋyzdar. Jau jaqyndap, minut, saǧattardy körıp, jaǧalaryŋa tükırıp alaqailap tūrǧan zamanda özdı-özıŋız jūlyna berseŋızder sorlaryŋyzdyŋ tızeden qainaityny anyq. Jäne jalǧan ant, ötırıkke kuä bolyp imandaryŋyzdan aiyrylyp, eŋ tübınde qūdaiyŋyzdyŋ didaryn köre almai jürmeŋızder, janym dep özı iılıp kelgen jūrtqa haq uaǧyzdy qaqyldap tūryp jylai-jylai aitqan bolsa, qara halyq ūqpai, sırä, qoimas edı-au. Bıraq qazaqtyŋ aşylmaityn soryna ne amal bar? Manaǧy arly adamdarǧa hazırettıŋ öleŋdegı sözı qylyp aitatyn nasihaty qaşanda mynau bolady: – Qūdai saqtasyn, gazet-jurnal häm jaŋa şyqqan kıtaptar bolsa, alyp oqymaq tügıl, qoldaryŋyzǧa da ūstamaŋyzdar. Tıptı tılderıŋızdı alatyn adamdarǧa da aldyrmaŋyzdar! Jäne qūdai saqtasyn, töte oqumen oqytatyn mūǧalımder ūstap balalaryŋyzdy būzyp alyp jürmeŋızder, onan qaita nadan qalpy artyq dep. Būl kündegı zor şaharlarda süirıktei bolyp oqyp kele jatqan şäkırtterdı qara halyqqa orystyŋ missionerlerınen de jaman körsetıp olardan ürkıtedı. Şynymenen hazırettıŋ osy nasihatynan kımderdıŋ paidasy tabylyp, mūndai nasihattar islamnyŋ şyn dūşpany bolǧan missionerlerdıŋ ǧana oilaǧany tabylyp otyr-au deimın. Öitkenı olardyŋ şyndap tılegen tılegı bızdıŋ islamnyŋ öte nadan häm öte yntymaqsyz boluşylyǧy. Osy aitylǧan üş närse mūsylmandardyŋ tügel tabylǧan künı-aq missionerlerdıŋ atqany tiıp, aitqany keldı deuge bolady. Missionerlerdıŋ neşe million aqşany būrqyratyp, boratyp jürıp ornyna jetkıze almaǧan auyr jūmysyn qazaq maiyn auzynan aǧyzyp tūryp ony nadan moldalardyŋ özı dınmenen boiap jetkızemın dep otyrǧanyn sezıp, ışım tütınge tolyp bara jatqan soŋ, äşeiın syrtqa şyǧaryp otyrmyn. Kökşetaudyŋ ekınşı meşıtınıŋ imamy noǧai Hamidolla molda eken. Būl meşıttıŋ mektebıne Hamidolla molda biyl şala-şarpy ǧana oqu jönın kırgıze bastaǧan eken. Nauan Hazırettıŋ müridılerı bolǧan noǧai bailarynyŋ bırsypyrasy hazıretke jaǧynamyn dep Hamidolla moldaǧa qasqiyp tūryp qas bolyp alǧandai körınedı. Köşede körıngenge boq atudan basqaǧa jaramaityn körgensız noǧai balalarymenen körıngennıŋ atasynyŋ auzynan tük qoimaityn betımen tiiusyz ketken qazaqtyŋ nadan balalarynyŋ bastaryn qosyp oqyttyryp, qoldaryn balşyqty boqtan, özderın boq auyzdan tazalaimyn degen känısı üşın bolsa kerek-au deimın. Hamidolla moldany imamdyǧynan tüsıremız dep bastyǧy Qalimolla qajy bolyp Ombyǧa şauyp ketkenın estıdık. Qazaqtyŋ malymenen qapiiada baiyǧan Qalimolla qajynyŋ qazaq hazıretınıŋ tılın almaityn ne şarasy bar? Kökşetaudyŋ molda, qarasy bolyp halyqqa bylaişa qarsy kelulerı bız üşın tap jaqsy yrym emes qoi. Öitkenı būl uaqiǧanyŋ Kökşetauǧa qaraǧan noǧai, qazaqtyŋ baqyt közderınıŋ älı aşylmaǧanynyŋ belgısı-daǧy. Bolmasa osy töte oqu mektebı qazırınde onşa köŋıldegıdei bolmaǧanymen Kökşetau şaharanyŋ künbatys jaǧyndaǧy Qyzyljar şaharynda bar. Künşyǧysyndaǧy Omby şaharynda bar, oŋtüstıgındegı Atbasar, Qaraötkelde de bar häm Künbatysyndaǧy Qostanai, Troisk şaharlarynda dürıldep jatyr dese bolǧandai. Mıne, şaharlardyŋ tap ortasyndaǧy Kökşetaudyŋ özı häm maŋaiyndaǧy qazaǧymenen mūnşa nege kömeskelenıp qala bergenın basqalar qalai jorysa solai jorysyn, men özım bylai jorimyn: Mynau būltarysy joq töte oqu, jūrt arasynan tegıs kırıp, tüzu bır jol tartyp alsa, onda eskışe keiın tartyp kün ozdyrǧanşa anau älı bır jyl, ekı jyl taǧy Baqyrǧan, Jüsıpter de bırsypyra jyldar jürıp baryp qūdai oŋlaǧan şäkırtterdıŋ ǧana būldyr-būldyr qara tanyp, kübır-kübır ǧana Qūran oqulary bylai qalmaq. Būl kündegı tırılıp tūrǧan mynau «töte oqu» üş-tört jyldyŋ ışınde janyŋmen bırdei jas balaŋdy maiystyryp tūryp jaq-jaqsy jazdyrady, baspa-jazbany bırdei tanytady. Qūran kärımdı täjbitpenen körkemdep tūryp oqytady. Ǧylym hal (paryz, uajip, sünnät häm haram, mäkıruk) ǧalymdardyŋ ǧamaldarynda jattatyp äbden bıldıredı. Körgendı mūǧalımder şäkırtterınıŋ qylyqtaryn da öte jaqsy tüzeidı. Osymenen «töte oqu» mektebı qazaq arasyndaǧy ümıttı şäkırtterdıŋ, süirıktei jas mūǧalımderdıŋ köbeie bastauyna sebepşı bolady. Bılımdılerımız osyndai jemıstı jastardyŋ köleŋkesımenen halqymyzdyŋ közderı, sırä, aşylmas pa eken, – degen zor ümıtte tūrady. Bıraq ol zamandarǧa kelgende bügıngıdei küllı Kökşetau halqy jalǧyz Nauan Hazırettıŋ auzyna qarap aŋqiyp, yŋǧaiyna qarap iılıp tūrmas. Jai tek boiymenen sälem berıp öte şyǧar, nege deseŋız, pendege iıludı qūdai tıptı qospaidy. Öitkenı taǧyzym (iılu, bügılu) jalǧyz qūdai hūzyryna ǧana jarasady. Adamǧa iılumen pende käpır bolady, būl anyq mäsele. Mūndai anyq häm özı bügınderı körbıltege ainalyp, būldyryp jürgen mäselelerdıŋ bırsyparasynyŋ tündıgın aldyŋǧy buynnyŋ aq peiıl şäkırtterınıŋ aşatyny jäne anyq. Mynau eŋbekter künderdıŋ künınde osyndai ıstıŋ bolatynyna közı jetken soŋ, az da bolsa öz tamaǧynyŋ qamy üşın şamasy kelgenşe Kökşetau maŋaiyna «töte oqudyŋ» soqpaǧyn jaǧalatpau ädısın qūryp jatqanyn köresız. Bıraq baiǧūstyŋ būl ädısın qara halyqqa dın saqtau dep tüsındıredı eken-au. Äi, tamaǧy qūrǧyr-ai. Pendege ne qylǧyzyp, ne aitqyzamyn deseŋ de bırazdan berı yqtiiar sende jür-au. Bolmasa hazırettıŋ qara halyqty düleilıkke tyǧyp qoiyp saqtaǧan mūndai dınıne bolsa da, künıne bolsa da aiuannyŋ da tılektestık qylyp jaǧasyna tükırıp tūratyny anyq emes pe?! Öitkenı ol kündegı ǧylym quatymenen imany tolǧan jas şäkırtter tūla boiy jezben tolǧan aiuandarǧa iılıp, börkın almai jai «zdravstvuite» tık boiymenen öte şyǧady. Aiuakeŋnıŋ tıptı qazaqty özıne teŋgermeitını anyq körınıp tūrǧan soŋ, oǧan nesıne iılsın? Jäne äpendemız Sälialla Ǧalaissalamnyŋ ǧylymdy jalǧyz älıpbiden bastap 20-30 jyl ezıp baryp molda jälaldan myj-myj bolyp şyǧuy da ǧibrat emes. Bälki ne türlı bılım bosla da köpke paida häm ülgı bererdei bolsa, sony yqylaspen ızdeudı şamasy kelgen jūrttyŋ bärıne bırdei tegıs qylyp būiyrǧany emes pe edı? Mūny bır dep bılu kerek. Ekınşı, bılım ielerıne bılımderın qara halyqqa jeŋıldıkpen jiırkendırmei üiretulerın ötıngendıgın paiǧambarymyzdyŋ artynda qalǧan mirasqorlarymyz dep jürgen hazıretter qalaişa tüsıne almai tūrǧany eken? Ne bolmasa qara halyqty «kül bolmaq tügıl, bül bolsyn» dep jūrtty adastyrarma eken. İä, būl uaqiǧanyŋ tübı osylai bolyp jürmesın. Nege deseŋız, jeŋıldıkpen baspa, jazbany bırdei tanytyp jäne körkemdep jazdyrudy eŋ basta qūran kärımdı bıldırıp, soŋynan «Nahu», «Särf» tekserıp baryp astynbat (tereŋ maǧynalaryn terıp şyǧaru) jobasymenen kalam allanyŋ täpsırın bıldırudı, syndy häm rauymenen dūrys-būrystyǧyn tekserıpe baryp hadis ǧylymyn üiretudı osy qūran, hadistıŋ quatty dälelderıne süienıp islam dınınıŋ basqa dınderden asyl ekenın şäkırtterınıŋ süiegıne sıŋdırudı häm tarih, qisap ǧylymdaryn bılgızıp ǧalamnyŋ ärtürlı tereŋ hikmetterınen ǧibrattar alyp iman haqiqatynda jetkızetūǧyn ǧalymdardy haqiy ǧalymdar demei ne deimız? Mūndai haqiy qarsylyq qylǧan moldalar ... aiat qariǧänıŋ maǧynasyn ne dep beredı eken? Osyndai qūdai süigen şyn ǧalymdardyŋ haqiy ǧalym emes dep halyqty ötırıkpenen būrmalap aldaudyŋ tübınde obaly kımge bolar eken? Onyŋ obaly haqiqatty bılıp otyryp özınıŋ näpsısı üşın jasyryp qoiǧan moldekelerde bolady-daǧy.Daiyndaǧan Serǧali ASLANBEK,
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
