Būl mereke öte yqylym zamandardan bastau alady. Nauryz zoroastrizm dınınıŋ resmi merekesı retınde Ahemen derjavasynda resmi statusqa ie bolady. Bügıngı taŋda Parsy imperiiasy men parsy mädenietınıŋ yqpalynda bolǧan Aldyŋǧy Aziia men Ortalyq Aziia halyqtarynda Nauryz merekesın toilau dästürı qalyptasqan. 21 nauryz – BŪŪ-nyŋ arnaiy qabyldaǧan qarary boiynşa halyqaralyq Nauryz künı, İran men Auǧanstanda astronomiialyq küntızbe boiynşa resmi türde jaŋa jyldyŋ bırınşı künı bolyp tabylady.
Nauryz Özbekstan, Türkmenstan, Täjıkstan, Qyrǧyzstan, Qazaqstan, Äzırbaijanda memlekettık mereke bolyp tabylady. Sondai-aq būl merekenı Resei Federasiiasynyŋ Tatarstan, Başqortstan, Daǧystan respublikalary, Qytaidyŋ Şyǧys Türkıstan, Ündıstannyŋ mūsylman aimaqtary, Moŋǧoliianyŋ Baian Ölgei aimaǧynyŋ halqy, İraktyŋ kürdıler, Gruziianyŋ äzırbaijandar mekendegen bölıkterı, Türkiiada kürdıler, Europa qūrlyǧynda Makedoniia, Albaniia, Bosniia men Gersegovinanyŋ mūsylmandary toilaidy. Nauryzdyŋ şyǧu sebebı belgısız.
İran mifterıne süiensek, Djämşid patşa jamandyq qūdaiy Ahriman jäne perılermen soǧysyp, olardy jeŋedı. Hrustaldan özıne arba soǧuǧa ämır etedı. Arba daiyn bolǧan kezde Ahrimandy oǧan bailap, özı de otyrady. Damavand tauynyŋ basynan ūşyp, Vavilonǧa barady. Halyq būl jeŋıske taŋ qalyp, farvardin aiynyŋ bırınşı künı bolǧan sol kündı «nauryz» iaǧni, «jaŋa kün, jyl basy» dep atap toilai bastaidy. Köne iran aŋyzdaryna süiensek, Nauryzdy toilau räsımı sol zamannan bastalady eken. Nauryz kün men tün teŋesken sätten, iaǧni, jerdıŋ kündı 365 künde ainalyp bıtken sätınen, naqty saǧat, minut pen sekundtan bastalady. Sondyqtan jaŋa jyldyŋ bastalu uaqytyn İran men Auǧanstanda ǧalymdar aldyn-ala eseptep şyǧaryp, ükımet halyqqa jariialaidy.
İranda nauryzǧa halyq 1 ai būryn daiyndalady. Nauryz bastalmas būryn İrannyŋ ärtürlı aimaqtarynda Hadji Firuz nemese Nouruzhan, Nouruznaser sekıldı Nauryz keiıpkerlerı arnaiy qyzyldy-jasyldy kiımder men bastaryna şaşaqty biık bas kiım kiıp, Nauryzdy madaqtaǧan öleŋder oqyp, än salyp, bi bilep, halyqty köŋıl köteruge şaqyryp, jaŋa jyldyŋ jaqyndaǧanynan süiınşı äkeledı.
Hadji Firuz (İran)
Bazarlar halyqqa lyq tolady. Halyq nauryzdyŋ aldynda tamaqtar satyp alady, monşaǧa barady, ydysqa şöptı köktetedı, jaŋa kiımder satyp alady. İrandyqtar da qazaqtar siiaqty jaŋa jyldyŋ aldynda üi-jailaryn tolyǧymen tazalaidy.
Al jyldyŋ soŋǧy särsenbısı İranda otqa arnalady. Adamdar ot jaǧyp, onyŋ üstınen sekıredı. Ot jamandyqty alyp ketedı dep senedı. Būl dästür İranda da keŋ taralǧan. Būl künı ot jaǧylatyn arnaiy oryn (aulada ne köşede) daiyndalady. Jaǧylatyn otyndardyŋ üiındısınıŋ sany mındettı türde taq boluy jäne tıkenektı būta boluy kerek. Köşede nemese aulada ot jaǧylyp, jastar osy ottyŋ üstınen sekıredı de, «zärdi män äz to, sorhi-ie to äz män, (iaǧni, «senıŋ qyzylyŋ maǧan, menıŋ sarym saǧan» degen öleŋder aitady, öitkenı, irandyqtar sary tüs aurudyŋ, qyzyl tüs densaulyqtyŋ belgısı dep bıledı. Otyn janyp bıtkennen keiın ne ısteledı? Keibır aimaqtarda janūia müşelerınıŋ bırı janǧan otynnyŋ külın jinap alyp, aǧyp jatqan suǧa aǧyzady.
Ot merekesı (İran)
Äzırbaijanda da İran sekıldı Nauryzǧa daiyndyq 1 ai būryn bastalady. Äzırbaijandar Nauryz aldyndaǧy ärbır tört seisenbını tabiǧattyŋ tört elementı: su, ot, jer men auaǧa baǧyştap, Nauryz künı osy tört element adamǧa qyzmet etu maqsatymen bırıgıp, adamzatqa materialdyq bailyq pen ruhani tynyştyq syilaidy dep sanaidy. Eskı jyldyŋ soŋǧy tünınde barlyq otbasy müşelerı eskı jyldyŋ barlyq qiyndyqtaryn "juu" üşın tösek aldynda bır-bırıne su şaşqan. Jaŋa jyldyŋ bırınşı künı erte tūrady. Mümkındıgınşe adamdar özenge nemese būlaqqa baruǧa tyrysady: juynyp, bır-bırınıŋ üstıne su şaşady. Su - tazalyq pen balǧyndyqtyŋ belgısı. Nauryzda bır-bırıne tättılerdı ūsynady. Sodan keiın "zūlym ruhtardan"bosatudyŋ simvoly retınde qyzmet etetın hoş iıstı tütınder şyǧarylady, adamdar sol hoş iıstermen tynys alulary kerek.
Ot merekesı (Äzırbaijan Respublikasy)
Al Şyǧys Türkıstanda halyq aǧyp jatqan būlaqtan sekırıp, eskı jyldaǧy künälarynan tazarady.
İslamnan būrynǧy däuırde irandyqtar jaŋa jyldyŋ bastaluyna on kün qalǧanda (on täulık) ūrpaqtaryn körıp ketu üşın ata-babalarynyŋ aruaqtary aspannan jerge tüsedı dep sengen. İslam dını İranda taralǧannan keiın būl tünge bailanysty räsımder men senımder özgerıp, ekı künge deiın qysqardy. Onyŋ bırı jyldyŋ soŋǧy jūmasynyŋ tünı jäne ekınşısı jyldyŋ soŋǧy keşı nemese basqaşa aitqanda jaŋa jyldyŋ tünı. Būl ekı tünde halyq qabır basyna barady, ölı aruaqtar üşın sadaqaǧa jemıs-jidek, tättı, qūrma taratady.
İran, aruaqtarǧa dūǧa oqu
Nauryz merekesınde 7 sany erekşe simvoldyq mänge ie. Qazaqtar jetı türlı dämnen merekenıŋ arnaiy tamaǧy Nauryz köjenı äzırlep, 7 üige qonaqqa baruǧa tyryssa, irandyqtar «häft sin (jetı sin)» dastarhany dep atalatyn, ataulary arab-parsy älıppesındegı sin ärpınen bastalatyn 7 närseden tūratyn dastarhandy jasaidy Būl dastarhanǧa sämänu (öndırılgen bidaidan jasalǧan taǧam), sib (alma), säbzi (kök şöp), somaǧ (sūmaq), sändjed (jide), serke (sırke suy), sir (sarymsaq) sekıldı «sin» ärpımen bastalatyn jetı närse qoiylady. Sol sebepten būl dastarhan «jetı sin dastarhany» dep atalady. Būl dastarhanǧa sondai-aq Qasiettı Qūran kıtaby, boialǧan jūmyrtqa, kesedegı suǧa salynǧan greipfrut, aina, narsiss gülı, jaǧylǧan şyraq, akvariumdaǧy qyzyl tırı balyq, roza suy, tättıler men jemıster de qoiylady.. Äzırbaijanda da būl dästür bar. Bıraq olarda 7 elementtıŋ bırı – süt.
«Jetı sin» dastarhany (İran)
Al Auǧanstannyŋ soltüstık aimaqtarynda jäne Kabulda 7 türlı jemısten «häft mivä (jetı jemıs)» dep atalatyn arnaiy susyndy daiyndaidy.
«Jetı jemıs» susyny (Auǧanstan)
Nauryz merekesınde 13 sanyna da asa män berıledı. Ejelgı zamandarda Nauryz 13 kün toilanǧan. 13- künı tabiǧat aiasyna şyǧyp demalǧan. Būl dästür İranda älı künge deiın saqtalyp qalǧan. Olar ejelgı atababalarynyŋ 13 sany baqytsyz äkeledı dep, būl kündı öz üiınen aulaq jerde, özen jaǧalauy, kögaldy jerlerde ötkızgen dästürın älı künge deiın jalǧastyryp keledı.
13-Nauryz (İran)
Al Özbekstanda halyq Nauryzdyŋ alǧaşqy on üş künınde jasaǧan ısterınıŋ jemısın jyl boiy köretınıne senedı, sondyqtan olar 13 kün boiy ökpe-renışterın ūmytyp, barlyq adamdarmen tatu-tättı boluǧa tyrysady.
Nauryz baba (İran)
[caption id="attachment_106689" align="alignnone" width="300"]
Auǧanstandaǧy Nauryz merekesı[/caption]
Nauryz künı barlyq halyqtarda mol dastarhan jaiylady. Dastarhan mol bolsa, jyl boiy toqşylyq, molşylyq, yrys-bereke bolady dep sanalady. Sondyqtan ata-babamyz Nauryzda bır-bırıne «Aq mol bolsyn» dep tılek aitqan. Sondai-aq Nauryz merekesınde aǧaş otyrǧyzu dästürı barlyq halyqtarda bar. Qyrǧyzdar men qazaqtar Nauryzda jauǧan qardy jaqsylyqtyŋ nyşany dep bıledı, ata-babalarymyz ony «Nauryzdyŋ aqşa qary» dep erekşe därıptegen. İrannyŋ keibır aimaqtarynda jaŋa jyldyŋ alǧaşqy tört künındegı aua-raiyna qarap, jyldyŋ tört mezgılındegı aua-raiynyŋ qalai bolatynyn boljasa, türkımender Nauryz künı kün būlyŋǧyr bolsa, jyl boiy solai bolady, jaŋbyr nemese qar jausa, molşylyq bolady degenge senedı. İrannyŋ kei jerlerınde halyq jaŋa jyl bastalǧannan keiın üige bırınşı kelgen adam qandai bolsa, jyl da solai ötedı dep senedı. Sondyqtan İrannyŋ keibır aimaqtarynda joly bolǧyştyǧymen aty şyqqan adamdardy aldyn-ala şaqyryp qoiatyn räsım de bar. Olarǧa kelgenı üşın tättı tamaqtar men azyraq aqşa beredı. Özbekstanda da halyqtyŋ senımınşe üige bırınşı kelgen qonaq körkem mınezdı bolsa, eŋ bastysy joly bolǧyş adam bolsa, üige yrys äkeledı. İranda jaŋa jyldyŋ ekınşı künınen bastap jaŋa jyldyq körısuler bastalady. Jasy kışıler jasy ülkenderdıŋ üilerıne barady. Būl künderı qaraly üilerge barady, qasiettı oryndarǧa ziiarat jasaidy, ata-babalarynyŋ qabırıne baryp, dūǧa baǧyştaidy. Būl körısuler on ekı künge sozylady. Jaqyn adamdar būl künderı körısıp, eger aralarynda renış bolsa, ūmytuǧa tyrysady.
Al auǧandar Nauryz merekesınıŋ özın ziiarat oryndary men meşıtterde toilaidy.
Nauryz merekesı Auǧanstanda
Körısu salty Qazaqstannyŋ batys öŋırlerı men şekaralas Resei aimaqtarynda qonystanǧan Kışı jüz qazaqtarynda da bar. İranda būl salt-joralǧylar Nauryzdan keiın bastalsa, qazaqtarda kerısınşe Nauryzdan 1 apta būryn bastalady.
14-nauryz, körısu künı (Qazaqstan)
Hadji Firuz (İran)
Bazarlar halyqqa lyq tolady. Halyq nauryzdyŋ aldynda tamaqtar satyp alady, monşaǧa barady, ydysqa şöptı köktetedı, jaŋa kiımder satyp alady. İrandyqtar da qazaqtar siiaqty jaŋa jyldyŋ aldynda üi-jailaryn tolyǧymen tazalaidy.
Al jyldyŋ soŋǧy särsenbısı İranda otqa arnalady. Adamdar ot jaǧyp, onyŋ üstınen sekıredı. Ot jamandyqty alyp ketedı dep senedı. Būl dästür İranda da keŋ taralǧan. Būl künı ot jaǧylatyn arnaiy oryn (aulada ne köşede) daiyndalady. Jaǧylatyn otyndardyŋ üiındısınıŋ sany mındettı türde taq boluy jäne tıkenektı būta boluy kerek. Köşede nemese aulada ot jaǧylyp, jastar osy ottyŋ üstınen sekıredı de, «zärdi män äz to, sorhi-ie to äz män, (iaǧni, «senıŋ qyzylyŋ maǧan, menıŋ sarym saǧan» degen öleŋder aitady, öitkenı, irandyqtar sary tüs aurudyŋ, qyzyl tüs densaulyqtyŋ belgısı dep bıledı. Otyn janyp bıtkennen keiın ne ısteledı? Keibır aimaqtarda janūia müşelerınıŋ bırı janǧan otynnyŋ külın jinap alyp, aǧyp jatqan suǧa aǧyzady.
Ot merekesı (İran)
Äzırbaijanda da İran sekıldı Nauryzǧa daiyndyq 1 ai būryn bastalady. Äzırbaijandar Nauryz aldyndaǧy ärbır tört seisenbını tabiǧattyŋ tört elementı: su, ot, jer men auaǧa baǧyştap, Nauryz künı osy tört element adamǧa qyzmet etu maqsatymen bırıgıp, adamzatqa materialdyq bailyq pen ruhani tynyştyq syilaidy dep sanaidy. Eskı jyldyŋ soŋǧy tünınde barlyq otbasy müşelerı eskı jyldyŋ barlyq qiyndyqtaryn "juu" üşın tösek aldynda bır-bırıne su şaşqan. Jaŋa jyldyŋ bırınşı künı erte tūrady. Mümkındıgınşe adamdar özenge nemese būlaqqa baruǧa tyrysady: juynyp, bır-bırınıŋ üstıne su şaşady. Su - tazalyq pen balǧyndyqtyŋ belgısı. Nauryzda bır-bırıne tättılerdı ūsynady. Sodan keiın "zūlym ruhtardan"bosatudyŋ simvoly retınde qyzmet etetın hoş iıstı tütınder şyǧarylady, adamdar sol hoş iıstermen tynys alulary kerek.
Ot merekesı (Äzırbaijan Respublikasy)
Al Şyǧys Türkıstanda halyq aǧyp jatqan būlaqtan sekırıp, eskı jyldaǧy künälarynan tazarady.
İslamnan būrynǧy däuırde irandyqtar jaŋa jyldyŋ bastaluyna on kün qalǧanda (on täulık) ūrpaqtaryn körıp ketu üşın ata-babalarynyŋ aruaqtary aspannan jerge tüsedı dep sengen. İslam dını İranda taralǧannan keiın būl tünge bailanysty räsımder men senımder özgerıp, ekı künge deiın qysqardy. Onyŋ bırı jyldyŋ soŋǧy jūmasynyŋ tünı jäne ekınşısı jyldyŋ soŋǧy keşı nemese basqaşa aitqanda jaŋa jyldyŋ tünı. Būl ekı tünde halyq qabır basyna barady, ölı aruaqtar üşın sadaqaǧa jemıs-jidek, tättı, qūrma taratady.
İran, aruaqtarǧa dūǧa oqu
Nauryz merekesınde 7 sany erekşe simvoldyq mänge ie. Qazaqtar jetı türlı dämnen merekenıŋ arnaiy tamaǧy Nauryz köjenı äzırlep, 7 üige qonaqqa baruǧa tyryssa, irandyqtar «häft sin (jetı sin)» dastarhany dep atalatyn, ataulary arab-parsy älıppesındegı sin ärpınen bastalatyn 7 närseden tūratyn dastarhandy jasaidy Būl dastarhanǧa sämänu (öndırılgen bidaidan jasalǧan taǧam), sib (alma), säbzi (kök şöp), somaǧ (sūmaq), sändjed (jide), serke (sırke suy), sir (sarymsaq) sekıldı «sin» ärpımen bastalatyn jetı närse qoiylady. Sol sebepten būl dastarhan «jetı sin dastarhany» dep atalady. Būl dastarhanǧa sondai-aq Qasiettı Qūran kıtaby, boialǧan jūmyrtqa, kesedegı suǧa salynǧan greipfrut, aina, narsiss gülı, jaǧylǧan şyraq, akvariumdaǧy qyzyl tırı balyq, roza suy, tättıler men jemıster de qoiylady.. Äzırbaijanda da būl dästür bar. Bıraq olarda 7 elementtıŋ bırı – süt.
«Jetı sin» dastarhany (İran)
Al Auǧanstannyŋ soltüstık aimaqtarynda jäne Kabulda 7 türlı jemısten «häft mivä (jetı jemıs)» dep atalatyn arnaiy susyndy daiyndaidy.
«Jetı jemıs» susyny (Auǧanstan)
Nauryz merekesınde 13 sanyna da asa män berıledı. Ejelgı zamandarda Nauryz 13 kün toilanǧan. 13- künı tabiǧat aiasyna şyǧyp demalǧan. Būl dästür İranda älı künge deiın saqtalyp qalǧan. Olar ejelgı atababalarynyŋ 13 sany baqytsyz äkeledı dep, būl kündı öz üiınen aulaq jerde, özen jaǧalauy, kögaldy jerlerde ötkızgen dästürın älı künge deiın jalǧastyryp keledı.
13-Nauryz (İran)
Al Özbekstanda halyq Nauryzdyŋ alǧaşqy on üş künınde jasaǧan ısterınıŋ jemısın jyl boiy köretınıne senedı, sondyqtan olar 13 kün boiy ökpe-renışterın ūmytyp, barlyq adamdarmen tatu-tättı boluǧa tyrysady.
Nauryz baba (İran)
[caption id="attachment_106689" align="alignnone" width="300"]
Auǧanstandaǧy Nauryz merekesı[/caption]
Nauryz künı barlyq halyqtarda mol dastarhan jaiylady. Dastarhan mol bolsa, jyl boiy toqşylyq, molşylyq, yrys-bereke bolady dep sanalady. Sondyqtan ata-babamyz Nauryzda bır-bırıne «Aq mol bolsyn» dep tılek aitqan. Sondai-aq Nauryz merekesınde aǧaş otyrǧyzu dästürı barlyq halyqtarda bar. Qyrǧyzdar men qazaqtar Nauryzda jauǧan qardy jaqsylyqtyŋ nyşany dep bıledı, ata-babalarymyz ony «Nauryzdyŋ aqşa qary» dep erekşe därıptegen. İrannyŋ keibır aimaqtarynda jaŋa jyldyŋ alǧaşqy tört künındegı aua-raiyna qarap, jyldyŋ tört mezgılındegı aua-raiynyŋ qalai bolatynyn boljasa, türkımender Nauryz künı kün būlyŋǧyr bolsa, jyl boiy solai bolady, jaŋbyr nemese qar jausa, molşylyq bolady degenge senedı. İrannyŋ kei jerlerınde halyq jaŋa jyl bastalǧannan keiın üige bırınşı kelgen adam qandai bolsa, jyl da solai ötedı dep senedı. Sondyqtan İrannyŋ keibır aimaqtarynda joly bolǧyştyǧymen aty şyqqan adamdardy aldyn-ala şaqyryp qoiatyn räsım de bar. Olarǧa kelgenı üşın tättı tamaqtar men azyraq aqşa beredı. Özbekstanda da halyqtyŋ senımınşe üige bırınşı kelgen qonaq körkem mınezdı bolsa, eŋ bastysy joly bolǧyş adam bolsa, üige yrys äkeledı. İranda jaŋa jyldyŋ ekınşı künınen bastap jaŋa jyldyq körısuler bastalady. Jasy kışıler jasy ülkenderdıŋ üilerıne barady. Būl künderı qaraly üilerge barady, qasiettı oryndarǧa ziiarat jasaidy, ata-babalarynyŋ qabırıne baryp, dūǧa baǧyştaidy. Būl körısuler on ekı künge sozylady. Jaqyn adamdar būl künderı körısıp, eger aralarynda renış bolsa, ūmytuǧa tyrysady.
Al auǧandar Nauryz merekesınıŋ özın ziiarat oryndary men meşıtterde toilaidy.
Nauryz merekesı Auǧanstanda
Körısu salty Qazaqstannyŋ batys öŋırlerı men şekaralas Resei aimaqtarynda qonystanǧan Kışı jüz qazaqtarynda da bar. İranda būl salt-joralǧylar Nauryzdan keiın bastalsa, qazaqtarda kerısınşe Nauryzdan 1 apta būryn bastalady.
14-nauryz, körısu künı (Qazaqstan)
Aiman JŪBATQANQYZY,
äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq
universitetı
