Alashtyń aımańdaı aqyny Maǵjan Jumabaevtyń týǵanyna 125 jyl tolýyna oraı Halyqaralyq Túrki akademııasy onyń tańdamaly shyǵarmalar jınaǵynyń alǵash ret ózbek tilinde jaryq kórýine muryndyq boldy. Maǵjan Jumabaev óleńderin ózbek tiline talantty aqyn, bilikti aýdarmashy, Qaraqalpaqstannyń halyq aqyny Muzaffar Ahmad tárjimalady. Onyń Maǵjan shyǵarmashylyǵynan jasaǵan aýdarmalary eki halyqtyń máńgilik birligin nyǵaıtýǵa, bir ananyń qos perzenti sekildi týysqan eki halyqtyń yntymaqtastyǵyn dáleldeýge qyzmet etetini daýsyz. Bul kitaptyń tusaý-keseri 25 sáýirde Astanadaǵy III Eýrazııa halyqaralyq kórme-jármeńkesi aıasynda ótti.
Jer betinde jeldeı uıtqyǵan aqyn
Ótken ǵasyrdyń 30-jyldary túrki áleminiń tarıhynda eń aýyr kezeńder, elin súıgen erlerdiń basyna qaýip-qater tóndirgen qaraly kúnder retinde mórlenip qaldy. Ózbektiń asyl da ardaqty azamattary: Abdýlla Qadyrı, Chýlpan, Ýsman Nasyr, Abdýraýf Fıtrattardyń; qazaqtyń naızaǵaıdaı jarq etip kózge túsken birtýar arystary: Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, Júsipbek Aımaýytov, Maǵjan Jumabaev jáne taǵy basqa kóptegen shyǵarmashyl, aǵartýshy, azattyqsúıgish halyq kúreskerleriniń qaıǵyly da aıanyshty taǵdyrlaryn kóz aldymyzǵa keltireıikshi. Atalmysh qos halyqtyń osynaý ókilderiniń maqsat-armandary, dúnıetanymdary men ómirlik ustanymdary bir núktede toǵysyp, ortaq nıet-tilekteri óz ulty sheńberinen shyǵyp, jalpy Kúnshyǵys múddesi jolyndaǵy kúreske aınalǵan uly tulǵalar edi. Solardyń arasyndaǵy kórnekti kúreskerlerdiń biri Maǵjan Jumabaevtyń ómiri men qyzmeti týraly derekterdi oqyǵanymyzda, sol 30-jyldar sonshalyqty qatygez zaman bolǵan eken-aý, óz ultyn, halqyn súıgen, azattyqty arman etken bir zııalynyń birge týǵan aǵa-inilerin, ápke-qaryndastaryn úrim-butaǵymen joımaq bolǵan ondaı zar zamandy eshqashan aqtaýǵa bolmaıdy ǵoı degen oıǵa keletinimiz zańdy, árıne.
Kez kelgen súrgin zaman árqashan da halyqty zar qaqsatty, ultynyń qulpyrǵan gúlderi – zııaly qaýymnyń jegiqurty bolyp keldi. Negizinde kez kelgen dármensizdik, rýhanı azǵyndyq qashan da erlikti, ulttyń alǵa umtylysyn óziniń jaýy dep sanaǵan. Bunyń kóne tarıhtyń ózi-aq aıǵaqtaıdy. Maǵjan da óziniń tula boıyna muń tunǵan bir óleńinde bylaı deıdi:
Alysta aýyr azap shekken baýyrym,
Qýarǵan báısheshekteı kepken baýyrym.
Qamaǵan qalyń jaýdyń ortasynda,
Kól qylyp kózdiń jasyn tókken baýyrym.
Aldyńdy aýyr qaıǵy japqan baýyrym,
Ómirińshe japa kórgen jattan baýyrym.
Túksıgen, júregi tas jaýyz jandar,
Tirideı teriń tonap jatqan baýyrym.
Maǵjan óz shyǵarmashylyǵynan basynan-aq ultynyń birtutastyǵy, taǵdyry, onyń bolashaǵy úshin árqashan alańdap, jan kúıdirgen aqyn bolatyn. Ulttyń birtutastyǵy, eń aldymen, onyń ana tiline baılanysty. Sondyqtan Maǵjan da qazaq ultynyń birtutastyǵy men aldaǵy bolashaǵyn ana tiliniń damýynan kóredi. Ol óziniń ana tilin tek madaqtaýmen ǵana shektelmeıdi, ol ana tili kez kelgen ultty saqtap qalady degen tujyrym jasaıdy. «Qazaq tili» degen óleńinde aqyn «uzaq ýaqyt boıy jaryq kórmeı jatqan taza, tereń, kúshti tilge» – ana tiline kóp úmit artady, «tarap ketken túrik balalaryn baýyryńa aq qolyńmen tarta alasyń sen, tilim» dep, mıláttiń birigip, judyryq bolyp túıilýi jolynda ana tiline kóp mindet júktep, qazaq tilinen úlken úmit kútedi. Maǵjan balalyq shaǵynan-aq arab, parsy, túrik jáne orys tilderin jete úırengen, óz ómiri barysynda bul tilderden kóp múdde tapqanmen, túptep kelgende, ana tilinde ulttyq bolmys bar ekenin bir sát te umytpaıdy, ultjandylyq ana tiline degen súıispenshilikten bastalatynyna senedi.
Desek te ultjandylardyń ómirleri árqashan birqalypty, jaıly óte bermegen. Óz ultyn azattyqqa shyǵarý jolynda kúres júrgizgen aqyndarǵa árqashan «ultshyl» degen tańba qoıylǵan. Sondyqtan da Maǵjan óleńderinde ultjandylyq pen ýaıym-muń qatar júredi. Maǵjan úshin ult taǵdyry qanshalyqty mańyzdy bolsa, ana tiliniń taǵdyry da sonshalyqty mańyzdy. Ana tilinen aıyrylý – ulttyń rýhanı jutańdyqqa bet burýy. Maǵjan sol óleńinde: «Asqar Altaı – altyn ana este joq, Batyr, handar, ne danalar umytyldy», – dep óksigen kóńilmen muńaıady da, máńgúrttiktiń qazaq ultyna qanshalyqty qymbatqa túskenin ashyna baıandaıdy. Sol sebepti ol ana tiliniń, ulttyń tragedııasyn óziniń tragedııasy dep sanaıdy. Túptep kelgende, óz ultynyń taǵdyry jóninde tolǵanbaıtyn aqyn aqyn emes. Qazaq halqynyń Abaı, Ybyraı Altynsarın, Shoqan Ýálıhanov sekildi birqatar ultjandy tulǵalarynyń alǵashqy kezektegi maqsat-múddeleri de ulttyń qudireti men ulylyǵyn pash etý, ony aǵartýshylyqqa qaraı jeteleý boldy. Óz kezeginde Maǵjan sol uly tulǵalardyń ıdeıalaryn odan ári jalǵastyrdy. Ol bul mindetti óz shyǵarmashylyǵynyń áý basynan-aq tereń uǵynyp, oıdaǵydaı kórsete aldy. Sol qyzmeti úshin de Muhtar Áýezov Maǵjandy Abaıdan keıingi aǵartýshy, uly shyǵarmager retinde joǵary baǵalaǵan bolatyn. Bul – Maǵjannyń mártebesin kóterý úshin ǵana aıtylǵan sóz emes, Maǵjan óleńderi men dastandarynyń, oqýlyqtarynyń, jalpy barlyq shyǵarmalarynyń, sonymen qatar onyń pedagogıkalyq qyzmetiniń qazaq mádenıetinde jáne Ortalyq Azııa halyqtarynyń mádenıetinde ıeleıtin ornyn kórsetýdiń jarqyn dáleli bolyp tabylady.
Maǵjan qazaq ádebıetine jańa aǵym ákelgen aqyn retinde de tanymal. Ol túrkitildi aqyndar arasynda orys jáne Eýropa ádebıetinen qazaq poezııasyna sımvolızmdi engizgen aldyńǵy qatarly alǵashqy aqyndardyń biri boldy. Sımvolızm – orys jáne Eýropa poezııasyna jaı ǵana elikteý emes, poezııada túrkilik kórkem oı-sananyń jańarýy, «aǵashtyń ar jaǵyndaǵy ormandy kóre bilý» qabiletiniń belgisi edi. Orystyń fılosof aqyny Vıacheslav Ivanovtyń tilimen aıtqanda, Maǵjan óziniń sımvoldyq obrazdary arqyly «aıtylmaǵan syrly hatqa» meńzeıdi. Meńzeýler – Maǵjandy sımvolıst aqyn retinde tanı bilýge múmkindik berip qana qalmastan, onyń qazaq ádebıetin orys jáne Eýropa ádebıetterimen baılanystyrǵan bilikti sımvolıst aqyn ekenin dáleldeıdi.
Eýropa poezııasynda sımvolıst aqyndar shyǵarmashylyǵy nátıjesinde poezııaǵa fılosofııalyq mazmun engizý qozǵalysy bastaldy. Óıtkeni olar sózge fılosofııalyq mazmun júkteý arqyly shyǵarmanyń mán-mańyzyn kúsheıtýge bolatynyn baıqady. Óleńniń fılosofııalyq mazmuny sózge basy bútin bir tarıhty júkteýden paıda bolady. Andreı Belyıdyń sımvolıst aqyndardyń fılosofııalyq kózqarastary jónindegi «Sımvolızm – álemdi uǵyný» atty kitabynda sımvoldyń paıda bolý úderisi metaforanyń paıda bolýymen úndesip jatqany aıtylyp: «Sóz obrazdy sımvoldy – metaforany týǵyzdy, al metafora shyn máninde bar degendi bildirgen; sóz – mıfti týyndatty; mıf – dindi, din – fılosofııany, al fılosofııa termınderdi dúnıege ákeldi» degen tujyrym jasalady da, sózdiń astaryndaǵy fılosofııalyq mazmunǵa deıingi tarıhı-tanymdyq úderiske sıpattama beriledi. Birneshe satydan turatyn osynaý tanymdyq úderiste óleńniń pishini, mazmuny men quny artady. Aqyn óz pikiriniń tujyrymyn aıtpaıdy, ony túıindeýdi oqyrmannyń ózine qaldyrady. Óleńniń máni de aqynnyń óz pikirin «sońyna deıin aıtpaýynda», oqyrmandy óleńniń «astarly mazmunyn» uǵynýǵa shaqyrýynda jatyr. Pikirimizdiń aıǵaǵy retinde Maǵjannyń «Ulan» atty óleńine nazar aýdaraıyq. Ana júrek óziniń birden-bir súıenishi bolǵan ulyn esh kózinen tasa qaldyrǵysy kelmeıdi. Áldenege kóńili alańdap júrgen ulyna jastyqtyń eń ásem, qaıtalanbas sátterin kórsetedi.
Sheriń bolsa, dombyrańdy al,
Dombyrańdy al, án shyrqap sal.
Daýsyńdy estip, jas sulýlar
Talyp jutsyn tátti ýly bal, –
dep zarlaıdy. Biraq ulannyń derti basqa – ol «ańǵa» ketýge bel baılaǵan, «Ketpekshimin ańǵa! Ańǵa!» dep óziniń janyn jaı taptyrmaı, tynyshtyq bermeı jatqan dertin aıtady. Ana júrek «qanekı, ulym túsinse eken» degen nıetpen ony janynan alystatpaý úshin bar dertin jaıyp salady. Degenmen uldyń sheshimi berik! Aqyry ana júrek barsha túrki analarǵa tán eń sońǵy ótinishin aıtady: ul – ananyń birden-bir tiregi, qartaıǵanda medet bolar súıenishi, kóziniń aǵy men qarasy. Áıtse de ana júrek «Janymnan ketpeshi!» dep ulyna qansha jalynsa da, ótinishi jaýapsyz qaldy. «Ketpekshimin ańǵa! Ańǵa!» Ulannyń qatań sheshimi ananyń jalynyp-jalbarynýynan ústem keldi. Eger jaıbaraqat oılap, táýelsiz kózqaras turǵysynan taldasaq, bulaı bolmaýǵa tıis edi. Óıtkeni ana – uldyń birden-bir áýlıesi, ony jaryq dúnıege ákelgen uly jan ǵoı! Solaı desek te, ulannyń «ań aýlaý» sheshimi ananyń jalynyp-jalbarynýlarynan joǵary turdy. Ulan úshin «ańǵa shyǵýmen» salystyrǵanda mal-múlik te, jar men týys ta eshqandaı ról oınamaıtyn edi. Naǵyz túrkilik erlik osy emes pe!..
Ketip bara jatqanynda,
Jaý kez keldi jalǵyz janǵa.
Naızalasty, qylyshtasty,-
Ulan óldi batyp qanǵa,
Tynyshtyq tapty asaý jan da.
Maǵjannyń bul óleńdi jazýdaǵy maqsaty «ań» sımvoly arqyly jaýǵa qarsy kúresý, qas dushpannyń soqqysyn toıtarý, qarsylastyń aram pıǵyldy josparlaryn joıý bolatyn. Ol sımvoldyq «ań» obrazyn paıdalana otyryp, úlken áleýmettik maqsatty kózdedi. Negizgi maqsatqa qol jetkizý aqynnyń sımvoldyq «ań» obrazy astaryndaǵy fılosofııalyq uǵymyn naqtylandyrady.
Maǵjannyń orys jáne Eýropa poezııasyndaǵy sımvolızmdi óz shyǵarmashylyǵyna darytýy kezdeısoqtyq ıakı dástúrlerge elikteý emes, eski dúnıetanymda keń oryn alǵan qalyptardan (stereotıpterden) bas tartýdyń nátıjesi edi. Shyǵarmagerler úshin jańalyq jasaýdy qalaýdyń jalǵyz ózi jetkiliksiz, sonymen qatar tereń bilim, birinshi kezekte erinbeı izdený óte-móte qajet. Orystyń sımvolıst aqyny V.Bırıýsov basqarǵan Máskeý ádebıet ınstıtýtynda oqyǵan jyldarynda (1923 – 1926) Maǵjan shyǵarmashylyǵynda shuǵyl ózgerister oryn aldy. Ol qazaq ádebıetiniń jańa arnaǵa túsýine salmaqty úles qosty. Bul onyń sol kezeńde jazǵan óleńderinen aıqyn kórinip tur. Sımvolıst aqyndardyń túsinigi boıynsha, shyǵarmashylyq – astarly mazmundy ıntýıııaly túrde uǵyný. Astarly mazmun tek shyǵarmagerdiń ózine, onyń jeke shyǵarmashylyǵyna ǵana tán. Maǵjannyń «Meshit pen abaqty» óleńi buǵan jarqyn mysal bola alady. Aqynnyń aıtýyna oraı, adam balasyn abaqtyǵa jabýǵa, qınaý men azaptaýlarǵa salý múmkin. Biraq oı-sanany eshqashan qamaı almaısyń, ony qınap, azaptaý da múmkin emes. Onyń qudirettiligi sonshalyq, ol ushy-qıyrsyz ólkelerdi aralap, kókke boılap ushyp júre beredi, al abaqtyda jatqan tutqyn adamzatqa azattyq kúıin arnaıdy, búkil adamzatqa arnap táýelsizdik ánin salady...
Esalań! Qııal qaıda?.. Qııal kezbek,
Jıhanda aq qanatpen ylǵı júzbek.
Jerdegi jary - «jandy» jubatýǵa,
Toqtaýsyz Kók úninen ánder tizbek.
Maǵjannyń bundaı sımvolızmi tek qazaq ádebıetinde ǵana emes, búkil túrki halyqtary ádebıetinde ózine tán, qaıtalanbas qubylys boldy. Barlyq kezeńderdiń ózindik poezııasy bolǵany sııaqty, Maǵjan Jumabaev 20-30 jyldardyń poezııasyna jalyndy irgetas qalady desek, jańylyspaıtyn shyǵarmyz. Maǵjan óz zamanynyń jalyndap turǵan ot júrekti aqyny edi desek te, bunyń aqıqattyǵyna shek keltirmeımiz. Maǵjan ómir súrgen zamanda keń taraǵan «Eýropanyń daǵdarysy» atty shyǵarmanyń avtory Osvald Shpengler bylaı dep jazǵan bolatyn: «Birtýar tulǵalar urpaqtan-urpaqqa jetkenshe jalyndap baryp sónetin jeke ómirdiń shyǵarmashylyq qudiretin, qasıetti ushqyndy óz boıyna darytyp otyrady da, ǵasyrlar ótkende birden lap etedi.»
Maǵjan Jumabaev 1922 jyldyń qarasha aıynda Túrkistan Respýblıkasynyń Halyq komıssary Turar Rysqulovtyń usynysymen Tashkentke kóship keldi. Bul kezde Tashkentte «Alashorda» partııasynyń burynǵy músheleri, Orta Azııa respýblıkalarynyń kóptegen zııalylary bar edi. Olar bul jerde, bir jaǵynan, qýǵyn-súrginnen jan saqtasa, ekinshi jaǵynan, olardyń shyǵarmashylyq jáne rýhanı turǵydan kemeldenýine múmkindikter jetkilikti bolatyn. Jastaıynan-aq arab, parsy, túrik jáne orys tilderin jete úırengen Maǵjannyń Tashkenttegi eki jyldyq ómiri aıtarlyqtaı jemisti ótti, ol bul jerde tynymsyz izdenýmen boldy.
Maǵjan Tashkenttegi qazaq-qyrǵyz aǵartý ınstıtýtynda sabaq berdi, sonymen qatar «Aq jol» gazetimen jáne «Sana», «Sholpan» jýrnaldarymen turaqty qarym-qatynas jasady. Ol Orta Azııanyń, sonyń ishinde Túrkistannyń tarıhymen tereńirek tanysty, ásirese Saıypqyran Ámir Temirdiń ómiri onyń qatty qyzyǵýshylyǵyn oıatty. Saıypqyrannyń tegeýrindi ári erlik pen batyrlyqqa toly ómiri, jıhankezdigi aqyndy erekshe shabyttandyryp, qııalyna qanat bitirdi. Maǵjan Ámir Temir beınesinen naǵyz túrki otanshyldyǵyn kórdi, sol sebepti oǵan arnap óleń jazdy. Ol óziniń «Saıypqyrannyń sózi» atty óleńinde Ámir Temirdi tek madaqtap qana qoıǵan joq, izdenimpaz aqyn retinde ótkenmen baılanysty bútindeı úzbeı, ótkenniń eń úzdik dástúrlerin jańa mazmunmen tiktegeni, ótkendi tozyp ketýden saqtaǵany, shyǵystyq rýhtaǵy óleńine batys jáne orys poezııasynyń sımvolızmin darytqany, Ámir Temir obrazyn oqyrmanǵa jańa sıpatpen jetkizgeni, ótkenniń dástúrlerine jańasha túr berip, tyń mazmunmen baıytqany – Maǵjannyń asqan sheberligi, iri utysy boldy. Ol bul óleńinde de sımvolıst aqyndarsha «arǵy dúnıege» nazar saldy, naǵyz shynshyl ıdeıalardy sol dúnıeden izdedi. «Alaqandaı jerdiń Táńirleriniń kóptigi – úlken qaıǵy» keltiretinin ashyna aıtady aqyn. Táńirdiń sımvoldyq obrazy mysalynda Jer betin bólshektep bólip alýǵa umtylyp jatqan álemdik bıleýshilerdi sıpattaıdy. Ejelgi túrkilerdiń Táńirge tabynýyn, barsha tirshilik ıeleriniń jaratýshysy ári bıleýshisi Táńir ekendigin Maǵjan óz oqyrmanyna jetkize biledi. Túptep kelgende, Maǵjannyń basqa úlken maqsaty bar bolatyn, ol óte tamasha salystyrý arqyly óz maqsatyn barshaǵa aıan etedi: kók júzinde bir Táńir bıleýshi bolsa, jer betindegi dara bıleýshi – Ámir Temir. Basqa eshkim de emes! Mine, bul – Maǵjannyń dúnıetanymynan týǵan tujyrym. Sonymen qatar Maǵjan Ámir Temirdiń basqa bıleýshilerden erek abzal jaqtaryn da tilge alady.Iaǵnı:
Kók Táńirisi – Táńiriniń
Tuqymy joq, zaty joq.
Jer Táńirisi Temirdiń
Tuqymy – túrik, zaty – ot!
Maǵjan bul óleń joldary arqyly Saıypqyrannyń qudireti men ulylyǵyna shek keltirmeıtinin bildiredi. Aqynnyń bul salystyrýy – tek Ámir Temirdi kókke kóterip, madaqtaý úshin ǵana aıtylmaǵan, bul túrki bıleýshilerdiń tarıhtaǵy uly róline berilgen shynaıy baǵa edi.
Maǵjan Jumabaevtyń shyǵarmashylyǵyndaǵy ózine tán erekshe sıpattardyń taǵy biri – Shyǵys jáne Batys halyqtarynyń rýhanı damýyndaǵy eki aǵymdy óz boıyna daryta alýy. Osy turǵydan alǵanda, Orta Azııa men Qazaqstannyń Maǵjanmen zamandas aqyndarynyń shyǵarmashylyǵynan Batystyń yqpalyn aıqyn kórýge bolady. Maǵjan shyǵarmashylyǵynan batystyq taqyryptar, ıdeıalar men obrazdar júıesi anyq baıqalady. Qazaq ádebıet zertteýshileri Maǵjan shyǵarmashylyǵy mysalynda orys jáne Eýropa poezııasy arqyly kirip kelgen sımvoldyq obrazdardan basqa rámizdik belgiler jóninde birqatar jumystardy júzege asyrǵan. Bizdiń baqylaýlarymyzǵa qaraǵanda, Maǵjan Jumabaevtyń shyǵarmashylyǵyn tek qazaq ádebıeti sheńberinde ǵana emes, Orta Azııa poezııasy konteksinde zerttep-úırený qajet sııaqty. Buny onyń shyǵarmashylyǵyndaǵy taqyryptar men ıdeıalar, obrazdar júıesiniń ózbek poezııasymen úndestigi de dáleldep tur. Osy oraıda Maǵjannyń orys ádebıetin utymdy paıdalanǵanyn «Zamanymyz aqyny» óleńinen ańǵarýǵa bolady:
Terezege qaraımyn,
Qaryndashty jalaımyn.
Keltirem dep ólsheýge,
Sózderdi ishten sanaımyn.
Basqaǵa moıyn burmaımyn,
Bitirmeı jazyp, turmaımyn.
He kerek, jurt sezbeıdi,-
Aqyryn Fetten urlaımyn...
Maǵjan bul óleńinde orys aqyny Afanasıı Afanasevıch Fettiń (1820-1892) shyǵarmashylyǵyndaǵy sol kezeńniń jańa fılosofııalyq aǵymy – pragmatızmnen shabyt alǵanyn nusqap otyr. A.Fettiń jeke basy men shyǵarmashylyǵyn bar bolmysymen bildirip turatyn psıhologııasy, sonyń ishinde oı-sezimderi, maqsattary Maǵjanǵa qalaı áser etkenin, jalpy Fettiń ómirden týra joldy tabý úshin óleńderinde ıshara jasaǵan pragmatızmi, ıaǵnı is-áreketteri Maǵjan úshin de jolbasshy bolǵanyn bilý qıyn emes.
Maǵjan – túrkolog ǵalym. Onyń Tashkentte ótkizgen eki jyly túrkologııa salasynda kóptegen maqalalar jazýmen qatar, kóne Túrkistandy jáne túrki elin búkil bolmysymen kórsetken óleńder jazýmen de ótti. Onyń «Túrkistan», «Alystaǵy baýyryma», «Saıypqyrannyń sózi», «Oral taýy», «Tez jetem» sekildi óleńderinen, maqalalar tobynan quralǵan shyǵarmashylyǵyna kýá bola otyryp, Orta Azııada túrkologııanyń irgetasyn qalaǵandardyń biri – Maǵjan Jumabaev edi deýge tolyq quqylymyz. Fýzýlıdiń: «Óleń ǵylymnyń negizine qurylady», – degen aıshyqty sózin Maǵjannyń joǵaryda tilge alynǵan óleńderi mysalynan aıqyn kórýge bolady. Tek bastan keshkenderdi jalań baıandaý aqynǵa úlken aqyndar qatarynan kórinýge múmkindik bermeıdi. Maǵjan ejelgi túrkiler memleketiniń tarıhyn, bul halyqtardyń basynan ótken talaı taýqymetter men buralań joldardy jaqsy biledi. Ol tek qalamy qarymdy, tynysy keń aqyn ǵana emes, sonymen qatar tereń bilimdi tarıhshy ǵalym ekendigin óz óleńderi arqyly kórsete alǵan. Aqyn shyǵarmashylyǵyndaǵy qaıtalanbas obrazdar, Otannyń jarqyn beınesi, kezeńniń anyq ta aıqyn kelbeti jáne basqa birqatar ózindik erekshelikter tek qazaq ádebıetinde ǵana emes, jalpy túrki halyqtarynyń ádebıetinde Maǵjan Jumabaevtyń salmaqty orny bar ekenin aıqyndap berdi. Maǵjannyń árbir óleńi sózsiz birer detalǵa, tarıhı oqıǵaǵa, tarıhı tulǵaǵa súıenedi. Onyń óleńderinen kórinip turǵanyndaı, ol túrkiler taǵdyrynan, ezilgen, qanalǵan eldiń aıanyshty tragedııasynan azap shegedi. Aqynnyń úndeýge toly óleń joldarynan eki polıýstiń – Kúnshyǵys pen Kúnbatystyń beınesi túrki taıpalary men túrki elderiniń ótkeni men kelesheginiń rámizi bolyp jarqyldaıdy. San ǵasyrlar boıy ár túrli basqyn men shapqynshylyq Kúnshyǵysqa aýyr zardabyn qaldyrǵany Maǵjannyń ishi-baýyryn órteıdi. Qysyq kózdi Kúnshyǵys beınesinde búkil túrki halyqtarynyń aıanyshty da qaıǵyly keıpin sýretteıdi. Aqyn bundaı ishki qynjylys pen ókinishterdi jamylyp, qaǵa beriste qalyp ketýdi ózine ep kórmeıdi! Zar men muń – adamdy tabandylyqtan taıdyratynyn Maǵjan jaqsy biledi. Sondyqtan da ol Kúnshyǵysty Kúnbatystyń tarıh betine jazylyp qalǵan zulymdyǵyna qarsy turyp, kek alýǵa emes, kerisinshe Kúnbatysqa aǵartýshylyq pen izgilik nuryn aparyp sebýge shaqyrady. Kúnshyǵys elderiniń Kúnbatystyń san qıly azap-qıyndyqtarynan qanshalyqty zardap shekse de, Kúnbatysqa joryq jasap, olardyń qala-qystaqtaryn kúlge emes – gúlge, al perzentterin qulǵa emes – ulǵa aınaldyrýǵa, túrkilik baýyrmaldyqqa úndeıdi. Bul – Maǵjannyń sonaý qıyrdaǵyny kózdegen basty maqsaty, júzege asyrýǵa berik bel býǵan urany bolatyn. Búgingi tańda júrip jatqan Eýropamen jaqyndasý úderisin, Shyǵystyń rýhanııatymen jáne baýyrmaldyǵymen Eýropany tanystyrýdy Maǵjan aqyn budan bir ǵasyr buryn-aq bilip, sezingen edi.
Ejelgi Turan tarıhy kóptegen shyǵarmagerlerdiń kóńilderin elden erek alańdatyp, qaıran qaldyryp kelgen. Osy turǵydan alǵanda, Maǵjannyń shyǵarmashylyǵynda «Túrkistan» óleńiniń aıryqsha mańyzy bar. Óz basym bul óleńdi túrki halyqtarynyń abyroı-dańqyn máńgilik etýge qyzmet etetin týyndy dep baǵalaımyn. Óleńdi oqyǵanymyzda, ózbektiń uly aqyny, Ózbekstan Qaharmany Erkın Vohıdovtyń «Ózbegim» atty óleńi eske túsedi. Eki halyqtyń birtýar qos aqynynyń maqsattary bir, dúnıetanymdary uqsas, týǵan eldiń tarıhyna, ultyna degen súıispenshilikteri sheksiz. Maǵjannyń bul óleńi 1922 jyly Tashkentte jazylǵan. Aqyn Turannyń basyp ótken tarıhı joly, ejelgi túrki bıleýshisi Afrasııabtan bastap, Alashtyń arystany Abylaı hanǵa deıingi barlyq kósemderdiń memleketti basqarý isindegi tarıhı rólin birindep atap kórsetedi. Maǵjan Túrkistan tarıhyn jáne onyń tarıh sahnasyndaǵy ornyn jaı ǵana madaqtaýmen shektelmeı, árbir bıleýshiniń Turan tarıhynda qaldyrǵan izin shabyttana jyrlaıdy. Jyrdyń kirispesindegi:
Túrkistan – eki dúnıe esigi ǵoı,
Túrkistan –er túriktiń besigi ǵoı, –
degen joldar epıgrafty eske salady. Túrkistan qos álemdi – Shyǵys pen Batysty tutastyryp turǵan qasıetti ólke. Shekarasynyń shegi joq, jelpip ótken kerimsaldaı tarıhy bar kóne Túrkistan jany jomart, jaýynger túrkilerimen aty shyǵyp, tarıh sahnasynan laıyqty oryn aldy. Maǵjan túrki halyqtary tarıhynyń árbir paraǵyn shuqshııa zerttegen ǵalym sekildi den qoıyp oqyǵany atalmysh óleńniń árbir jolynan-aq kórinip turady. Ol tarıhty jyr joldaryna jaı ǵana kóshirip qoıa salmaıdy, kerisinshe qasıda janrynyń barlyq talaptaryn saqtaı otyryp, Túrkistan obrazynyń kórkem kórinisin oqyrmannyń kóz aldyna áp-ádemi etip syzyp beredi.
Maǵjannyń “Túrkistan” óleńi bizdiń aldymyzda sheshýin tappaı, kese-kóldeneń turǵan talaı máselelerge aıqyndyq engizedi. Ejelgi túrki halyqtarynyń mıfologııasy da – áli biz úırenýimiz shart bolyp tabylatyn sondaı salalardyń biri. Mine, kórdińiz be, Maǵjan aqyn osydan shamamen júz jyldaı buryn-aq túrkologııadaǵy búgingi kókeıtesti problemalardan jaqsy habardar bolǵan, sondaı-aq bul salada talaı ter tógip, izdengen de eken. Ertedegi túrkilerdiń totemdik rámizderin bastap bergen Kók bóri, Hantáńiri, Tarbaǵataı ráýishti mıfologııalyq obrazdardan Maǵjan túrkiler tarıhynyń máńgi ólmes kórkem betterin jazdy, mıfologııalyq obrazdardy túrkilerdiń áleýmettik jáne etnıkalyq tarıhyna negiz etip, oqyrmandy oılaýǵa, jan-jaqty pikir túıýge úndedi. Qysqasy, Maǵjan osyndaı qyzmetterimen búgingi tańdaǵy ózbek jáne qazaq tarıhshy ǵalymdary úshin tereń zerttelýge tıisti Turan tarıhyn jasaýǵa óziniń súbeli úlesin qosty. Iá, Maǵjan Jumabaev dúnıetanymy keń, bilimi tereń, tula boıynda bula qaıraty tasqyndaǵan iri ǵalym da bolǵan eken. Onyń “Keń aqyl, otty qaırat, júırik qııal,Turannyń erlerine er jetken be?!” degen óleń joldarynda Maǵjannyń óz beınesi de sýrettelgen dep batyl aıta alamyz. Maǵjan óziniń zamandastarynan joǵaryda aıtylǵanyndaı ótkir aqyly, jalyndy qaıraty, júırik qııalymen ájeptáýir ozyp ketken bolatyn.
Ótken ǵasyrdyń 20-jyldarynan bastap taıaý ýaqytqa – osydan on-on bes jyldaı burynǵa deıin “túrik”, “Turan” taqylettes sózderdi qoldanýǵa shyǵarmagerlerdiń batyly bara bermeıtin. Óıtkeni árqashan “saq turatyn” saıasatkerlerdiń sanasynda “bul sózder qoldanyla berse, barlyǵy túrkilenip, Túrkııaǵa tabynatyn bolyp qalady” deıtin batystyq kózqaras basym boldy. Túptep kelgende, 20-ǵasyrdyń basyna deıin “túrki” sózi “ózbek” sóziniń ornynda qoldanylǵanyn olar bilmeıtin edi. Maǵjannyń erligi sol, ol “Túrkistan” óleńinde Turan rámizin túrki halyqtaryn birlestirýge úndeıtin jigerlendirýshi kúsh retinde paıdalandy.
Sher batsa kim izdemes týǵan elin,
Tulpar da kóksemeı me týǵan jerin?
Arqanyn ardageri – qalyń alash,
Turan da, bile bilseń, seniń jeriń!
Ózdigin umytýǵa shaq qalǵan túrki elderine bundaı uran tastaý óte-móte qajet edi. Desek te barlyq halyqtardan “birtutas sovet halqyn” jasaý saıasaty talaı jyldardan beri ústemdik etkendikten, Maǵjannyń bul óleńinde kóterilgen ıdeıa da lajsyzdan tynyshtyq saqtaýǵa májbúr boldy. Iá, ıdeıa tynyshtyq saqtady. Ótken ǵasyrdyń sońyna qaraı – Keńes memleketi ydyrap, túrki tildi memleketter ózdigin ańdaı bastaǵan kezeńde ǵana Maǵjannyń bul óleńinde bolashaqtyń durys boljaldanǵany aıqyndalady.
Maǵjan – jalyndap turǵan aqyn. Onyń keıipkeri mahabbattan, jarynan aıyrylýdan azap shekkende tek kúıip-pisýmen, taǵdyrǵa nalýmen ǵana shektelmeıdi. Jary súıgeniniń úzdigýine jaıbaraqat qaraıdy, kóbinese ózin alshaqtaý ustaıdy. Aqyr sońynda ǵashyq jan súıiktisin tastap ketýge bel býady. Poezııada súıikti qosaǵynan bas tartyp, basqa adammen kóńil qosý opasyzdyq retinde qaralanady. Naq solaısha Maǵjannyń keıipkeri de ǵashyǵynyń nazy men erkelikterine tóze almaı, odan bas tartyp, basqa bireýmen kóńil qosady. Óleńsúıer qaýym endi ǵashyq jandy jeńiltektikte, súıispenshilikti ardaqtamaýda aıyptaı bastaıdy.
Sen súımeseń, men de taptym basqa jar,
Keregiń joq, meıirimsiz, jolyńa bar! –
degen ol súıgenine qaıyrylyp ta qaramaı, jolǵa túsedi. Mine, qyzyq! Endi ǵashyq jan jańadan tapqan jaryna op-ońaı ǵana qol jetkizse, mahabbattyń qadiri de qalmaǵany ǵoı! Ǵashyqtyń alǵashqy súıgeninen bas tartyp, jańadan kóńil qosqan jary týraly bylaı deıdi:
Qosh, sáýlem, bermen qara, sorlyńdy kór,
Amandas, men keteıin, qolyńdy ber.
Aldymda qushaq jaıyp qarsy alatyn
Súıgen jarym – meıirimdi ol qara jer!
Jardyń osynaý jańasha beınesin tek Maǵjan ǵana oılap tapty, ǵashyqtyqtyń myna jalyndy qatarlaryn tek Maǵjan ǵana jaza bildi. Biz onyń “Súıgenime” atty óleńin taldaý arqyly osyndaı oılarymyzdy ortaǵa salyp otyrmyz. Ol bul óleńinde naǵyz ǵashyqtyń obrazyn somdaı bildi. Maǵjannyń “Cúı,jan sáýlem!”, “Sen sulý”, “Jas sulýǵa” syndy birqatar óleńderinde mahabbattyń boıamasyz, biz úshin kútilmegen qyrlary jan-jaqty kórsetildi.
Maǵjannyń jaratylysynan ultjandy aqyn ekenin onyń eń alǵashqy shyǵarmalarynan-aq baıqaýǵa bolady. Onyń 1911 jyly jazǵan “Osy kúngi kúı” atty óleńi bar. Óleńdi oqyp shyqqanymyzda, búkil Orta Azııa halyqtary qatarynda qazaq halqynyń da qarańǵylyq batpaǵyna batyp qalý sebepterin kórgendeı bolamyz. Nadandyq pen bilimsizdik – qazaq halqynyń basyna tóngen qaýip ekenin Maǵjan aqyn kúıine jyrlaıdy. “Barasyń qara túnde shyraq-shamsyz, Jeńdi me bilimsizdik, ıt nadandyq?” – dep, halqyna kiná arta, ashynyp jazady ol. Maǵjan osy óleńinen bir jyl ótken soń jazǵan “Sorly qazaq” atty óleńinde aqartýshylyqqa qol jetkizý – ultty tuıyqtan alyp shyǵatyn birden-bir jol ekenin taǵy da basa aıtady. Ultyn oıatýǵa bel baılaǵan aqyn óz halqyn ózge de aldyńǵy qatarly halyqtar qatarynan kórýdi ańsaıdy, ulttyń buǵan tek bilim shoqylaryn ıeleý arqyly ǵana qol jetkize alatynyn nusqap kórsetedi. Qazaq halqynyń aǵartý jolynda basqa da halyqtarmen birge alǵa qaraı qadam basýyn armandaǵan aqynnyń óleńderi bul jolda baǵdarsham retinde qyzmet etkeni aqıqat. Ózbek halqynyń sol jyldardaǵy taǵdyry da naq osyndaı bolatyn. Rasynda da aǵartýshylardyń taǵdyrlary bir, al maqsattary ortaq...
Maǵjan – úzdiksiz izdengen aqyn. Ol qaı taqyrypqa qalam tartsa da, óz aldyna jalǵyz maqsatty – ultyn oıatýdy basty mindet etip qoıady. Bul – Maǵjannyń ózindik manıfesi bolatyn. Tipti abaqtyda, óz taǵdyry qyl ústinde turǵan kezde jazǵan óleńderinde de osy manıfeske sájde qoıady. Shyntýaıtynda da onyń bir top óleńderi abaqty qabyrǵasynda jazylǵan. Ol qamaý men túrme azaptary jóninde jazǵanda da, abaqty – qazaq halqynyń zulmat pen ezgide ómir súrgen kezeńiniń rámizi ekenin óleń joldaryna darytady. Maǵjan kez kelgen obraz, ıakı detal jóninde sóz qozǵalsa da, mindetti túrde olarǵa rámizdik maǵyna engizedi. Aqyn osynaý aıanyshty taǵdyrdy «Abaqtydaǵy tús» degen óleńinde bylaısha sýretteıdi:
Jaryq sáýle, aıdy, kúndi kórmeımin,
Jarty ólik, tolyq ómir súrmeımin.
Qýanyshty, azat júrgen halyqtyń
He istegenin, ne degenin bilmeımin.
Qor boldy ǵoı qalyń qaırat, esil kúsh,
Abaqtyda qoldan keler qandaı is?
Uıqy tilep, kózdi zorǵa jumamyn,
Amal qansha, jubanyshym jalǵyz tús.
Aqyn óziniń jeke ómirin – abaqtyda ótkizgen jyldaryn halyqtyń «shala ólimine» uqsatý arqyly ult dertin jaryqqa shyǵarady. Óleńniń áleýmettik mazmuny men máni de, túptep kelgende, osyǵan saıady. Jeke tulǵanyń bastan keshkenderi – ulttyń bastan keshkenderine aınalǵan.
Aqynnyń fılosofııalyq kózqarastaryna túrtki bolǵan Aı jáne Kún rámizderi bul toptaǵy óleńderde erekshe mán men sıpatqa ıe. Bundaı rámizder obrazdylyqty týyndatýmen qatar, úlken áleýmettik maǵynany da ańǵartady. Osy turǵydan alǵanda, Aı men Kún obrazdary ejelgi túrkilerde zulmatqa qarsy turatyn kúshterdiń rámizi retinde paıda bolǵan. Maǵjannyń «Sarǵaıdym», «El», «Saǵyndym» sekildi óleńderinde bul rámizderdiń atqaratyn mindeti burynǵydan da aıqynyraq kórinedi.
Maǵjan qaı taqyrypqa qalam tartsa da, onyń pikirleý, oı órbitý salty túrkilik ekeni baıqalyp turady. Ol qaı taqyrypty kóterse de, sońynda halyq shyǵarmashylyǵy áýenimen sýarylǵan óleńder qaldyrdy.
Týysqan qazaq tilinen ózbek tiline aýdarma jasaý bir qaraǵanda op-ońaı sııaqty bolyp kórinedi. Degenmen kez kelgen tilden aýdarma jasaýdyń ózine tán názik te kúrdeli jaqtary bar, árıne. Túptep kelgende, ózbek jáne qazaq tilderiniń negizi bir – kóne túrki tili. Solaı bolýyna qaramastan, ǵasyrlar barysynda túrki tilderi júıesinde túp negizi bir ózbek jáne qazaq halyqtarynyń derbes tilderi qalyptasty. Muzaffar Ahmad ta Maǵjan aqynnyń óleńderin aýdarý úderisinde ózine tán joldy tańdady. Ol Maǵjan óleńderiniń mándik, maǵynalyq sıpatyn saqtaý úshin qazaq tilindegi túrki sózderine jańasha mindet júktep, keıbir sózderdi óz qalpynda qaldyrdy. Birinshiden, sózder men grammatıkalyq tirkesterdi aýdarýda túpnusqa tilinen alystap ketpeý kerek. Olaı bolmasa, túpnusqa tiline nuqsan kelip, óleńniń mazmuny men avtordyń oıy oqyrmanǵa tolyq jetpeı qalýy múmkin. Ekinshiden, leksıkalyq qabatta da tepe-teńdikti saqtaǵan jón. Muzaffar Ahmad keı sózderdi qazaqshadan ózbekshege aýdarǵanda túpnusqa tildegi sózderdiń qalpyn buzbady. Máselen, «Saıypqyran sózi» óleńinde aýdarmashy «kúńirený, bılemek» sózderiniń qalpyn buzbaı, sol kúıinde qaldyrýy óte oryndy bolǵanyn erekshe atap ótý kerek. Sebebi kúńirený – kóne túrki sózi, ol «sóılemek, kúńirenbek» maǵynalaryn bildiredi de, azyraq keri maǵynada qoldanylady. Bul jerde ol «sóılemek» maǵynasynda qoldanylyp tur; al bılemek sózinde «bılik júrgizý» maǵynasynan tys, «betpe-bet kelý, janyna jaqyndaý» maǵynalary da bar.
Jalpy alǵanda, atalmysh aýdarma ózbek ádebıetinde erekshe qubylys retinde qabyldanyp, zertteledi. Minekı, sonda Muzaffar Ahmadtyń tárjimeshilik sheberligi bar qyrynan tanylady dep úmittenemiz.
Maǵjan Jumabaev «Men kimmin?» atty óleńinde óziniń sýretin de, kelbetin de kórsete bilgen. Ol jer betinde – Arystan men Jolbarys, sonymen qatar Erketaı; kókte – barshany nuryna bóleıtin Kún, ojarlyǵy ustasa – telegeı Teńiz, júrgen jerin kúlge aınaldyratyn Ot, ózgelerdi shań qaptyryp ketetin Tulpar... Maǵjan bul óleńinde: «Men ólmeımin, meniń janym ólmeıdi... Sózim qutty, tabynamyn sózime», – dep qatań uıǵarym jasaıdy. Iá, rasynda da Maǵjan Jumabaev ólmegen! Onyń qutty sózderi qazaq pen ózbek, búkil túrki halyqtary arasynda máńgi jasaı bermek!
Násimhan RAHMANOV,
Álisher Naýaı atyndaǵy Tashkent memlekettik ózbek tili men ádebıeti ýnıversıteti professory,
fılologııa ǵylymdarynyń doktory
