Alaştyŋ aimaŋdai aqyny Maǧjan Jūmabaevtyŋ tuǧanyna 125 jyl toluyna orai Halyqaralyq Türkı akademiiasy onyŋ taŋdamaly şyǧarmalar jinaǧynyŋ alǧaş ret özbek tılınde jaryq köruıne mūryndyq boldy. Maǧjan Jūmabaev öleŋderın özbek tılıne talantty aqyn, bılıktı audarmaşy, Qaraqalpaqstannyŋ halyq aqyny Mūzaffar Ahmad tärjımalady. Onyŋ Maǧjan şyǧarmaşylyǧynan jasaǧan audarmalary ekı halyqtyŋ mäŋgılık bırlıgın nyǧaituǧa, bır ananyŋ qos perzentı sekıldı tuysqan ekı halyqtyŋ yntymaqtastyǧyn däleldeuge qyzmet etetını dausyz. Būl kıtaptyŋ tūsau-keserı 25 säuırde Astanadaǧy III Euraziia halyqaralyq körme-järmeŋkesı aiasynda öttı.
Jer betınde jeldei ūitqyǧan aqyn
Ötken ǧasyrdyŋ 30-jyldary türkı älemınıŋ tarihynda eŋ auyr kezeŋder, elın süigen erlerdıŋ basyna qauıp-qater töndırgen qaraly künder retınde mörlenıp qaldy. Özbektıŋ asyl da ardaqty azamattary: Abdulla Qadyri, Chulpan, Usman Nasyr, Abdurauf Fitrattardyŋ; qazaqtyŋ naizaǧaidai jarq etıp közge tüsken bırtuar arystary: Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov, Jüsıpbek Aimauytov, Maǧjan Jūmabaev jäne taǧy basqa köptegen şyǧarmaşyl, aǧartuşy, azattyqsüigış halyq küreskerlerınıŋ qaiǧyly da aianyşty taǧdyrlaryn köz aldymyzǧa keltıreiıkşı. Atalmyş qos halyqtyŋ osynau ökılderınıŋ maqsat-armandary, dünietanymdary men ömırlık ūstanymdary bır nüktede toǧysyp, ortaq niet-tılekterı öz ūlty şeŋberınen şyǧyp, jalpy Künşyǧys müddesı jolyndaǧy küreske ainalǧan ūly tūlǧalar edı. Solardyŋ arasyndaǧy körnektı küreskerlerdıŋ bırı Maǧjan Jūmabaevtyŋ ömırı men qyzmetı turaly derekterdı oqyǧanymyzda, sol 30-jyldar sonşalyqty qatygez zaman bolǧan eken-au, öz ūltyn, halqyn süigen, azattyqty arman etken bır ziialynyŋ bırge tuǧan aǧa-ınılerın, äpke-qaryndastaryn ürım-būtaǧymen joimaq bolǧan ondai zar zamandy eşqaşan aqtauǧa bolmaidy ǧoi degen oiǧa keletınımız zaŋdy, ärine.Kez kelgen sürgın zaman ärqaşan da halyqty zar qaqsatty, ūltynyŋ qūlpyrǧan gülderı – ziialy qauymnyŋ jegıqūrty bolyp keldı. Negızınde kez kelgen därmensızdık, ruhani azǧyndyq qaşan da erlıktı, ūlttyŋ alǧa ūmtylysyn özınıŋ jauy dep sanaǧan. Būnyŋ köne tarihtyŋ özı-aq aiǧaqtaidy. Maǧjan da özınıŋ tūla boiyna mūŋ tūnǧan bır öleŋınde bylai deidı:
Alysta auyr azap şekken bauyrym,
Quarǧan bäişeşektei kepken bauyrym.
Qamaǧan qalyŋ jaudyŋ ortasynda,
Köl qylyp közdıŋ jasyn tökken bauyrym.
Aldyŋdy auyr qaiǧy japqan bauyrym,
Ömırıŋşe japa körgen jattan bauyrym.
Tüksigen, jüregı tas jauyz jandar,
Tırıdei terıŋ tonap jatqan bauyrym.
Maǧjan öz şyǧarmaşylyǧynan basynan-aq ūltynyŋ bırtūtastyǧy, taǧdyry, onyŋ bolaşaǧy üşın ärqaşan alaŋdap, jan küidırgen aqyn bolatyn. Ūlttyŋ bırtūtastyǧy, eŋ aldymen, onyŋ ana tılıne bailanysty. Sondyqtan Maǧjan da qazaq ūltynyŋ bırtūtastyǧy men aldaǧy bolaşaǧyn ana tılınıŋ damuynan köredı. Ol özınıŋ ana tılın tek madaqtaumen ǧana şektelmeidı, ol ana tılı kez kelgen ūltty saqtap qalady degen tūjyrym jasaidy. «Qazaq tılı» degen öleŋınde aqyn «ūzaq uaqyt boiy jaryq körmei jatqan taza, tereŋ, küştı tılge» – ana tılıne köp ümıt artady, «tarap ketken türık balalaryn bauyryŋa aq qolyŋmen tarta alasyŋ sen, tılım» dep, milättıŋ bırıgıp, jūdyryq bolyp tüiıluı jolynda ana tılıne köp mındet jüktep, qazaq tılınen ülken ümıt kütedı. Maǧjan balalyq şaǧynan-aq arab, parsy, türık jäne orys tılderın jete üirengen, öz ömırı barysynda būl tılderden köp müdde tapqanmen, tüptep kelgende, ana tılınde ūlttyq bolmys bar ekenın bır sät te ūmytpaidy, ūltjandylyq ana tılıne degen süiıspenşılıkten bastalatynyna senedı.
Desek te ūltjandylardyŋ ömırlerı ärqaşan bırqalypty, jaily öte bermegen. Öz ūltyn azattyqqa şyǧaru jolynda küres jürgızgen aqyndarǧa ärqaşan «ūltşyl» degen taŋba qoiylǧan. Sondyqtan da Maǧjan öleŋderınde ūltjandylyq pen uaiym-mūŋ qatar jüredı. Maǧjan üşın ūlt taǧdyry qanşalyqty maŋyzdy bolsa, ana tılınıŋ taǧdyry da sonşalyqty maŋyzdy. Ana tılınen aiyrylu – ūlttyŋ ruhani jūtaŋdyqqa bet būruy. Maǧjan sol öleŋınde: «Asqar Altai – altyn ana este joq, Batyr, handar, ne danalar ūmytyldy», – dep öksıgen köŋılmen mūŋaiady da, mäŋgürttıktıŋ qazaq ūltyna qanşalyqty qymbatqa tüskenın aşyna baiandaidy. Sol sebeptı ol ana tılınıŋ, ūlttyŋ tragediiasyn özınıŋ tragediiasy dep sanaidy. Tüptep kelgende, öz ūltynyŋ taǧdyry jönınde tolǧanbaityn aqyn aqyn emes. Qazaq halqynyŋ Abai, Ybyrai Altynsarin, Şoqan Uälihanov sekıldı bırqatar ūltjandy tūlǧalarynyŋ alǧaşqy kezektegı maqsat-müddelerı de ūlttyŋ qūdıretı men ūlylyǧyn paş etu, ony aǧartuşylyqqa qarai jeteleu boldy. Öz kezegınde Maǧjan sol ūly tūlǧalardyŋ ideialaryn odan ärı jalǧastyrdy. Ol būl mındettı öz şyǧarmaşylyǧynyŋ äu basynan-aq tereŋ ūǧynyp, oidaǧydai körsete aldy. Sol qyzmetı üşın de Mūhtar Äuezov Maǧjandy Abaidan keiıngı aǧartuşy, ūly şyǧarmager retınde joǧary baǧalaǧan bolatyn. Būl – Maǧjannyŋ märtebesın köteru üşın ǧana aitylǧan söz emes, Maǧjan öleŋderı men dastandarynyŋ, oqulyqtarynyŋ, jalpy barlyq şyǧarmalarynyŋ, sonymen qatar onyŋ pedagogikalyq qyzmetınıŋ qazaq mädenietınde jäne Ortalyq Aziia halyqtarynyŋ mädenietınde ieleitın ornyn körsetudıŋ jarqyn dälelı bolyp tabylady.
Maǧjan qazaq ädebietıne jaŋa aǧym äkelgen aqyn retınde de tanymal. Ol türkıtıldı aqyndar arasynda orys jäne Europa ädebietınen qazaq poeziiasyna simvolizmdı engızgen aldyŋǧy qatarly alǧaşqy aqyndardyŋ bırı boldy. Simvolizm – orys jäne Europa poeziiasyna jai ǧana elıkteu emes, poeziiada türkılık körkem oi-sananyŋ jaŋaruy, «aǧaştyŋ ar jaǧyndaǧy ormandy köre bılu» qabıletınıŋ belgısı edı. Orystyŋ filosof aqyny Viacheslav İvanovtyŋ tılımen aitqanda, Maǧjan özınıŋ simvoldyq obrazdary arqyly «aitylmaǧan syrly hatqa» meŋzeidı. Meŋzeuler – Maǧjandy simvolist aqyn retınde tani bıluge mümkındık berıp qana qalmastan, onyŋ qazaq ädebietın orys jäne Europa ädebietterımen bailanystyrǧan bılıktı simvolist aqyn ekenın däleldeidı.
Europa poeziiasynda simvolist aqyndar şyǧarmaşylyǧy nätijesınde poeziiaǧa filosofiialyq mazmūn engızu qozǧalysy bastaldy. Öitkenı olar sözge filosofiialyq mazmūn jükteu arqyly şyǧarmanyŋ män-maŋyzyn küşeituge bolatynyn baiqady. Öleŋnıŋ filosofiialyq mazmūny sözge basy bütın bır tarihty jükteuden paida bolady. Andrei Belyidyŋ simvolist aqyndardyŋ filosofiialyq közqarastary jönındegı «Simvolizm – älemdı ūǧynu» atty kıtabynda simvoldyŋ paida bolu üderısı metaforanyŋ paida boluymen ündesıp jatqany aitylyp: «Söz obrazdy simvoldy – metaforany tuǧyzdy, al metafora şyn mänınde bar degendı bıldırgen; söz – miftı tuyndatty; mif – dındı, dın – filosofiiany, al filosofiia terminderdı düniege äkeldı» degen tūjyrym jasalady da, sözdıŋ astaryndaǧy filosofiialyq mazmūnǧa deiıngı tarihi-tanymdyq üderıske sipattama berıledı. Bırneşe satydan tūratyn osynau tanymdyq üderıste öleŋnıŋ pışını, mazmūny men qūny artady. Aqyn öz pıkırınıŋ tūjyrymyn aitpaidy, ony tüiındeudı oqyrmannyŋ özıne qaldyrady. Öleŋnıŋ mänı de aqynnyŋ öz pıkırın «soŋyna deiın aitpauynda», oqyrmandy öleŋnıŋ «astarly mazmūnyn» ūǧynuǧa şaqyruynda jatyr. Pıkırımızdıŋ aiǧaǧy retınde Maǧjannyŋ «Ūlan» atty öleŋıne nazar audaraiyq. Ana jürek özınıŋ bırden-bır süienışı bolǧan ūlyn eş közınen tasa qaldyrǧysy kelmeidı. Äldenege köŋılı alaŋdap jürgen ūlyna jastyqtyŋ eŋ äsem, qaitalanbas sätterın körsetedı.
Şerıŋ bolsa, dombyraŋdy al,
Dombyraŋdy al, än şyrqap sal.
Dausyŋdy estıp, jas sūlular
Talyp jūtsyn tättı uly bal, –
dep zarlaidy. Bıraq ūlannyŋ dertı basqa – ol «aŋǧa» ketuge bel bailaǧan, «Ketpekşımın aŋǧa! Aŋǧa!» dep özınıŋ janyn jai taptyrmai, tynyştyq bermei jatqan dertın aitady. Ana jürek «qaneki, ūlym tüsınse eken» degen nietpen ony janynan alystatpau üşın bar dertın jaiyp salady. Degenmen ūldyŋ şeşımı berık! Aqyry ana jürek barşa türkı analarǧa tän eŋ soŋǧy ötınışın aitady: ūl – ananyŋ bırden-bır tıregı, qartaiǧanda medet bolar süienışı, közınıŋ aǧy men qarasy. Äitse de ana jürek «Janymnan ketpeşı!» dep ūlyna qanşa jalynsa da, ötınışı jauapsyz qaldy. «Ketpekşımın aŋǧa! Aŋǧa!» Ūlannyŋ qataŋ şeşımı ananyŋ jalynyp-jalbarynuynan üstem keldı. Eger jaibaraqat oilap, täuelsız közqaras tūrǧysynan taldasaq, būlai bolmauǧa tiıs edı. Öitkenı ana – ūldyŋ bırden-bır äuliesı, ony jaryq düniege äkelgen ūly jan ǧoi! Solai desek te, ūlannyŋ «aŋ aulau» şeşımı ananyŋ jalynyp-jalbarynularynan joǧary tūrdy. Ūlan üşın «aŋǧa şyǧumen» salystyrǧanda mal-mülık te, jar men tuys ta eşqandai röl oinamaityn edı. Naǧyz türkılık erlık osy emes pe!..
Ketıp bara jatqanynda,
Jau kez keldı jalǧyz janǧa.
Naizalasty, qylyştasty,-
Ūlan öldı batyp qanǧa,
Tynyştyq tapty asau jan da.
Maǧjannyŋ būl öleŋdı jazudaǧy maqsaty «aŋ» simvoly arqyly jauǧa qarsy küresu, qas dūşpannyŋ soqqysyn toitaru, qarsylastyŋ aram piǧyldy josparlaryn joiu bolatyn. Ol simvoldyq «aŋ» obrazyn paidalana otyryp, ülken äleumettık maqsatty közdedı. Negızgı maqsatqa qol jetkızu aqynnyŋ simvoldyq «aŋ» obrazy astaryndaǧy filosofiialyq ūǧymyn naqtylandyrady.
Maǧjannyŋ orys jäne Europa poeziiasyndaǧy simvolizmdı öz şyǧarmaşylyǧyna darytuy kezdeisoqtyq iaki dästürlerge elıkteu emes, eskı dünietanymda keŋ oryn alǧan qalyptardan (stereotipterden) bas tartudyŋ nätijesı edı. Şyǧarmagerler üşın jaŋalyq jasaudy qalaudyŋ jalǧyz özı jetkılıksız, sonymen qatar tereŋ bılım, bırınşı kezekte erınbei ızdenu öte-möte qajet. Orystyŋ simvolist aqyny V.Biriusov basqarǧan Mäskeu ädebiet institutynda oqyǧan jyldarynda (1923 – 1926) Maǧjan şyǧarmaşylyǧynda şūǧyl özgerıster oryn aldy. Ol qazaq ädebietınıŋ jaŋa arnaǧa tüsuıne salmaqty üles qosty. Būl onyŋ sol kezeŋde jazǧan öleŋderınen aiqyn körınıp tūr. Simvolist aqyndardyŋ tüsınıgı boiynşa, şyǧarmaşylyq – astarly mazmūndy intuisiialy türde ūǧynu. Astarly mazmūn tek şyǧarmagerdıŋ özıne, onyŋ jeke şyǧarmaşylyǧyna ǧana tän. Maǧjannyŋ «Meşıt pen abaqty» öleŋı būǧan jarqyn mysal bola alady. Aqynnyŋ aituyna orai, adam balasyn abaqtyǧa jabuǧa, qinau men azaptaularǧa salu mümkın. Bıraq oi-sanany eşqaşan qamai almaisyŋ, ony qinap, azaptau da mümkın emes. Onyŋ qūdırettılıgı sonşalyq, ol ūşy-qiyrsyz ölkelerdı aralap, kökke boilap ūşyp jüre beredı, al abaqtyda jatqan tūtqyn adamzatqa azattyq küiın arnaidy, bükıl adamzatqa arnap täuelsızdık änın salady...
Esalaŋ! Qiial qaida?.. Qiial kezbek,
Jihanda aq qanatpen ylǧi jüzbek.
Jerdegı jary - «jandy» jūbatuǧa,
Toqtausyz Kök ünınen änder tızbek.
Maǧjannyŋ būndai simvolizmı tek qazaq ädebietınde ǧana emes, bükıl türkı halyqtary ädebietınde özıne tän, qaitalanbas qūbylys boldy. Barlyq kezeŋderdıŋ özındık poeziiasy bolǧany siiaqty, Maǧjan Jūmabaev 20-30 jyldardyŋ poeziiasyna jalyndy ırgetas qalady desek, jaŋylyspaityn şyǧarmyz. Maǧjan öz zamanynyŋ jalyndap tūrǧan ot jürektı aqyny edı desek te, būnyŋ aqiqattyǧyna şek keltırmeimız. Maǧjan ömır sürgen zamanda keŋ taraǧan «Europanyŋ daǧdarysy» atty şyǧarmanyŋ avtory Osvald Şpengler bylai dep jazǧan bolatyn: «Bırtuar tūlǧalar ūrpaqtan-ūrpaqqa jetkenşe jalyndap baryp sönetın jeke ömırdıŋ şyǧarmaşylyq qūdıretın, qasiettı ūşqyndy öz boiyna darytyp otyrady da, ǧasyrlar ötkende bırden lap etedı.»
Maǧjan Jūmabaev 1922 jyldyŋ qaraşa aiynda Türkıstan Respublikasynyŋ Halyq komissary Tūrar Rysqūlovtyŋ ūsynysymen Taşkentke köşıp keldı. Būl kezde Taşkentte «Alaşorda» partiiasynyŋ būrynǧy müşelerı, Orta Aziia respublikalarynyŋ köptegen ziialylary bar edı. Olar būl jerde, bır jaǧynan, quǧyn-sürgınnen jan saqtasa, ekınşı jaǧynan, olardyŋ şyǧarmaşylyq jäne ruhani tūrǧydan kemeldenuıne mümkındıkter jetkılıktı bolatyn. Jastaiynan-aq arab, parsy, türık jäne orys tılderın jete üirengen Maǧjannyŋ Taşkenttegı ekı jyldyq ömırı aitarlyqtai jemıstı öttı, ol būl jerde tynymsyz ızdenumen boldy.
Maǧjan Taşkenttegı qazaq-qyrǧyz aǧartu institutynda sabaq berdı, sonymen qatar «Aq jol» gazetımen jäne «Sana», «Şolpan» jurnaldarymen tūraqty qarym-qatynas jasady. Ol Orta Aziianyŋ, sonyŋ ışınde Türkıstannyŋ tarihymen tereŋırek tanysty, äsırese Saiypqyran Ämır Temırdıŋ ömırı onyŋ qatty qyzyǧuşylyǧyn oiatty. Saiypqyrannyŋ tegeurındı ärı erlık pen batyrlyqqa toly ömırı, jihankezdıgı aqyndy erekşe şabyttandyryp, qiialyna qanat bıtırdı. Maǧjan Ämır Temır beinesınen naǧyz türkı otanşyldyǧyn kördı, sol sebeptı oǧan arnap öleŋ jazdy. Ol özınıŋ «Saiypqyrannyŋ sözı» atty öleŋınde Ämır Temırdı tek madaqtap qana qoiǧan joq, ızdenımpaz aqyn retınde ötkenmen bailanysty bütındei üzbei, ötkennıŋ eŋ üzdık dästürlerın jaŋa mazmūnmen tıktegenı, ötkendı tozyp ketuden saqtaǧany, şyǧystyq ruhtaǧy öleŋıne batys jäne orys poeziiasynyŋ simvolizmın darytqany, Ämır Temır obrazyn oqyrmanǧa jaŋa sipatpen jetkızgenı, ötkennıŋ dästürlerıne jaŋaşa tür berıp, tyŋ mazmūnmen baiytqany – Maǧjannyŋ asqan şeberlıgı, ırı ūtysy boldy. Ol būl öleŋınde de simvolist aqyndarşa «arǧy düniege» nazar saldy, naǧyz şynşyl ideialardy sol dünieden ızdedı. «Alaqandai jerdıŋ Täŋırlerınıŋ köptıgı – ülken qaiǧy» keltıretının aşyna aitady aqyn. Täŋırdıŋ simvoldyq obrazy mysalynda Jer betın bölşektep bölıp aluǧa ūmtylyp jatqan älemdık bileuşılerdı sipattaidy. Ejelgı türkılerdıŋ Täŋırge tabynuyn, barşa tırşılık ielerınıŋ jaratuşysy ärı bileuşısı Täŋır ekendıgın Maǧjan öz oqyrmanyna jetkıze bıledı. Tüptep kelgende, Maǧjannyŋ basqa ülken maqsaty bar bolatyn, ol öte tamaşa salystyru arqyly öz maqsatyn barşaǧa aian etedı: kök jüzınde bır Täŋır bileuşı bolsa, jer betındegı dara bileuşı – Ämır Temır. Basqa eşkım de emes! Mıne, būl – Maǧjannyŋ dünietanymynan tuǧan tūjyrym. Sonymen qatar Maǧjan Ämır Temırdıŋ basqa bileuşılerden erek abzal jaqtaryn da tılge alady.Iаǧni:
Kök Täŋırısı – Täŋırınıŋ
Tūqymy joq, zaty joq.
Jer Täŋırısı Temırdıŋ
Tūqymy – türık, zaty – ot!
Maǧjan būl öleŋ joldary arqyly Saiypqyrannyŋ qūdıretı men ūlylyǧyna şek keltırmeitının bıldıredı. Aqynnyŋ būl salystyruy – tek Ämır Temırdı kökke köterıp, madaqtau üşın ǧana aitylmaǧan, būl türkı bileuşılerdıŋ tarihtaǧy ūly rölıne berılgen şynaiy baǧa edı.
Maǧjan Jūmabaevtyŋ şyǧarmaşylyǧyndaǧy özıne tän erekşe sipattardyŋ taǧy bırı – Şyǧys jäne Batys halyqtarynyŋ ruhani damuyndaǧy ekı aǧymdy öz boiyna daryta aluy. Osy tūrǧydan alǧanda, Orta Aziia men Qazaqstannyŋ Maǧjanmen zamandas aqyndarynyŋ şyǧarmaşylyǧynan Batystyŋ yqpalyn aiqyn köruge bolady. Maǧjan şyǧarmaşylyǧynan batystyq taqyryptar, ideialar men obrazdar jüiesı anyq baiqalady. Qazaq ädebiet zertteuşılerı Maǧjan şyǧarmaşylyǧy mysalynda orys jäne Europa poeziiasy arqyly kırıp kelgen simvoldyq obrazdardan basqa rämızdık belgıler jönınde bırqatar jūmystardy jüzege asyrǧan. Bızdıŋ baqylaularymyzǧa qaraǧanda, Maǧjan Jūmabaevtyŋ şyǧarmaşylyǧyn tek qazaq ädebietı şeŋberınde ǧana emes, Orta Aziia poeziiasy konteksınde zerttep-üirenu qajet siiaqty. Būny onyŋ şyǧarmaşylyǧyndaǧy taqyryptar men ideialar, obrazdar jüiesınıŋ özbek poeziiasymen ündestıgı de däleldep tūr. Osy oraida Maǧjannyŋ orys ädebietın ūtymdy paidalanǧanyn «Zamanymyz aqyny» öleŋınen aŋǧaruǧa bolady:
Terezege qaraimyn,
Qaryndaşty jalaimyn.
Keltırem dep ölşeuge,
Sözderdı ışten sanaimyn.
Basqaǧa moiyn būrmaimyn,
Bıtırmei jazyp, tūrmaimyn.
He kerek, jūrt sezbeidı,-
Aqyryn Fetten ūrlaimyn...
Maǧjan būl öleŋınde orys aqyny Afanasii Afanasevich Fettıŋ (1820-1892) şyǧarmaşylyǧyndaǧy sol kezeŋnıŋ jaŋa filosofiialyq aǧymy – pragmatizmnen şabyt alǧanyn nūsqap otyr. A.Fettıŋ jeke basy men şyǧarmaşylyǧyn bar bolmysymen bıldırıp tūratyn psihologiiasy, sonyŋ ışınde oi-sezımderı, maqsattary Maǧjanǧa qalai äser etkenın, jalpy Fettıŋ ömırden tura joldy tabu üşın öleŋderınde işara jasaǧan pragmatizmı, iaǧni ıs-äreketterı Maǧjan üşın de jolbasşy bolǧanyn bılu qiyn emes.
Maǧjan – türkolog ǧalym. Onyŋ Taşkentte ötkızgen ekı jyly türkologiia salasynda köptegen maqalalar jazumen qatar, köne Türkıstandy jäne türkı elın bükıl bolmysymen körsetken öleŋder jazumen de öttı. Onyŋ «Türkıstan», «Alystaǧy bauyryma», «Saiypqyrannyŋ sözı», «Oral tauy», «Tez jetem» sekıldı öleŋderınen, maqalalar tobynan qūralǧan şyǧarmaşylyǧyna kuä bola otyryp, Orta Aziiada türkologiianyŋ ırgetasyn qalaǧandardyŋ bırı – Maǧjan Jūmabaev edı deuge tolyq qūqylymyz. Fuzulidıŋ: «Öleŋ ǧylymnyŋ negızıne qūrylady», – degen aişyqty sözın Maǧjannyŋ joǧaryda tılge alynǧan öleŋderı mysalynan aiqyn köruge bolady. Tek bastan keşkenderdı jalaŋ baiandau aqynǧa ülken aqyndar qatarynan körınuge mümkındık bermeidı. Maǧjan ejelgı türkıler memleketınıŋ tarihyn, būl halyqtardyŋ basynan ötken talai tauqymetter men būralaŋ joldardy jaqsy bıledı. Ol tek qalamy qarymdy, tynysy keŋ aqyn ǧana emes, sonymen qatar tereŋ bılımdı tarihşy ǧalym ekendıgın öz öleŋderı arqyly körsete alǧan. Aqyn şyǧarmaşylyǧyndaǧy qaitalanbas obrazdar, Otannyŋ jarqyn beinesı, kezeŋnıŋ anyq ta aiqyn kelbetı jäne basqa bırqatar özındık erekşelıkter tek qazaq ädebietınde ǧana emes, jalpy türkı halyqtarynyŋ ädebietınde Maǧjan Jūmabaevtyŋ salmaqty orny bar ekenın aiqyndap berdı. Maǧjannyŋ ärbır öleŋı sözsız bırer detalǧa, tarihi oqiǧaǧa, tarihi tūlǧaǧa süienedı. Onyŋ öleŋderınen körınıp tūrǧanyndai, ol türkıler taǧdyrynan, ezılgen, qanalǧan eldıŋ aianyşty tragediiasynan azap şegedı. Aqynnyŋ ündeuge toly öleŋ joldarynan ekı poliustıŋ – Künşyǧys pen Künbatystyŋ beinesı türkı taipalary men türkı elderınıŋ ötkenı men keleşegınıŋ rämızı bolyp jarqyldaidy. San ǧasyrlar boiy är türlı basqyn men şapqynşylyq Künşyǧysqa auyr zardabyn qaldyrǧany Maǧjannyŋ ışı-bauyryn örteidı. Qysyq közdı Künşyǧys beinesınde bükıl türkı halyqtarynyŋ aianyşty da qaiǧyly keipın suretteidı. Aqyn būndai ışkı qynjylys pen ökınışterdı jamylyp, qaǧa berıste qalyp ketudı özıne ep körmeidı! Zar men mūŋ – adamdy tabandylyqtan taidyratynyn Maǧjan jaqsy bıledı. Sondyqtan da ol Künşyǧysty Künbatystyŋ tarih betıne jazylyp qalǧan zūlymdyǧyna qarsy tūryp, kek aluǧa emes, kerısınşe Künbatysqa aǧartuşylyq pen ızgılık nūryn aparyp sebuge şaqyrady. Künşyǧys elderınıŋ Künbatystyŋ san qily azap-qiyndyqtarynan qanşalyqty zardap şekse de, Künbatysqa joryq jasap, olardyŋ qala-qystaqtaryn külge emes – gülge, al perzentterın qūlǧa emes – ūlǧa ainaldyruǧa, türkılık bauyrmaldyqqa ündeidı. Būl – Maǧjannyŋ sonau qiyrdaǧyny közdegen basty maqsaty, jüzege asyruǧa berık bel buǧan ūrany bolatyn. Bügıngı taŋda jürıp jatqan Europamen jaqyndasu üderısın, Şyǧystyŋ ruhaniiatymen jäne bauyrmaldyǧymen Europany tanystyrudy Maǧjan aqyn būdan bır ǧasyr būryn-aq bılıp, sezıngen edı.
Ejelgı Tūran tarihy köptegen şyǧarmagerlerdıŋ köŋılderın elden erek alaŋdatyp, qairan qaldyryp kelgen. Osy tūrǧydan alǧanda, Maǧjannyŋ şyǧarmaşylyǧynda «Türkıstan» öleŋınıŋ airyqşa maŋyzy bar. Öz basym būl öleŋdı türkı halyqtarynyŋ abyroi-daŋqyn mäŋgılık etuge qyzmet etetın tuyndy dep baǧalaimyn. Öleŋdı oqyǧanymyzda, özbektıŋ ūly aqyny, Özbekstan Qaharmany Erkin Vohidovtyŋ «Özbegım» atty öleŋı eske tüsedı. Ekı halyqtyŋ bırtuar qos aqynynyŋ maqsattary bır, dünietanymdary ūqsas, tuǧan eldıŋ tarihyna, ūltyna degen süiıspenşılıkterı şeksız. Maǧjannyŋ būl öleŋı 1922 jyly Taşkentte jazylǧan. Aqyn Tūrannyŋ basyp ötken tarihi joly, ejelgı türkı bileuşısı Afrasiiabtan bastap, Alaştyŋ arystany Abylai hanǧa deiıngı barlyq kösemderdıŋ memlekettı basqaru ısındegı tarihi rölın bırındep atap körsetedı. Maǧjan Türkıstan tarihyn jäne onyŋ tarih sahnasyndaǧy ornyn jai ǧana madaqtaumen şektelmei, ärbır bileuşınıŋ Tūran tarihynda qaldyrǧan ızın şabyttana jyrlaidy. Jyrdyŋ kırıspesındegı:
Türkıstan – ekı dünie esıgı ǧoi,
Türkıstan –er türıktıŋ besıgı ǧoi, –
degen joldar epigrafty eske salady. Türkıstan qos älemdı – Şyǧys pen Batysty tūtastyryp tūrǧan qasiettı ölke. Şekarasynyŋ şegı joq, jelpıp ötken kerımsaldai tarihy bar köne Türkıstan jany jomart, jauynger türkılerımen aty şyǧyp, tarih sahnasynan laiyqty oryn aldy. Maǧjan türkı halyqtary tarihynyŋ ärbır paraǧyn şūqşiia zerttegen ǧalym sekıldı den qoiyp oqyǧany atalmyş öleŋnıŋ ärbır jolynan-aq körınıp tūrady. Ol tarihty jyr joldaryna jai ǧana köşırıp qoia salmaidy, kerısınşe qasida janrynyŋ barlyq talaptaryn saqtai otyryp, Türkıstan obrazynyŋ körkem körınısın oqyrmannyŋ köz aldyna äp-ädemı etıp syzyp beredı.
Maǧjannyŋ “Türkıstan” öleŋı bızdıŋ aldymyzda şeşuın tappai, kese-köldeneŋ tūrǧan talai mäselelerge aiqyndyq engızedı. Ejelgı türkı halyqtarynyŋ mifologiiasy da – älı bız üirenuımız şart bolyp tabylatyn sondai salalardyŋ bırı. Mıne, kördıŋız be, Maǧjan aqyn osydan şamamen jüz jyldai būryn-aq türkologiiadaǧy bügıngı kökeitestı problemalardan jaqsy habardar bolǧan, sondai-aq būl salada talai ter tögıp, ızdengen de eken. Ertedegı türkılerdıŋ totemdık rämızderın bastap bergen Kök börı, Hantäŋırı, Tarbaǧatai räuıştı mifologiialyq obrazdardan Maǧjan türkıler tarihynyŋ mäŋgı ölmes körkem betterın jazdy, mifologiialyq obrazdardy türkılerdıŋ äleumettık jäne etnikalyq tarihyna negız etıp, oqyrmandy oilauǧa, jan-jaqty pıkır tüiuge ündedı. Qysqasy, Maǧjan osyndai qyzmetterımen bügıngı taŋdaǧy özbek jäne qazaq tarihşy ǧalymdary üşın tereŋ zertteluge tiıstı Tūran tarihyn jasauǧa özınıŋ sübelı ülesın qosty. İä, Maǧjan Jūmabaev dünietanymy keŋ, bılımı tereŋ, tūla boiynda būla qairaty tasqyndaǧan ırı ǧalym da bolǧan eken. Onyŋ “Keŋ aqyl, otty qairat, jüirık qiial,Tūrannyŋ erlerıne er jetken be?!” degen öleŋ joldarynda Maǧjannyŋ öz beinesı de surettelgen dep batyl aita alamyz. Maǧjan özınıŋ zamandastarynan joǧaryda aitylǧanyndai ötkır aqyly, jalyndy qairaty, jüirık qiialymen äjeptäuır ozyp ketken bolatyn.
Ötken ǧasyrdyŋ 20-jyldarynan bastap taiau uaqytqa – osydan on-on bes jyldai būrynǧa deiın “türık”, “Tūran” taqylettes sözderdı qoldanuǧa şyǧarmagerlerdıŋ batyly bara bermeitın. Öitkenı ärqaşan “saq tūratyn” saiasatkerlerdıŋ sanasynda “būl sözder qoldanyla berse, barlyǧy türkılenıp, Türkiiaǧa tabynatyn bolyp qalady” deitın batystyq közqaras basym boldy. Tüptep kelgende, 20-ǧasyrdyŋ basyna deiın “türkı” sözı “özbek” sözınıŋ ornynda qoldanylǧanyn olar bılmeitın edı. Maǧjannyŋ erlıgı sol, ol “Türkıstan” öleŋınde Tūran rämızın türkı halyqtaryn bırlestıruge ündeitın jıgerlendıruşı küş retınde paidalandy.
Şer batsa kım ızdemes tuǧan elın,
Tūlpar da köksemei me tuǧan jerın?
Arqanyn ardagerı – qalyŋ alaş,
Tūran da, bıle bılseŋ, senıŋ jerıŋ!
Özdıgın ūmytuǧa şaq qalǧan türkı elderıne būndai ūran tastau öte-möte qajet edı. Desek te barlyq halyqtardan “bırtūtas sovet halqyn” jasau saiasaty talai jyldardan berı üstemdık etkendıkten, Maǧjannyŋ būl öleŋınde köterılgen ideia da lajsyzdan tynyştyq saqtauǧa mäjbür boldy. İä, ideia tynyştyq saqtady. Ötken ǧasyrdyŋ soŋyna qarai – Keŋes memleketı ydyrap, türkı tıldı memleketter özdıgın aŋdai bastaǧan kezeŋde ǧana Maǧjannyŋ būl öleŋınde bolaşaqtyŋ dūrys boljaldanǧany aiqyndalady.
Maǧjan – jalyndap tūrǧan aqyn. Onyŋ keiıpkerı mahabbattan, jarynan aiyryludan azap şekkende tek küiıp-pısumen, taǧdyrǧa nalumen ǧana şektelmeidı. Jary süigenınıŋ üzdıguıne jaibaraqat qaraidy, köbınese özın alşaqtau ūstaidy. Aqyr soŋynda ǧaşyq jan süiıktısın tastap ketuge bel buady. Poeziiada süiıktı qosaǧynan bas tartyp, basqa adammen köŋıl qosu opasyzdyq retınde qaralanady. Naq solaişa Maǧjannyŋ keiıpkerı de ǧaşyǧynyŋ nazy men erkelıkterıne töze almai, odan bas tartyp, basqa bıreumen köŋıl qosady. Öleŋsüier qauym endı ǧaşyq jandy jeŋıltektıkte, süiıspenşılıktı ardaqtamauda aiyptai bastaidy.
Sen süimeseŋ, men de taptym basqa jar,
Keregıŋ joq, meiırımsız, jolyŋa bar! –
degen ol süigenıne qaiyrylyp ta qaramai, jolǧa tüsedı. Mıne, qyzyq! Endı ǧaşyq jan jaŋadan tapqan jaryna op-oŋai ǧana qol jetkızse, mahabbattyŋ qadırı de qalmaǧany ǧoi! Ǧaşyqtyŋ alǧaşqy süigenınen bas tartyp, jaŋadan köŋıl qosqan jary turaly bylai deidı:
Qoş, säulem, bermen qara, sorlyŋdy kör,
Amandas, men keteiın, qolyŋdy ber.
Aldymda qūşaq jaiyp qarsy alatyn
Süigen jarym – meiırımdı ol qara jer!
Jardyŋ osynau jaŋaşa beinesın tek Maǧjan ǧana oilap tapty, ǧaşyqtyqtyŋ myna jalyndy qatarlaryn tek Maǧjan ǧana jaza bıldı. Bız onyŋ “Süigenıme” atty öleŋın taldau arqyly osyndai oilarymyzdy ortaǧa salyp otyrmyz. Ol būl öleŋınde naǧyz ǧaşyqtyŋ obrazyn somdai bıldı. Maǧjannyŋ “Cüi,jan säulem!”, “Sen sūlu”, “Jas sūluǧa” syndy bırqatar öleŋderınde mahabbattyŋ boiamasyz, bız üşın kütılmegen qyrlary jan-jaqty körsetıldı.
Maǧjannyŋ jaratylysynan ūltjandy aqyn ekenın onyŋ eŋ alǧaşqy şyǧarmalarynan-aq baiqauǧa bolady. Onyŋ 1911 jyly jazǧan “Osy küngı küi” atty öleŋı bar. Öleŋdı oqyp şyqqanymyzda, bükıl Orta Aziia halyqtary qatarynda qazaq halqynyŋ da qaraŋǧylyq batpaǧyna batyp qalu sebepterın körgendei bolamyz. Nadandyq pen bılımsızdık – qazaq halqynyŋ basyna töngen qauıp ekenın Maǧjan aqyn küiıne jyrlaidy. “Barasyŋ qara tünde şyraq-şamsyz, Jeŋdı me bılımsızdık, it nadandyq?” – dep, halqyna kınä arta, aşynyp jazady ol. Maǧjan osy öleŋınen bır jyl ötken soŋ jazǧan “Sorly qazaq” atty öleŋınde aqartuşylyqqa qol jetkızu – ūltty tūiyqtan alyp şyǧatyn bırden-bır jol ekenın taǧy da basa aitady. Ūltyn oiatuǧa bel bailaǧan aqyn öz halqyn özge de aldyŋǧy qatarly halyqtar qatarynan körudı aŋsaidy, ūlttyŋ būǧan tek bılım şoqylaryn ieleu arqyly ǧana qol jetkıze alatynyn nūsqap körsetedı. Qazaq halqynyŋ aǧartu jolynda basqa da halyqtarmen bırge alǧa qarai qadam basuyn armandaǧan aqynnyŋ öleŋderı būl jolda baǧdarşam retınde qyzmet etkenı aqiqat. Özbek halqynyŋ sol jyldardaǧy taǧdyry da naq osyndai bolatyn. Rasynda da aǧartuşylardyŋ taǧdyrlary bır, al maqsattary ortaq...
Maǧjan – üzdıksız ızdengen aqyn. Ol qai taqyrypqa qalam tartsa da, öz aldyna jalǧyz maqsatty – ūltyn oiatudy basty mındet etıp qoiady. Būl – Maǧjannyŋ özındık manifesı bolatyn. Tıptı abaqtyda, öz taǧdyry qyl üstınde tūrǧan kezde jazǧan öleŋderınde de osy manifeske säjde qoiady. Şyntuaitynda da onyŋ bır top öleŋderı abaqty qabyrǧasynda jazylǧan. Ol qamau men türme azaptary jönınde jazǧanda da, abaqty – qazaq halqynyŋ zūlmat pen ezgıde ömır sürgen kezeŋınıŋ rämızı ekenın öleŋ joldaryna darytady. Maǧjan kez kelgen obraz, iaki detal jönınde söz qozǧalsa da, mındettı türde olarǧa rämızdık maǧyna engızedı. Aqyn osynau aianyşty taǧdyrdy «Abaqtydaǧy tüs» degen öleŋınde bylaişa suretteidı:
Jaryq säule, aidy, kündı körmeimın,
Jarty ölık, tolyq ömır sürmeimın.
Quanyşty, azat jürgen halyqtyŋ
He ıstegenın, ne degenın bılmeimın.
Qor boldy ǧoi qalyŋ qairat, esıl küş,
Abaqtyda qoldan keler qandai ıs?
Ūiqy tılep, közdı zorǧa jūmamyn,
Amal qanşa, jūbanyşym jalǧyz tüs.
Aqyn özınıŋ jeke ömırın – abaqtyda ötkızgen jyldaryn halyqtyŋ «şala ölımıne» ūqsatu arqyly ūlt dertın jaryqqa şyǧarady. Öleŋnıŋ äleumettık mazmūny men mänı de, tüptep kelgende, osyǧan saiady. Jeke tūlǧanyŋ bastan keşkenderı – ūlttyŋ bastan keşkenderıne ainalǧan.
Aqynnyŋ filosofiialyq közqarastaryna türtkı bolǧan Ai jäne Kün rämızderı būl toptaǧy öleŋderde erekşe män men sipatqa ie. Būndai rämızder obrazdylyqty tuyndatumen qatar, ülken äleumettık maǧynany da aŋǧartady. Osy tūrǧydan alǧanda, Ai men Kün obrazdary ejelgı türkılerde zūlmatqa qarsy tūratyn küşterdıŋ rämızı retınde paida bolǧan. Maǧjannyŋ «Sarǧaidym», «El», «Saǧyndym» sekıldı öleŋderınde būl rämızderdıŋ atqaratyn mındetı būrynǧydan da aiqynyraq körınedı.
Maǧjan qai taqyrypqa qalam tartsa da, onyŋ pıkırleu, oi örbıtu salty türkılık ekenı baiqalyp tūrady. Ol qai taqyrypty köterse de, soŋynda halyq şyǧarmaşylyǧy äuenımen suarylǧan öleŋder qaldyrdy.
Tuysqan qazaq tılınen özbek tılıne audarma jasau bır qaraǧanda op-oŋai siiaqty bolyp körınedı. Degenmen kez kelgen tılden audarma jasaudyŋ özıne tän näzık te kürdelı jaqtary bar, ärine. Tüptep kelgende, özbek jäne qazaq tılderınıŋ negızı bır – köne türkı tılı. Solai boluyna qaramastan, ǧasyrlar barysynda türkı tılderı jüiesınde tüp negızı bır özbek jäne qazaq halyqtarynyŋ derbes tılderı qalyptasty. Mūzaffar Ahmad ta Maǧjan aqynnyŋ öleŋderın audaru üderısınde özıne tän joldy taŋdady. Ol Maǧjan öleŋderınıŋ mändık, maǧynalyq sipatyn saqtau üşın qazaq tılındegı türkı sözderıne jaŋaşa mındet jüktep, keibır sözderdı öz qalpynda qaldyrdy. Bırınşıden, sözder men grammatikalyq tırkesterdı audaruda tüpnūsqa tılınen alystap ketpeu kerek. Olai bolmasa, tüpnūsqa tılıne nūqsan kelıp, öleŋnıŋ mazmūny men avtordyŋ oiy oqyrmanǧa tolyq jetpei qaluy mümkın. Ekınşıden, leksikalyq qabatta da tepe-teŋdıktı saqtaǧan jön. Mūzaffar Ahmad kei sözderdı qazaqşadan özbekşege audarǧanda tüpnūsqa tıldegı sözderdıŋ qalpyn būzbady. Mäselen, «Saiypqyran sözı» öleŋınde audarmaşy «küŋırenu, bilemek» sözderınıŋ qalpyn būzbai, sol küiınde qaldyruy öte oryndy bolǧanyn erekşe atap ötu kerek. Sebebı küŋırenu – köne türkı sözı, ol «söilemek, küŋırenbek» maǧynalaryn bıldıredı de, azyraq kerı maǧynada qoldanylady. Būl jerde ol «söilemek» maǧynasynda qoldanylyp tūr; al bilemek sözınde «bilık jürgızu» maǧynasynan tys, «betpe-bet kelu, janyna jaqyndau» maǧynalary da bar.
Jalpy alǧanda, atalmyş audarma özbek ädebietınde erekşe qūbylys retınde qabyldanyp, zertteledı. Mıneki, sonda Mūzaffar Ahmadtyŋ tärjımeşılık şeberlıgı bar qyrynan tanylady dep ümıttenemız.
Maǧjan Jūmabaev «Men kımmın?» atty öleŋınde özınıŋ suretın de, kelbetın de körsete bılgen. Ol jer betınde – Arystan men Jolbarys, sonymen qatar Erketai; kökte – barşany nūryna böleitın Kün, ojarlyǧy ūstasa – telegei Teŋız, jürgen jerın külge ainaldyratyn Ot, özgelerdı şaŋ qaptyryp ketetın Tūlpar... Maǧjan būl öleŋınde: «Men ölmeimın, menıŋ janym ölmeidı... Sözım qūtty, tabynamyn sözıme», – dep qataŋ ūiǧarym jasaidy. İä, rasynda da Maǧjan Jūmabaev ölmegen! Onyŋ qūtty sözderı qazaq pen özbek, bükıl türkı halyqtary arasynda mäŋgı jasai bermek!
Näsımhan RAHMANOV,
Älışer Nauai atyndaǧy Taşkent memlekettık özbek tılı men ädebietı universitetı professory,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory
