Tarihtan belgılı qazaqtar būryn saq, skif, ǧūn dep atalyp, myŋdaǧan jyldar boiy jalǧasyp kele jatqan otansüigıştıgımen belgılı halyq. Sonau baǧzy zamanda elın şabuǧa kelgen parsy patşasynyŋ jauşysyna saq elınıŋ basşysy İdanfirs: «Patşaŋa aityp bar, eger menımen soǧysqysy kelse bızdıŋ ata-babalarymyz jatqan qorymdarǧa qolyn tigızıp körsın, sonda bızdıŋ qalai soǧysatynymyzdy köredı» dep jauap bergen. Aqyrynda oilaǧany ıske aspaǧan parsy patşasy elıne qaşyp qūtyluǧa mäjbür bolady.
Ǧūndardyŋ basşysy Mödege qytaidyŋ patşasy joldaǧan elşı: «Menıŋ patşam sızdıŋ jerıŋızdıŋ bır bölıgın sūrap jatyr, deidı. Sonda Möde qaǧan keŋesşılerın jinap, ne deisıŋder, dep keŋes qūrady. Uäzırlerı qaitsek basşymyzǧa jaǧamyz degen oimen: «Ol jer eşteŋe öspeitın taqyr, bere salaiyq» dep jamyrasady. Sonda Möde qaǧan: «Jer bızdıŋ memlekettıgımızdıŋ kepılı, sondyqtan jerımızdı eşkımge de bermeimız» - dep uäzırlerınıŋ bärınıŋ basyn alǧan.
«Otan – ottan da ystyq», «Otan üşın otqa tüs - küimeisıŋ» degen maqal-mätelderdıŋ boluy halqymyzdyŋ otanyna degen mahabbatynyŋ bügıngı künge deiın jalǧasyn tauyp kele jatqanynyŋ aiqyn körınısı.
Qazaqtar qaida jürse de otanyna qaitqysy kelıp tūratyn halyq. Elımız egemendıgın alǧaly berı myŋdaǧan qandastarymyzdyŋ atajūrtqa qaityp kelgenı de tuǧan jerge degen süiıspenşılıktıŋ belgısı.
Babalarymyzdyŋ tuǧan jerge degen şeksız mahabbaty turaly aŋyzdar da barşylyq. Qazaq dalasynda ösetın jusannyŋ iısın saǧynyp, altyn taǧyn tastap tuǧan jerım qaidasyŋ dep jolǧa şyqqan Baibarys sūltan turaly aŋyz bügınge jettı.
Mysyr jerın 250 jyl basqarǧan mämlükter tarihynda daŋqy jer jarǧan ūly tūlǧa, arab elınıŋ basyn bırıktırıp, ülken jeŋısterge jetelegen, künı bügınge deiın halyq auzynda aŋyz bop aty qalǧan zaty qypşaq Az-zahir Rukn ad-Din Baibarys. Qazaqstanda ol turaly bırınşı bolyp Aiagözde düniege kelgen tarihşy Qūrbanǧali Halid Baibarys turaly 1910 jyly Qazannan şyqqan «Tauarih Hamsa» atty eŋbegınde baian ettı.
Būrynǧy kezdegı «qypşaq» sözı bügıngı «qazaq» sözıne parapar jalpylama ortaq atau maǧynasyna ie edı. Bolaşaq sūltan Baibarysty arabtar jauynger-mamlük etıp tärbieleu üşın jas balalardy saudalaityn bazarlardyŋ bırınen satyp alǧan boluy kerek. Oljas Süleimenov aǧamyzdyŋ aituynşa bızge jetken baǧalar kestesı bala qypşaqtyŋ 120 egipet dinary tūrǧan. Iаǧni, bärınen qymbat. Albandyq (äzırbaijandar) – 90 dinar, şerkes (barlyq soltüstık kavkazdyqtar) – 70 dinar jäne basqalai. Parsynyŋ şahy Abbas: «Menıŋ äskerımde parsy nege joq? Öitkenı, äbden näzıktenıp ketken qalalyq parsylar bala kezınen jaqsy tärbielenetın köşpelı qypşaqtar siiaqty dalalyq äskeri joryqtyŋ talabyna şydai almaidy», – dep jazǧany tarihtan belgılı.
Bolaşaq mämlükterdıŋ qalai tärbielenetını turaly türlı tarihşylar öz kuälıkterın qaǧaz betıne tüsırıp ketken. Mükättam tauynyŋ bauraiynda bolaşaq mämlükterdıŋ künı boiǧy atpen şabu, qylyştasu, sadaqpen oq atu jattyǧularyn öz közımen körgen ortaǧasyrlyq arab saiahatşysy Mūhammed İbn Battuta, mämlük balalarǧa qojaiyndary qymbat ta ädemı kiımder men at, altyn jäne türlı asyl tas syilaitynyn jazady. Bolaşaq mämlükterdı därıgerlerdıŋ qarauynan ötken soŋ, top-topqa bölıp Qūran üiretıp, qūqyqtyŋ zaŋdardy oqyta bastaityn. Jas jauyngerlerdıŋ ruhani tärbiesıne de ülken köŋıl audarylyp otyrǧan. Bır mämlüktıŋ şarap ışkenın bılıp qoiǧan sūltan Näsır ony ölımşı etıp sabatqyzady. Al, oǧan qarauǧa tiıstılerdı qapasqa japqan.
Daiyndyqtan ötken mämlük äsker qataryna qabyldanyp sūltannyŋ qoimasynan jylyna bır ret kiım, ai saiyn et, jemıs, qant, mai, balauyz, atyna jetkılıktı şöp alyp otyrǧan. Arab tarihşysy Makrizidıŋ baiandauynşa mämlük basqa at alu üşın ölgen atynyŋ etın äkelıp körsetuge tiıs bolǧan.
Erjürek mämlükterdıŋ därejesı de ösıp otyrǧan. Aldymen onbasy, sodan soŋ jüzbasy, keiın myŋbasy bolǧan mämlük ämır därejesıne köterılgen jaǧdaida bostandyqqa ie bolatyn. Sūltan olarǧa üi, jer, türlı kiım men aqşalai syilyq berıp otyrǧan. Alaŋda ötetın jiyndar üşın ämırlerge altynnan jasalynǧan üzeŋgıler berılgen. Bıraq, būl syi-siiapattar adamnyŋ tek öz eŋbegı üşın baǧalanǧanyn bıldırıp, olardyŋ balalaryna sol kezdıŋ zaŋy boiynşa būl syilyqtarǧa mūragerlık jürmeitın bolǧan.
Mämlükterdıŋ arasynan suyrylyp şyǧu oŋai emes edı. Degenmen, aqyldylyǧy men erjürektılıgıne bailanysty qyzmettık ösu satylarynyŋ bärınen öte alǧan Baibarys bilıkke kelgen soŋ eŋ aldymen äsker ışınde temırdei tärtıp ornatty. Köptegen qypşaq tektı äskerbasylarǧa adal qyzmetı üşın Siriia men Egipetten jer berdı. Sonyŋ nätijesınde Mysyrǧa ūmtylǧan moŋǧoldardyŋ tas-talqanyn şyǧardy. Mūsylman halyqtarynyŋ ejelgı jauy krest taǧuşylardy bırjolata jeŋdı.
Baibarys ülken ūiymdastyruşy bolǧan tūlǧa. Onyŋ bilıgı tūsynda Mysyr būryn bolmaǧan därejede örkendei bastady, sulandyru jüielerı jöndelıp qalpyna keltırılıp, egın şaruaşylyǧy myqtap damydy. Ol Egipettıŋ äl-İskanderiia (Aleksandriia), Damietta, äl-Kahira (Kair) sekıldı ırı ortalyqtarynda saudanyŋ keŋ etek jaiuyna barynşa jaǧdai jasauǧa tyrysty. Mūnda Venesiia, Sisiliia, Genuia, İndiia, Orta Aziianyŋ sauda keruenderı men kemelerı toqtap ötetın. Sol üşın olardan köp salyq alynyp tūrdy.
Osylaişa Baibarys eldıŋ äl-auqatyn köterdı. Ol halyq ömırımen etene tanysu maqsatynda qarapaiym kiınıp tüngı Kairdı aralap jüretın bolǧan. Künäsızderge qol ūşyn sozyp, qylmyskerlerdı qatty jazalaityn.
Baibarys sūltannyŋ tarihta qalǧan basqa da airyqşa ısterı jetkılıktı. Öz zamanynyŋ bılımdı basşylarynyŋ bırı Baibarys HI ǧasyrda jazylǧan Mahmūt Qaşqaridıŋ «Diuani Lūǧat-ät-Türk» eŋbegımen tanys boluy äbden mümkın. Osy eŋbekte: «Bır Būharlyq ǧalym men Nisapurlyq basqa bır ǧalymnyŋ täŋır äzız körgen Paiǧambarymyzdan dälel keltırıp aitqan tömendegı sözderın anyq estıgen edım: «Türkı tılın üirenıŋızder, sonda olardyŋ egelıgı ūzaq däuırlı bolmaq» - degen sözder bar. Al, Baibarys sūltan türkı tılınıŋ örkendeuıne köp küş-jıgerın srap etken tūlǧa.
Baibarys ömır sürgen HII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda Egipette sarai tılıne ainalǧan qypşaq jazba tılı qalyptasa bastaidy. "Tärjıman" atty sözdık te paida bolǧan. Sol zamandaǧy ädebiettıŋ bırı «Gülıstan», sonymen qatar dıni, medisinalyq, äskeri, zaŋ jönındegı eŋbekter de mämlüktık-qypşaq tılıne der kezınde audarylyp otyrǧany belgılı. Būl ürdıs HIV-HV ǧasyrlarda da jalǧasyp «Ad-Durra al-mudia fi-l-luyat at-Turkiya», «Al-Manhal as-safi» «Munijat ul-guzat» atty traktattar türkı tılıne audaryldy. Reseidıŋ Ǧylym akademiiasynan «Älem tılderı» aidarymen şyqqan «Türkı tılderı» atty kıtapta keltırılgen osy derektermen qatar Qasiettı Qūrannyŋ da türkı tılıne bırneşe ret audarylǧany jazylǧan.
Öz zamanynyŋ erekşe tūlǧasy Baibarys sūltannyŋ daŋqynyŋ ǧasyrlardan asyp bügıngı künge jetuı kezdeisoqtyq emes. Mämlükter arab elıne ūzaq uaqytqa sozylǧan tynyştyq äkeldı, dep baǧa bergen ǧalym Karen Armstrong «İerusalim – bır qala, üş dın» atty eŋbegınde Pasha meiramy künderınde köp jinalatyn hristiandardyŋ basqa dın ökılderımen qaqtyǧysuyn boldyrmauy üşın Baibarys sūltannyŋ tapqyr şeşımı turaly mynadai qyzyq derek keltırgen. Baibarys İerusalimde ekı jaŋa dıni ornyn aşady. Bırı Mūsa (arabşa Nebi-Musa) paiǧambarǧa arnalǧan İerihonnyŋ janynan, ekınşısı arab paiǧambary Salihtıŋ qūrmetıne Ramleden boi köteredı. Osylaişa Baibarys sūltannyŋ tapqyrlyǧy arqasynda ülken meiram kezınde türlı dın ökılderı jaqyn jerde basqalardyŋ da köp jinalatynyn bılgendıkten özderın tejep ūstauǧa mäjbür bolǧan.
Osyndai danalyq şeşımder taba alatyn qasietterıne bailanysty Baibarys esımı «Myŋ bır tün» hikaiasynyŋ negızgı keiıpkerınıŋ bırı halif Harun ar-Raşid sekıldı aŋyzǧa ainaldy. Ǧalym İ.M.Filştinskii Baibarys turaly halyq romandary bırınşı ret tarihşy İbn İias (HVI ǧ.) eŋbegınde atalatynyn aitady. İbn İias öz kezegınde Baibarys jaily derekterdı özıne deiın ömır sürgen jylnamaşy, tarihşylar Muhi ad-Din ibn Abd az-Zahir (1223-1292), İbn Tagriberdiler (1409-1470) qaldyrǧan maǧlūmattardan alǧan.
Egipette bıraz jylyn ötkızgen aǧylşyn şyǧystanuşysy Len (1801-1876) halyq auzynan tüspei jürgen eŋ ülken hikaianyŋ da Baibarys jaily ekenın aitqan. Egipettıŋ tamaşa ǧalymy ärı jazuşysy, Mysyr ädebietınıŋ klassigı Taha Hussein (1889-1975) «Aiam» (Künder) dep atalatyn memuarlyq-estelık eŋbegınde özınıŋ bala kezınde eŋ köp estıgen äŋgımelerı de Baibarys batyr jaily edı, dep eske alady. Būnyŋ bärı Baibarystyŋ öte erekşe tūlǧa bolǧanyn körsetedı.
Ūlty arab bolmasa da sūltan Baibarysqa degen arab halqynyŋ mahabbaty şeksız bolǧan. Osynyŋ dälelı retınde olar sūltan Baibarysty Egipettıŋ perǧauyndaryna teŋestırıp qypşaq tektı sūltannyŋ qūrmetıne ataqty Heops piramidasynyŋ töbesıne kiız üi ornatqan. Būl derektı Mäskeu qalasynda ötken «Kadyrbaevskie chteniia - 2007» atty halyqaralyq ǧylymi konferensiiada ǧalym Lev Galkin jariia ettı.
Osynyŋ bärı Baibarys zamanynda ömır sürgen tarihşy Vilgelm Tripolskiidıŋ: «Baibarys jauynger retınde Iýlii Sezarmen terezesı teŋ tūra alady» dep bergen baǧasynyŋ öte ädıl ekenın rastaidy.
Berdaly OSPAN,
«ADYRNA» ūlttyq portaly
