«Biz osy kesapattan qutylýymyz qajet»: Januzaq Ákim AES týraly pikirin bildirdi

4796
Adyrna.kz Telegram

AES dese elmizdiń birqatar belsendisiniń tóbe shashy tik turady. Óıtkeni, AES salǵan elder onyń paıdasyn kórip jatqanymen, endi odan qutylýdyń amalyn tappaı otyr. Onyń jumys isteý merzimi toqtasa da, qaýipsiz ustap otyrý úshin mıllıardtaǵan qarjy kerek. Ekonomıkaǵa paıda ákelemiz dep, shyǵynǵa ushyratatynymyz anyq. Sondyqtan AES salý týraly oı ekige bólinip, pikirtalas toqtar emes.

Qazaqstanǵa AES kerek pe? Qanshalyqty zııandy? Bul týraly belgili qoǵam qaıratkeri, ekonomıst Januzaq Ákimmen «Adyrna» ulttyq portalynyń tilshileri tildesken edi. Tómende qaıratkerdiń AES týraly oı-pikirimen bólisemiz:

«Qazaqstanǵa atom stanııasy kerek pe?» degen suraq ər qazaqty alańdatar másele. Sebebi bərimizge belgili. 1949 jyldan 1991 jylǵa deıin  500-den astam atom bombasy Qazaqstannyń 13 aımaǵynda jaryldy. Semeıde sol 500 jarylystyń 64%-y boldy, qalǵan 36%-y 12 aımaqta, onyń ishinde  Túrkistan, Sozaq, Atyraýǵa deıin, Taısoıǵanda 16 jer asty jarylysy boldy. Jalpy atom bombylaryn jer asty, jerdiń beti jəne aspanda da  jara berdi, barlyǵyn synady. Sosyn Qarashyǵanaqta 41 jyl boıy jardy.

Men Məskeýde aspırant bolyp júrgende, 1988 jyly osy məseleni kóterip, Semeıden topyraqtyń, sýdyń analızin jáne adam qanynyń analızin alǵyzdyq. Ony Máskeýde áskerı laboratorııada zerttedi. Sol kezde, 1989 jyly sýııdtiń úlesi Semeı aımaǵy oblysynda ortasha Respýblıkalyq deńgeıden 16 ese kóp edi. Qazir sol əskerı polıgondardyń aımaǵyndaǵy sýııdtiń úlesi orta Respýblıkalyq deńgeıden 10-12 ese joǵary. Iaǵnı, onyń sol atom jarylystarynyń əseri əli tolyq zerttelip, emdelip, əli sol aımaqtarda turatyn adamdardyń əleýmettik məselesi, ıaǵnı jeńildikterin alý jóninde jáne taǵy basqa máseleler sheshilgen joq. Qazir kórip otyrǵanymyzdaı əli kúnge deıin Semeı aımaǵynda eki basty balalar, alty saýsaqty jáne taǵy basqa ózgeriske ushyraǵan adamdar dúnıege kelip jatqan jaǵdaılar bar.

Bul tragedııa bizde əli sheshilgen joq. 30 jylda Semeıdiń 2 mıllıondaı adamy múgedektik týraly jeńildikterin ala almaı otyr. Məsele tek Semeıde ǵana emes, Araldaǵy apat, onyń ústine jarylystar, Aral aımaǵyndaǵy atom bombasynyń jarylýy, Atyraýdyń batysyndaǵy Súıindik, Azǵyr jerleri de bar. Sol aımaqta da sýııdtiń deńgeıi joǵary jáne kemtar balalardyń týylýy əli kóp. Onyń bəri polıgondarda raketalardy paıdalanyp jatyrǵandyǵynda jáne ony zerttep jatqan eshkim joq.

Əskerı polıgondardy Reseıge 1994 jyly 80 jylǵa tegin berip jiberdi. Qazaqstannyń 10 mln ga jerinde, ıaǵnı 6 oblysynda Reseı əskerleriniń polıgony bar. Biz osy apat, kesapattan qutylýymyz qajet. Bul birinshi məsele.

Ekinshi məsele, Baıqońyrdan ushatyn raketalar 1963 jyldan bastap geptıl degen jańarmaı paıdalanady. Keńes odaǵynyń raketalary paıdalanatyn geptıldiń ishinde radıoaktıvti elementteri bar. Onyń eń sońǵy kúshti raketalary 1990 jyldyń basynan 1994 jylǵa deıin ushty. Ol raketada 760 tonnaǵa deıin janarmaı boldy. Raketa 3 satymen kóterilgennen keıin, 3 satymen túsedi. Al Baıqońyrdan kóterilgen raketanyń 1-shi satysy Qazaqstan jerine, 2-shi satysy Altaıǵa, 3-shi satysy Iakýtııaǵa deıin baryp túsetin boldy. Sodan keıin olar 1963 jyldan bastap geptıldi paıdalanyp usha bastady.

1967 jyly Altaıdyń balalary dúnıege keldi. Taza albınos balalar. Olardyń shashy da, kózi de, terisi de, barlyq denesi appaq. Olar –  mýtanttar, osy geptıldiń kesirinen paıda bolǵan balalar. 1967 jyldan bastap, sol əli kúnge deıin jalǵasyp keledi. Sońǵy raketalar, protonnnyń jarylystary, mine 15-shi jylǵa deıin Jezqazǵandaǵy 150 myńdaı kıik, 100 myńnyń aınalasynda úı janýarlarly qyryldy. Biraq, ony jasyryp, jarııalaǵan joq. Oǵan biz, osyǵan qarsy Qazaqstan Alıans qozǵalysy halyqaralyq uıymdardy shaqyryp, «Halyqaralyq atom stanııalar salynbasyn» dep Almatyda eki ret jınalys ótkizdik. Pýtınniń tapsyramasymen eki stanııa salamyz dep, bizdiń sheneýnikter qutyryp,  eshteńe oılamady. «Halyq qyrylyp jatyr-aý» degen oı bolmady.

Aral óńirindegi jaǵdaıǵa 30 jyl boldy. Adam men bala óliminde álemde eń aldynǵy oryndardyń birindemiz. Aral óńirinde jáne bizdiń Densaýlyq mınıstrliginiń qaýlysy boıynsha jalpy Qazaqstanda 35 jastan asqan áıelderge bala týýǵa, bylaı aıtqanda ruqsat joq. Sebebi, aǵza sol jasta syr beredi. Onyń sebebi –  taza sýdyń joqtyǵy.

Qazir Qazaqstanda halyqtyń jartysynan azy ǵana taza aýyz sýdy paıdalana alady. 60% halyq taza aýyz sýyn paıdalana almaı otyr. Sonyń kesirinen asqazan, ishek-aýrýlary paıda bolady. Ishek pen asqazanda adam ımmýnıtetiniń 80%-y bar. Sodan keıin adamdar aýrý bolady.

Bul baıbalam emes, sońǵy derekterde sýııdtiń osy polıgondardaǵy, polıgondar aımaǵyndaǵy úlesi, turatyn halyqtardaǵy úlesi, orta Respýblıkalyq kórsetkishten 10-12 ese joǵary. Al bərimizge belgili  12 jyldan bastap BUU osyny zertteı bastady. Qazaq qyzdarynyń ishinde 12-18 jas arasynda sýııdtan 1-shi oryn alamyz. Iaǵnı, bizdiń respýblıka bul jaǵynan əli radıoaktıvti elementterden qutylǵan joq. Sebebi, polonıı men stronııdy, jalpy radıoaktıvti elementterdiń jartylaı ydyraý ýaqyty jarty mıllıon jyldan artyq. Eń azy sol polonıı jarty mıllıon jyldan keıin ydyrap, basqa elementke aınalady. Sonda bizde əli bul másele sheshilmegen. Qazir ər 3-shi otbasynda osyndaı jaǵdaı. Sondyqtan atom stanııasyn salamyz deý bir jaǵynan ekologııalyq turǵydan, ekinshi jaǵynan demografııalyq turǵydan durys emes.

Qarqaraly turǵyndarynyń ortasha jasy 42 jasta eken. Myń eki júzge jýyq adam bar. Sodan keıin bul atom bombasynyń əseri adamǵa, jatyrda jatqan balaǵada əser etedi jáne ómir boıy ol 45 jastan asqannan keıin onkologııaǵa aınalady. Jas kezde  ımmýnıtet myqty bolady da, keıin kishkene álsiregen mezgilde, onkologııa bolyp shyǵady.

Onkologııanyń derekterinde de Qazaqstan jaqsy kórsetkishte emes. Sondyqtan atom məselesine kelgende óte saq bolýymyz kerek. Mańǵystaýda shala istep turǵan atom stanııasy bar. Olar shyqqan radıoktıvti elementterdi aparyp anaý Qasqyrkól kóline quıady. Ony eshkim qorshap, adam men jan-janýardyń barýyna eshqandaı shekteý qoıǵan joq. Al sol kól ashyq jatyr. Bizdegi ekologııalyq jaǵdaı osyndaı...

-AES ornynyń nemen almastyrǵan durys? Elimiz úshin tıimdi jol bar ma?

Biz qazirgi jaǵdaıda jəne aldaǵy 20 jylda da atom stanııasyz jaqsy ekonomıkany energııamen qamtamasyz ete alamyz. Onyń birinshisi – balamaly energetıka. 2012 jyly EKSPO-ǵa qol jetkizdik. Ol Qazaqstan úshin úlken jetistik boldy. Halyqaralyq adam ınstıtýtynyń bastaǵan jumysyn úkimet qoldap, endi biz osyny damytýymyz kerek.

Jambyl oblysynda qazir barlyǵy energııanyń 4/1-in osy balamaly energetıka arqyly qoldanady jəne ol jerde 23 eldiń kompanııalary jumys jasaıdy. Elimizge kún jetedi, sol Aral teńiziniń aınalasyn kún batareıalarymen toltyryp tastasaq nemese Moıynqum, Qyzylqumǵa kún batareıalaryn qoısa bolady. Bul –  energetıkanyń bolashaǵy jáne atom elektr stanııasynan mıllıon ese qaýipsiz.

Biz ekologııaalyq máselege toqtaldyq endi balamaly energetıka týraly aıtsaq. Qazir Germanııada kún bizden álde qaıda az, jel de kóp emes. Soǵan qaramastan ekonomıkasy Eýropadaǵy eń úlken memleketke aınaldy. Energetıkanyń 35-37 paıyzyn balamaly energetıkadan alyp otyr. Sebebi, ol – qaýipsiz. Sondaı-aq, jyldan-jylǵa arzandap bara jatyr. Tehnologııa damyǵan saıyn kúnnen, jelden alatyn energetıkanyń tıimdiligi arta beredi.

Almaty oblysy, Jetisý oblysy, Túrkistan oblysy men Shymkent oblysy, Qyzylorda, Mańǵystaý, Atyraý, barlyǵynda kún jetedi. Qazaqstannyń soltústik jaǵynda da jel men kúndi paıdalansa tıimdiligi artpaq. Bolashaq osynda.

Bizdiń aıtqanymyz – ekologııalyq turǵydan. Endi demografııalyq turǵydan qarasaq, biz qazaq halqy óspeıtin halyqtardyń ishindemiz. Ol týraly Hantıngton degen Amerıkanyń ataqty jazýshysy, ǵalym, jýrnalıstiniń 70-shi jyldardyń aıaǵynda shyqqan «Órkenıetti soǵys» degen kitabynda da “Orta Azııa halyqtarynyń ishinde Qazaqtar ósimi óte nashar halyq” dep jazady. Mysaly, 1991 jyly Táýelsizdik alǵannan keıin Ózbekstanda 21 mln halyq bolsa, qazir 34 mlnnan asty. Al bizde 17 mln bolsa, 19-ǵa endi jetip jatyrmyz. Ózbekstannna da kóp adam ketti. 3-4 mıllıondaı adam ketse, bizden de 2-2,5 mln adamdaı ketti. Ol ári-beri syrtqy demografııa, mıgraııa júrip jatyr. Biraq oǵan qarap jatqan joq, olardyń ósimi 13-14 mıllıonǵa ósti. Biz 30 jyldyń ishinde 2 mıllıonǵa ǵana  óstik.  Nege?

Osynyń úlken bir sebebi -  12-18 jasar qyz balalardyń arasyndaǵy sýııdtiń kóptigi, álemde 1-shi oryn alýymyzda. Biz osy máseleni sheshýimiz kerek. Atom polıgondarynyń máselesin biz áli sheshken joqpyz.  13 aımaqta jarylǵan atom bombalary bárine áser etip jatyr. Bári sodan...

-Pikir bóliskenińizge rahmet!

"Adyrna" ulttyq portaly

Pikirler