Samı Pashazade SEZAI
(1860-1936)
1860 jyly Ystambulda týǵan. Ataqty “Sergúzesht” (Shytyrmandy oqıǵa) romanynyń avtory. 1880 jyly aǵasy Súphı Pashanyń basqaryp otyrǵan qordyń qyzmetkeri bolyp jumys atqarady. Bir jyldan keıin Londondaǵy elshilikte hatshylyq qyzmetke kirisedi. Anglııada qyzmet etip júrip aǵylshyn jáne franýz ádebıetimen tanysady. Tórt jyldan keıin qaıta Ystambulǵa oralady. Aqyldasý alqalar palatasynda qyzmetker bolyp ornalasady. “Sergúzesht” romanyn jazǵany úshin qýdalanyp, 1901 jyly Parıjge kóshedi jáne sol jerdegi “Jón Túrikterge” (Osman memleketine qarsylyq bildirgen Eýropadaǵy jas túrikter qozǵalysy) qosylady. Osman patshasy II-shi Abdúlhamıtke qarsy maqalalar jazyp, Eýropadaǵy basylymdarǵa jarııalatady. 1908 jyly Ystambulǵa qaıta oralady. 1909 jyly Madrıdke elshi bolyp attanady. I-shi Dúnıejúzilik Soǵystyń basynda Shvearııaǵa ótip, soǵys aıaqtalǵansha sonda qalady. 1921 jyly zeınetker bolyp, Ystambulǵa oralady. Dıvan Ádebıetine qarsy bolǵan Namyk Kemal, Abdúlhaq Hamıt Tarhan ispetti jazýshylardyń yqpalymen Batys ádebıetine bet burady. Alfons Dodege eliktep qysqa áńgimeler men novellalar jazdy. Alǵashqy maqalalary 1874 jyly “Qamar” atty basylymda jarııalandy. Alǵashqy kitaby pesalar jınaǵy bolyp, 1879 jyly “Sher” (Arystan) degen atpen shyqty. Al alǵashqy jáne ataqty romany “Sergúzesht” bolsa, túrik ádebıetindegi romantızmnen realızmge ótken eń sátti úlgilerdiń biri bolyp sanalady. Bul romanǵa pasha men onyń qyzmetshisi atanǵan boıjetken arasyndaǵy mahabbat taqyryby arqaý bolǵan.
Ábden ádetke aınalǵan kez bolatyn. Keshkisin ákemniń qonaq úıinde júz kisige arnalyp jaıylǵan dastarhanynan dám tatyp, moldanyń dárisin tyńdap bolǵan soń, kópshiligimiz Tashqasap yqsham aýdanynan Baıazıtqa deıin jaıaý baryp-kelip júretinbiz. Basyp júrgen jolym da, baǵytym da ózgergen emes. Sol kezde kún saıyn shashy jelkesine túsken, áldebir oıǵa batyp, basyn salbyratyp, adymyn ańdap júretin kisini baıqap qaldym. Tipti sasqanymnan: “Oıbaı-aý! Mynaý suńǵaq boıly, zor tulǵaly adam kim eken?” – dep óz-ózimnen suradym. Ásili, meniń bul oıym, saýalym beker týmaǵan eken. Óıtkeni bul adamnyń árbir qımyl-áreketi sol kúnderde franýz tilinde oqyp júrgen “Uly tulǵalardyń ómiri” atty kitabymnyń keıipkerlerine uqsaıtyn. Túr-tulǵasy, keskin-kelbeti ne ǵulama-ǵalymǵa, ne bolmasa aqyn-jazýshyǵa keledi. Áıteýir, Lalelıden tómen yldılap, juldyzdardyń syryn uqqan sekildi aspanǵa muqııat qarap, óz-ózimen kúbirleı sóılesip, Aqsaraıǵa qaraı asyqpaı júrip bara jatqanǵa qaraǵanda jaı adam emes ekenin uqtym. Ony túrinen-aq baıqaýǵa bolady.
Jaı adam turmaq, ǵalymnyń jaratylysqa degen kózqarasy men aqynnyń kózqarasy bir emes qoı. Biri-birine uqsamaıdy. Ǵalym aqıqatty zertteıdi, qınalady. Onyń boıynan sabyrlyqty, únsizdikti kóremiz. Al aqynda muń baıqalady, qýanysh seziledi. Endeshe, qartaıǵan shaqqa kelgen ǵalym men aqynnyń bet-álpetine qarap kóreıikshi. Ǵalymnyń bet-kelbeti shildeniń shilińgirinde taý basyndaǵy erimeıtin qar sııaqty sýyq, appaq, jansyz bolyp kórinbeı me? Aqyndiki bolsa, qalyń tumannyń ishindegi taýdy ańǵartady...
Mine, bala kezimde osylaı oılaıtynmyn.
Álgi zor tulǵaly kisiniń kózqarasynyń ózinde ǵajap dúnıeler bar sııaqtanatyn. Óıtkeni qasynan ótken “Koska” dúkenine, Aqsaraıdyń sansyz kóshelerine qaraǵanyn, elge burylyp sálem bergenin kórmedim.
Kim eken bul adam? Vıktor Gıýgo ma? Álde Jan Jak Rýsso ma?
Bá-á-se...
Jan Jak Rýsso ekenine kózim jetti. Osy oıǵa toqtaldym. Nege deısiz ǵoı? Eshkimge sálem bermeı, eshkimmen sóılespeı kele jatqan álgi “aldasqan” ǵalym – tramvaıdyń shoıyn jolymen kómir tasyp júrgen túıe ústindegi kisilerdiń qasynda mańdaıy jarqyraǵan shoq juldyzdaı kórindi.
Sirá, túıeniń basyp ótken jolymen júrýdiń ózi tarıhtan syr shertip, oı salǵan bolar. Tabıǵat týyndysynyń zıraty sanalǵan otty saharanyń sabyrly saıahatshysy, qum dalanyń qara nary ózine tán minezimen keıde suńǵaq moınyn buryp, álgi tulǵaly adamǵa qarap-qarap qoıdy.
Bir kúni Lalelıde jınalǵan jurt ishinde adamdardyń aıqaıy estilgende, “ne boldy eken?” dep bardym.
Baqsam, qadiriniń joǵalǵanyna ábden kúıip, eńirep jylap jatqan álgi zor tulǵaly kisi eken! Pah pah! Uly tulǵanyń ashýy da ýly bolady eken-aý! Qandaı ulylyq! Pah pah!.. Osy zamannyń sumdyǵynan ábden talyp sharshaǵan syńaıly. Zyndannyń tarlyǵyna tóze almaı kúlli álemge jar salǵandaı. Sonyń bárin sezingen. Júreginen ótkizgen. Kóńiline syımaı: “Adamdyqty túsinbeıtin, adamgershiligi ada bolǵan nadandar-aı!.. Myna jerden ótip bara jatqanymdy kórmedinder me?! Sonshama qolymnan tartqylaǵandaryń ne?! Bul ne sumdyq, bul ne nadandyq?!” – dep bordaı egildi. Jıylǵan jurttyń ishinde álginiń tilin túsingen bir adam: “Óziń nadansyń! Ózińe qarap almaısyń ba?!” – dep qalady. Sonda álgi suńǵaq boıly kisi uzyn qoldarymen alqymynan alyp, al qylqyndyrady kep. Tildi túsingish adam tunshyǵa jazdap, álginiń iri denesine qaramastan jaǵasynan jarmasyp alypty. El ajyratyp, aıqaı-shýǵa saldy. Birazdan soń, ashýlary basylyp, únsiz ǵana burylyp ketti.
Uly tulǵanyń jyrtyq jaǵasyn túzetip, qyzyl kúreń feskasyn kıip alyp, Aqsaraıdyń tas qarańǵy kóshenin boıynda ornalasqan ǵylym ortalyǵyna kirip bara jatqanyn kórýdiń ózi kóńilge jubanysh. Ashýymen esikti tars jaýyp, ishke kirip ketkende, “aqyndardyń, ǵalymdardyń týyndylary dál osy kúıge engende jazylady” dep, oıladym.
Vıktor Gıýgonyń týyndysy, Jan Jak Rýssonyń “Emıl” atty kitaby osyndaı kúıge túsip jazylǵan joq pa edi? Nadandyqtan ábden sharshaǵan álgi kisi qazir kim biledi, qolyna qalam alyp, máńgilikke qalar úlken shyǵarmanyń ne ǵylymı eńbektiń basynda otyrǵan bolar. Aqsaraıdyń qarańǵy kóshelerine jaryq túsiretin kez baıaǵydan týǵan. Shyn máninde, úlken jumyspen ne shyǵarmamen otyrǵan shyǵar, óıtkeni ol kisini kórmegeli biraz ýaqyt boldy.
Jańylmasam, jıyrma kúnnen keıin, sonaý alystan temeki satyp turǵan dúńgirshektiń aldynda satýshynyń álgi kisige birdeme oqyp berip otyrǵanyn kórdim. Dúńgirshekke qaraı asyqtym. Álgi kisi ketip qaldy. Satýshydan eńkeıip suradym:
– Álgi suńǵaq boıly, zor tulǵaly kisige ne oqyp berdiń?
Satýshynyń qaıtarǵan jaýaby neshe jyldar ótse de, áli kúnge deıin esimde.
– Anaý adamdy aıtasyń ba? Onyń suńǵaq boıly, tulǵaly ekenin kim aıtyp júr? Orta boıly, qarapaıym adam.
– Jo-joq, sen qatelesesiń. Bile bilseń, ol – uly tulǵa. Baıqamaǵan bolarsyń?
– Áı! Men bilem be, sen bilesiń be? Aýylynan kelgen hattardy maǵan oqytady. Jazýdy, syzýdy bilmeıdi. Árip tanymaıtyn adam...
Túrik tilinen tárjimalaǵan
Málik OTARBAEV
