Sami Paşazade SEZAİ
(1860-1936)
1860 jyly Ystambūlda tuǧan. Ataqty “Sergüzeşt” (Şytyrmandy oqiǧa) romanynyŋ avtory. 1880 jyly aǧasy Süphi Paşanyŋ basqaryp otyrǧan qordyŋ qyzmetkerı bolyp jūmys atqarady. Bır jyldan keiın Londondaǧy elşılıkte hatşylyq qyzmetke kırısedı. Angliiada qyzmet etıp jürıp aǧylşyn jäne fransuz ädebietımen tanysady. Tört jyldan keiın qaita Ystambūlǧa oralady. Aqyldasu alqalar palatasynda qyzmetker bolyp ornalasady. “Sergüzeşt” romanyn jazǧany üşın qudalanyp, 1901 jyly Parijge köşedı jäne sol jerdegı “Jön Türıkterge” (Osman memleketıne qarsylyq bıldırgen Europadaǧy jas türıkter qozǧalysy) qosylady. Osman patşasy II-şı Abdülhamitke qarsy maqalalar jazyp, Europadaǧy basylymdarǧa jariialatady. 1908 jyly Ystambūlǧa qaita oralady. 1909 jyly Madridke elşı bolyp attanady. I-şı Düniejüzılık Soǧystyŋ basynda Şvesariiaǧa ötıp, soǧys aiaqtalǧanşa sonda qalady. 1921 jyly zeinetker bolyp, Ystambūlǧa oralady. Divan Ädebietıne qarsy bolǧan Namyk Kemal, Abdülhaq Hamit Tarhan ıspettı jazuşylardyŋ yqpalymen Batys ädebietıne bet būrady. Alfons Dodege elıktep qysqa äŋgımeler men novellalar jazdy. Alǧaşqy maqalalary 1874 jyly “Qamar” atty basylymda jariialandy. Alǧaşqy kıtaby pesalar jinaǧy bolyp, 1879 jyly “Şer” (Arystan) degen atpen şyqty. Al alǧaşqy jäne ataqty romany “Sergüzeşt” bolsa, türık ädebietındegı romantizmnen realizmge ötken eŋ sättı ülgılerdıŋ bırı bolyp sanalady. Būl romanǧa paşa men onyŋ qyzmetşısı atanǧan boijetken arasyndaǧy mahabbat taqyryby arqau bolǧan.
Äbden ädetke ainalǧan kez bolatyn. Keşkısın äkemnıŋ qonaq üiınde jüz kısıge arnalyp jaiylǧan dastarhanynan däm tatyp, moldanyŋ därısın tyŋdap bolǧan soŋ, köpşılıgımız Taşqasap yqşam audanynan Baiazitqa deiın jaiau baryp-kelıp jüretınbız. Basyp jürgen jolym da, baǧytym da özgergen emes. Sol kezde kün saiyn şaşy jelkesıne tüsken, äldebır oiǧa batyp, basyn salbyratyp, adymyn aŋdap jüretın kısını baiqap qaldym. Tıptı sasqanymnan: “Oibai-au! Mynau sūŋǧaq boily, zor tūlǧaly adam kım eken?” – dep öz-özımnen sūradym. Äsılı, menıŋ būl oiym, saualym beker tumaǧan eken. Öitkenı būl adamnyŋ ärbır qimyl-äreketı sol künderde fransuz tılınde oqyp jürgen “Ūly tūlǧalardyŋ ömırı” atty kıtabymnyŋ keiıpkerlerıne ūqsaityn. Tür-tūlǧasy, keskın-kelbetı ne ǧūlama-ǧalymǧa, ne bolmasa aqyn-jazuşyǧa keledı. Äiteuır, Laleliden tömen yldilap, jūldyzdardyŋ syryn ūqqan sekıldı aspanǧa mūqiiat qarap, öz-özımen kübırlei söilesıp, Aqsaraiǧa qarai asyqpai jürıp bara jatqanǧa qaraǧanda jai adam emes ekenın ūqtym. Ony türınen-aq baiqauǧa bolady.
Jai adam tūrmaq, ǧalymnyŋ jaratylysqa degen közqarasy men aqynnyŋ közqarasy bır emes qoi. Bırı-bırıne ūqsamaidy. Ǧalym aqiqatty zertteidı, qinalady. Onyŋ boiynan sabyrlyqty, ünsızdıktı köremız. Al aqynda mūŋ baiqalady, quanyş sezıledı. Endeşe, qartaiǧan şaqqa kelgen ǧalym men aqynnyŋ bet-älpetıne qarap köreiıkşı. Ǧalymnyŋ bet-kelbetı şıldenıŋ şılıŋgırınde tau basyndaǧy erımeitın qar siiaqty suyq, appaq, jansyz bolyp körınbei me? Aqyndıkı bolsa, qalyŋ tūmannyŋ ışındegı taudy aŋǧartady...
Mıne, bala kezımde osylai oilaitynmyn.
Älgı zor tūlǧaly kısınıŋ közqarasynyŋ özınde ǧajap dünieler bar siiaqtanatyn. Öitkenı qasynan ötken “Koska” dükenıne, Aqsaraidyŋ sansyz köşelerıne qaraǧanyn, elge būrylyp sälem bergenın körmedım.
Kım eken būl adam? Viktor Giugo ma? Älde Jan Jak Russo ma?
Bä-ä-se...
Jan Jak Russo ekenıne közım jettı. Osy oiǧa toqtaldym. Nege deisız ǧoi? Eşkımge sälem bermei, eşkımmen söilespei kele jatqan älgı “aldasqan” ǧalym – tramvaidyŋ şoiyn jolymen kömır tasyp jürgen tüie üstındegı kısılerdıŋ qasynda maŋdaiy jarqyraǧan şoq jūldyzdai körındı.
Sırä, tüienıŋ basyp ötken jolymen jürudıŋ özı tarihtan syr şertıp, oi salǧan bolar. Tabiǧat tuyndysynyŋ ziraty sanalǧan otty saharanyŋ sabyrly saiahatşysy, qūm dalanyŋ qara nary özıne tän mınezımen keide sūŋǧaq moinyn būryp, älgı tūlǧaly adamǧa qarap-qarap qoidy.
Bır künı Lalelide jinalǧan jūrt ışınde adamdardyŋ aiqaiy estılgende, “ne boldy eken?” dep bardym.
Baqsam, qadırınıŋ joǧalǧanyna äbden küiıp, eŋırep jylap jatqan älgı zor tūlǧaly kısı eken! Pah pah! Ūly tūlǧanyŋ aşuy da uly bolady eken-au! Qandai ūlylyq! Pah pah!.. Osy zamannyŋ sūmdyǧynan äbden talyp şarşaǧan syŋaily. Zyndannyŋ tarlyǧyna töze almai küllı älemge jar salǧandai. Sonyŋ bärın sezıngen. Jüregınen ötkızgen. Köŋılıne syimai: “Adamdyqty tüsınbeitın, adamgerşılıgı ada bolǧan nadandar-ai!.. Myna jerden ötıp bara jatqanymdy körmedınder me?! Sonşama qolymnan tartqylaǧandaryŋ ne?! Būl ne sūmdyq, būl ne nadandyq?!” – dep bordai egıldı. Jiylǧan jūrttyŋ ışınde älgınıŋ tılın tüsıngen bır adam: “Özıŋ nadansyŋ! Özıŋe qarap almaisyŋ ba?!” – dep qalady. Sonda älgı sūŋǧaq boily kısı ūzyn qoldarymen alqymynan alyp, al qylqyndyrady kep. Tıldı tüsıngış adam tūnşyǧa jazdap, älgınıŋ ırı denesıne qaramastan jaǧasynan jarmasyp alypty. El ajyratyp, aiqai-şuǧa saldy. Bırazdan soŋ, aşulary basylyp, ünsız ǧana būrylyp kettı.
Ūly tūlǧanyŋ jyrtyq jaǧasyn tüzetıp, qyzyl küreŋ feskasyn kiıp alyp, Aqsaraidyŋ tas qaraŋǧy köşenın boiynda ornalasqan ǧylym ortalyǧyna kırıp bara jatqanyn körudıŋ özı köŋılge jūbanyş. Aşuymen esıktı tars jauyp, ışke kırıp ketkende, “aqyndardyŋ, ǧalymdardyŋ tuyndylary däl osy küige engende jazylady” dep, oiladym.
Viktor Giugonyŋ tuyndysy, Jan Jak Russonyŋ “Emil” atty kıtaby osyndai küige tüsıp jazylǧan joq pa edı? Nadandyqtan äbden şarşaǧan älgı kısı qazır kım bıledı, qolyna qalam alyp, mäŋgılıkke qalar ülken şyǧarmanyŋ ne ǧylymi eŋbektıŋ basynda otyrǧan bolar. Aqsaraidyŋ qaraŋǧy köşelerıne jaryq tüsıretın kez baiaǧydan tuǧan. Şyn mänınde, ülken jūmyspen ne şyǧarmamen otyrǧan şyǧar, öitkenı ol kısını körmegelı bıraz uaqyt boldy.
Jaŋylmasam, jiyrma künnen keiın, sonau alystan temekı satyp tūrǧan düŋgırşektıŋ aldynda satuşynyŋ älgı kısıge bırdeme oqyp berıp otyrǧanyn kördım. Düŋgırşekke qarai asyqtym. Älgı kısı ketıp qaldy. Satuşydan eŋkeiıp sūradym:
– Älgı sūŋǧaq boily, zor tūlǧaly kısıge ne oqyp berdıŋ?
Satuşynyŋ qaitarǧan jauaby neşe jyldar ötse de, älı künge deiın esımde.
– Anau adamdy aitasyŋ ba? Onyŋ sūŋǧaq boily, tūlǧaly ekenın kım aityp jür? Orta boily, qarapaiym adam.
– Jo-joq, sen qatelesesıŋ. Bıle bılseŋ, ol – ūly tūlǧa. Baiqamaǧan bolarsyŋ?
– Äi! Men bılem be, sen bılesıŋ be? Auylynan kelgen hattardy maǧan oqytady. Jazudy, syzudy bılmeidı. Ärıp tanymaityn adam...
Türık tılınen tärjımalaǧan
Mälık OTARBAEV
