Jagdalyn LHAGVA 1942 jyly
Monǧoliianyŋ Dornogov aimaǧynyŋ Hövsgöl eldı mekenınde tuǧan. 1966 jyly Kievte politehnika institutyn, 1987 jyly Mäskeude Ädebiet institutyn bıtırgen. 1960 jyldan ädebietpen ainalysty. 1991 jyly Monǧoliia jazuşylar odaǧynyŋ syilyǧyn aldy. Ortalyq gazetterde ädebiet, öner bölımderın jauaptandy. Orys jäne ispan tılderınen audarǧan bırneşe kıtaby jaryqqa şyqqan. Onyŋ ışınde qazaq aqyny Oljas Süileimenovtıŋ öleŋderı boldy. Köptegen kino tuyndylardyŋ, telekino jäne telepesalardyŋ avtory. OQUǦA BARATYN JOL Mäskeudegı M. Gorkii atyndaǧy ädebiet institutynyŋ ekınşı atauy – jazuşylar mektebı. Aitsa, aitqandai-aq. Studentter jataqhanasy Dobroliubov köşesınde. Sabaqqa baru üşın Rustavel köşesınen kölıkke mınesıŋ, Chehov köşesımen örlep, Puşkin alaŋynan tüsesıŋ. Odan Gorkii köşesın qiyp, Nekrasov kıtpahanasynyŋ aldynan ötesıŋ. Sonymen Gersennıŋ boiyndaǧy institutqa jetesıŋ. Osyndai joldarmen bes jyl boiy jürgen adam jazuşy bolyp şyqpasa, öz obaly özıne. BŪLAQTYŊ MİY Iаsnaia Polianadaǧy Tolstoidyŋ kabırıne baratyn boldyq. Biık ösken emen aǧaştarynyŋ arasyndaǧy būralaŋ jolmen örlep kelemız, örlep kelemız. Jol sozylǧan saiyn oi da tereŋdei tüsetın siiaqty. Vagankov, Lechikovterdıŋ qabırınıŋ basyndaǧy eŋselı eskırtkışter men müsınder eske tüskende men Tolstoidıkın ırı qamal men tolyqtai bır keşen bolatyn şyǧar dep elestetumen boldym. Jetıp barǧan sätte öz közıme zorǧa sendım. Bar bolǧany, bızde būlaqtyŋ miy atalatyn bır şökım qūmdy elestetın üiılgen topyraq qana bolyp şyqty. Endı mi bolsa bolǧandai-aq körındı. Ötkenı, ülken bır saidyŋ tas töbesınde ornalasqan. Tömende tau būlaǧy sarqyrap aǧyp, eŋsesın tıktegen täkapar emen aǧaştarynyŋ özı qabırdı ülken bastarymen süze ornalasqan. Qabırdıŋ syrtqy körınısınıŋ özı qatparlanǧan midyŋ beinesındei äjımdelgenı – şynymen de tapqyr oidyŋ tuyndysyndai. Nobel syilyǧynyŋ özınen yzalana bas tartqanyn oilaǧanda Tolstoi degennıŋ özı-aq, eskertkış, müsın, ataq-daŋq ataulynyŋ bärınen de biık ūly tūlǧa eken ǧoi. TOLSTOIDAN ŪIаLU Vorovskii köşesındegı keŋestık jazuşylar odaǧynyŋ aulasynda Lev Tolstoidyŋ otyrǧan keipın beinelegen tas müsını bar. Mūstai Kärım ekeuımız äŋgımelesıp tūrmyz. Mūstai aǧa äŋgıme taqyrybyn özge arnaǧa būrdy: - Sender osy Şyŋǧys handaryŋ turaly nege jazbaisyŋdar? Kütpegen sūraqqa ne derımdı bılmei basynda sasyp qaldym da anau-mynau deuden taǧy ūialyp, aqyry qaljyŋǧa būrǧym keldı de: Jazǧan qalamgerlerdıŋ bärı ölıp qala beredı. Kalaşnikov, Esenberlin, Chivilihin, Abaşize, Iаn... bärı joq qoi, bügınde – dep edım, Mūstai Kärım maǧan köz alarta bır qarady da, auyr kürsınıp: Negızı, jazbai jürıp ölgenşe, jazyp baryp o dünielık bolǧanǧa ne jetsın! – dedı. Aitarǧa uäj tappaǧan men de tereŋ dem alyp, tömen qaradym. TÜNDE DE BATPAITYN KÜN Darhan qalasynda ötken monǧol-sovet jazuşylarynyŋ kezdesuınde Egor İsaev kelıp qatysqan. Ol kısı Da ūstazǧa (akademik, ūly jazuşy S.Damdinsüren) mynandai baǧa bergen edı: Būl kısı tünde janǧan ot. Özı örtenıp, janyp tausylady, al, özgege jaryq syilap ketedı. Ädebiette tün bolsa da batpaityn osyndai jaryq säulelı kün bolady. Däl sonyŋ özı eken. NAMDAG AǦANYŊ TEORİIаSY Jetpısınşı jyldary jazuşy D.Namdagtyŋ bastamasymen aşylǧan dramaturgter daiarlaityn kursınde oqitynbyz. Namdag-ǧuai arnaiy teoriialyq sabaqtar ötkızbeidı, köbınese özı jazǧan pesalardyŋ aiasynda äŋgıme örbıtedı. Jastyq şaqtyŋ jelıgı me eken, älde, azyn-aulaq bırdemeler oqyǧanyma mäzbın be, keide «jarytyp aitary şamaly eken» degendei oidyŋ jetegınde ketıp te jürdım. Bırde jıgıtter ol kısıden Stanislavskii men Meierhold ekeuınıŋ dramaturgiiada ūstanatyn qaǧidalarynyŋ aiyrmaşylyǧyn aityp berudı sūrady. Namdag-ǧuai qar basqan tau şyŋyndai aq basyn köterıp: İä, saǧan qalai tüsındırsem eken? – dep, säl oilandy da bürkıttıkındei qos janaryn qadap tūryp bylai dedı: Soqyr qyzdy bır äsker zorlap ketıptı. Stanislavskii mūny qalai körseter edı desek, barlyq sarbazdy sapqa tūrǧyzady da soqyr qyzdy jıberedı. Qyz basynan bastap sipalap otyryp, däl zorlaǧan äskerge kelıp «mynau!» dep aiǧai salady. Al, Meierholdqa kelsek, soqyr qyz zorlaǧan äskerdı «tanymai» ötıp ketedı. Körermen qauym «qap» desıp, mazasyzdana bastaǧanda soqyr qyz qaitadan sipalap jürıp, aqyry zorlaǧan sarbazdy tabady. Aiyrmasy körınıp tūr ma? Osylai dep qulana jymiǧanda şeke tamyry qobyzdyŋ qos ışegındei tartyla aiqyn körınıp, tılınıŋ ūşynda qyzyl temekı japyraǧynyŋ kışkentai synyǧy jyltyŋdap tūratyn edı.
Monǧoliianyŋ Dornogov aimaǧynyŋ Hövsgöl eldı mekenınde tuǧan. 1966 jyly Kievte politehnika institutyn, 1987 jyly Mäskeude Ädebiet institutyn bıtırgen. 1960 jyldan ädebietpen ainalysty. 1991 jyly Monǧoliia jazuşylar odaǧynyŋ syilyǧyn aldy. Ortalyq gazetterde ädebiet, öner bölımderın jauaptandy. Orys jäne ispan tılderınen audarǧan bırneşe kıtaby jaryqqa şyqqan. Onyŋ ışınde qazaq aqyny Oljas Süileimenovtıŋ öleŋderı boldy. Köptegen kino tuyndylardyŋ, telekino jäne telepesalardyŋ avtory. OQUǦA BARATYN JOL Mäskeudegı M. Gorkii atyndaǧy ädebiet institutynyŋ ekınşı atauy – jazuşylar mektebı. Aitsa, aitqandai-aq. Studentter jataqhanasy Dobroliubov köşesınde. Sabaqqa baru üşın Rustavel köşesınen kölıkke mınesıŋ, Chehov köşesımen örlep, Puşkin alaŋynan tüsesıŋ. Odan Gorkii köşesın qiyp, Nekrasov kıtpahanasynyŋ aldynan ötesıŋ. Sonymen Gersennıŋ boiyndaǧy institutqa jetesıŋ. Osyndai joldarmen bes jyl boiy jürgen adam jazuşy bolyp şyqpasa, öz obaly özıne. BŪLAQTYŊ MİY Iаsnaia Polianadaǧy Tolstoidyŋ kabırıne baratyn boldyq. Biık ösken emen aǧaştarynyŋ arasyndaǧy būralaŋ jolmen örlep kelemız, örlep kelemız. Jol sozylǧan saiyn oi da tereŋdei tüsetın siiaqty. Vagankov, Lechikovterdıŋ qabırınıŋ basyndaǧy eŋselı eskırtkışter men müsınder eske tüskende men Tolstoidıkın ırı qamal men tolyqtai bır keşen bolatyn şyǧar dep elestetumen boldym. Jetıp barǧan sätte öz közıme zorǧa sendım. Bar bolǧany, bızde būlaqtyŋ miy atalatyn bır şökım qūmdy elestetın üiılgen topyraq qana bolyp şyqty. Endı mi bolsa bolǧandai-aq körındı. Ötkenı, ülken bır saidyŋ tas töbesınde ornalasqan. Tömende tau būlaǧy sarqyrap aǧyp, eŋsesın tıktegen täkapar emen aǧaştarynyŋ özı qabırdı ülken bastarymen süze ornalasqan. Qabırdıŋ syrtqy körınısınıŋ özı qatparlanǧan midyŋ beinesındei äjımdelgenı – şynymen de tapqyr oidyŋ tuyndysyndai. Nobel syilyǧynyŋ özınen yzalana bas tartqanyn oilaǧanda Tolstoi degennıŋ özı-aq, eskertkış, müsın, ataq-daŋq ataulynyŋ bärınen de biık ūly tūlǧa eken ǧoi. TOLSTOIDAN ŪIаLU Vorovskii köşesındegı keŋestık jazuşylar odaǧynyŋ aulasynda Lev Tolstoidyŋ otyrǧan keipın beinelegen tas müsını bar. Mūstai Kärım ekeuımız äŋgımelesıp tūrmyz. Mūstai aǧa äŋgıme taqyrybyn özge arnaǧa būrdy: - Sender osy Şyŋǧys handaryŋ turaly nege jazbaisyŋdar? Kütpegen sūraqqa ne derımdı bılmei basynda sasyp qaldym da anau-mynau deuden taǧy ūialyp, aqyry qaljyŋǧa būrǧym keldı de: Jazǧan qalamgerlerdıŋ bärı ölıp qala beredı. Kalaşnikov, Esenberlin, Chivilihin, Abaşize, Iаn... bärı joq qoi, bügınde – dep edım, Mūstai Kärım maǧan köz alarta bır qarady da, auyr kürsınıp: Negızı, jazbai jürıp ölgenşe, jazyp baryp o dünielık bolǧanǧa ne jetsın! – dedı. Aitarǧa uäj tappaǧan men de tereŋ dem alyp, tömen qaradym. TÜNDE DE BATPAITYN KÜN Darhan qalasynda ötken monǧol-sovet jazuşylarynyŋ kezdesuınde Egor İsaev kelıp qatysqan. Ol kısı Da ūstazǧa (akademik, ūly jazuşy S.Damdinsüren) mynandai baǧa bergen edı: Būl kısı tünde janǧan ot. Özı örtenıp, janyp tausylady, al, özgege jaryq syilap ketedı. Ädebiette tün bolsa da batpaityn osyndai jaryq säulelı kün bolady. Däl sonyŋ özı eken. NAMDAG AǦANYŊ TEORİIаSY Jetpısınşı jyldary jazuşy D.Namdagtyŋ bastamasymen aşylǧan dramaturgter daiarlaityn kursınde oqitynbyz. Namdag-ǧuai arnaiy teoriialyq sabaqtar ötkızbeidı, köbınese özı jazǧan pesalardyŋ aiasynda äŋgıme örbıtedı. Jastyq şaqtyŋ jelıgı me eken, älde, azyn-aulaq bırdemeler oqyǧanyma mäzbın be, keide «jarytyp aitary şamaly eken» degendei oidyŋ jetegınde ketıp te jürdım. Bırde jıgıtter ol kısıden Stanislavskii men Meierhold ekeuınıŋ dramaturgiiada ūstanatyn qaǧidalarynyŋ aiyrmaşylyǧyn aityp berudı sūrady. Namdag-ǧuai qar basqan tau şyŋyndai aq basyn köterıp: İä, saǧan qalai tüsındırsem eken? – dep, säl oilandy da bürkıttıkındei qos janaryn qadap tūryp bylai dedı: Soqyr qyzdy bır äsker zorlap ketıptı. Stanislavskii mūny qalai körseter edı desek, barlyq sarbazdy sapqa tūrǧyzady da soqyr qyzdy jıberedı. Qyz basynan bastap sipalap otyryp, däl zorlaǧan äskerge kelıp «mynau!» dep aiǧai salady. Al, Meierholdqa kelsek, soqyr qyz zorlaǧan äskerdı «tanymai» ötıp ketedı. Körermen qauym «qap» desıp, mazasyzdana bastaǧanda soqyr qyz qaitadan sipalap jürıp, aqyry zorlaǧan sarbazdy tabady. Aiyrmasy körınıp tūr ma? Osylai dep qulana jymiǧanda şeke tamyry qobyzdyŋ qos ışegındei tartyla aiqyn körınıp, tılınıŋ ūşynda qyzyl temekı japyraǧynyŋ kışkentai synyǧy jyltyŋdap tūratyn edı.
Moŋǧol tılınen tärjımalaǧan Quandyq ŞAMAHAIŪLY
