Öner aldy qyzyl tıl» dep bıletın qazaq halqy äzıl arqyly köŋıl köterıp qana qoimai, äşeiınde aityla bermeitın, qoǧamǧa oi salatyn pıkır bıldıretın bolǧan. Halqymyzdyŋ ūly perzentterınıŋ äzılderı halyqtyŋ ruhani bailyǧy retınde saqtalyp keledı. Köpşılık ūly adamdardyŋ äzılderın jattap alyp elge taratyp otyrǧan. Ädebiet zertteuşılerı būl ruhani bailyqtardy jinap bügınge jetkızdı.
Bükıl ǧūmyryn Qaratau atyrabynyŋ aqyndaryn zertteuge arnaǧan ǧalym Äsılhan Ospanūly Mailyqojanyŋ basqa bır öleŋ maitalmany Qūlynşaqpen äzılmen söz qaǧystyrǧanyn jariialady:
Maily, Maily degenmen mai bolmadyŋ,
Jūrttan alyp jegenmen bai bolmadyŋ, – dei bergen
Qūlynşaqqa öleŋnıŋ ar jaǧyn Mailyqoja bylai dep jalǧastyryp:
Sen Qūlynşaq bolǧaly talai boldy,
İä qūlyn, iä jabaǧy, tai bolmady, – degen eken.
Belgılı ädebietşı Nemat Kelımbetūly Şädı aqyn şyǧarmaşylyǧyn zerttep jazǧan kıtabynda onyŋ Mailyqoja aqynmen äzıldeskenın keltırgen:
Bır joly Mailyqoja aqyn äzıl-şynyn aralastyryp:
Şädı töre keledı jorǧasymen,
Qūdai artyq jaratty ol basynan, –
dei bergende jas Şädı özıne aitylǧan būl äzıl şumaqty ärı qarai jalǧastyra tüsıp:
Pūl emes öleŋ jiǧan dorbasynan,
Är sözı qūiylǧandai qorǧasynnan, – dep aqyn aǧasyna erkelei jauap qatypty.
Aqyn Iliias Jansügırūly turaly Äbdılda Täjıbaiūly «Esımdegıler» aty estelık kıtabynda ädemı jazǧan: Özgeler qyzyqqan ǧajaiyp aqynǧa men de qyzyǧatynmyn. Üş-tört ret aŋdyp tūryp, qyzmetten qaitqan kezınde üiıne deiın şyǧaryp salyp jürdım.
Ol menen är närsenı bır sūrap söiletuge, menı bıluge tyrysady. Men söilei beremın, söilei beremın. Men oǧan oidaǧymnyŋ bärın aittym. Osy qalada internatta tärbieşımız bolǧan Äbılqaiyr Sätbekov pen Şymkenttegı Täŋırbergen Otarbaevtar turaly tügel aittym.
Men sodan keiın «jüdänı» (özbekşe «öte», «tıptı» degen maǧynada ǧoi)
baiqap aitatyn boldym.
Mailyqoja men Qūlynşaqty pırım dep bılgen aqyn Jambyl Jabaiūly da äzıl aitar kezde tartynyp qalmaǧan. Qazaq teatry men kinosynyŋ ataqty önerpazy Qanabek Baiseiıtūly Jambyl aqynmen bırge jol jürgen kezındegı bır oqiǧany estelık kıtabynda bylaişa baiandaidy:
«Äzılıŋ jarassa äkeŋmen oina» deitın qazaq emespız be, qartty jan-jaqtan qaumalap aluan türlı sūraqtar qoiamyz.
Jüz jasaǧan aqynnyŋ hatşysy bolǧan Ǧali Orman 95 jastaǧy aqyn Jambyl turaly kündelıgıne jazyp otyrypty: «5 şılde, 1940 j. Mäskeuden kinobrigada men suretşıler keldı. Olardy jaqsylap ornalastyrdyq. Jäkeŋ:
– Osy Jambyl endı auyra qalsa, qalai bolar eken, dep suretke tüsırgelı jürsıŋder ǧoi, – dep qaljyŋdady.
Bır künı Jambyldyŋ üiıne küişı Dina keledı.
Dina: – Aŋsap keldım dese, Jäkeŋ:
– Men de senı sarsylyp köp küttım. İä, toty qūstai taranyp, aqqu qūstai sylanyp, oiyŋ kımde?
– Oiym sende.
– Oǧan jarasaq qoi, şırkın! Ätteŋ jiyrma besımde kezdespedıŋ-au!
Dina:
– Jiyrma bes maǧan taǧy qaityp keldı, Sälemın altyn künnıŋ alyp keldı, – dep künemege sairap jürgen özıŋ emes pe?!
– Men – dep kettı Säbeŋ, – Seilonda mūsylmandar da bar eken, qalyŋ jynys ışınde tūratyn imamnyŋ aǧaş şatyryna baryp sälemdestım. Sızderge beker, maǧan şyn, körgenımdı aitaiyn, imam ekeumız äŋgımelesıp otyrǧanda aldymyzǧa ūzyndyǧy 20 metr qyzyl bas kesırtke ırgeden jorǧalap keldı... İmam dūǧa oqyp edı, älgı jylannan da ūzyn kesırtke ǧaiyp boldy.
Köŋıldı jūrtty küldıru üşın äzıl retınde men: – «Säbe, osy sızdıŋ älgı kesırtkelerıŋızdıŋ ūzyndyǧy Tarbaǧataida 7 metr, Zaisanda 10 metr, endı 20 metrge qalai yrşyp kettı» – dep, qalyp edım, Säbeŋ abyrjyǧan joq, ädetınşe qulana külıp, – Qalijan, onyŋ anadaiy dy, mynadaiy da bolady – dep sözın jalǧastyra berdı».
Ataqty kompozitor Şämşı Qaldaiaqūly turaly Küderbai Eltaiūly aqsaqaldyŋ estelıgınde sazgerdıŋ bır äzılı baiandalady. Bırde Şämşı aǧamyz özınıŋ avtokölıgımen körşı auyldaǧy jaǧalbaily ruynyŋ qymyzyn ışıp otyryp, aq jaulyqty analar men aqsaqaldy qariialarǧa:
– Men Tölegennıŋ ınısı bolamyn, jesır jeŋgem Qyz Jıbektı ızdep jürgen qainysy myna men bolamyn, degende barlyǧy rahattana külıp, Şämşınıŋ oryndy söz taba bılgenıne qairan qalysty.
Ataqty aqyn Qadyr Myrza Älidıŋ «İırım» atty kıtabynda da äzılderdıŋ tür-türı jazylǧan. «Bız de qazaqpyz» tuyndysy üşın Ortalyq Partiia Komitetınıŋ qaharyna ılıgıp, «Leningrad», «Zvezda» jurnaldarynda qatty synǧa ūşyraǧan aqiyq aqyn Äbdılda Täjıbaev qalamdas ınısı Jūban Moldaǧalige bırde: – «Bız de qazaqpyzdy» jazyp, men taiaqtyŋ astynda qalyp edım, «Men – qazaqpyn!» dep sen Memlekettık syilyq aldyŋ. Şırkın baqqa daua joq qoi! – dep qaljyŋdapty.
Endı bırde Saǧynǧali Seiıt, Qadyr Myrza Äli jäne Jūban Moldaǧali üşeuı kütpegen jerden kıtap dükenınde kezdesıp qalady. Kıtap sörelerın bıraz qaraǧannan keiın Jūban Moldaǧali: – Jä, myna aradan eşteŋe köre almadym. Qaida ketken tamaşa kıtaptar? – deptı. – Qaidan bolsyn? Onyŋ bärı myna Qadyrdyŋ üiınde! – deptı Saǧynǧali Seiıt.
Jūban aǧamyz: – Odan ne paida? Bärıbır bermeidı! – deidı. Sonda Qadyr Myrza-Äli: – Inınıŋ beretını bır-aq närse! – deptı.
Būl kezde dükennen şyǧyp bara jatqan Jūban Moldaǧali kılt toqtap kerı būrylyp: – Ol ne närse? Inınıŋ beretının aitam da...
Bırde Seraǧaŋmen restoranǧa barǧan Nūrmūhan Jantörin daiaşymen staqanǧa koniak qūiyp, ışıne şai qasyq salyp äkeluge kelısedı. Nūrekeŋ koniakty qasyqpen şaiqap otyrady. Asa sezımtal Seraǧaŋ: «Äi, Nūrmūhan, senıŋ şaiyŋnan nege bu şyqpaidy, suyp qalǧan-au sırä» dep sylq-sylq külıptı. Sonda Nūrmūhan: «Tu, Seraǧa» dep staqandy iterıp tastap, tūryp ketıptı.
Şäken Aimanūlynyŋ äzıldı qalai baǧalaǧanyn köpşılık onyŋ «Tana jeŋgeidıŋ kelınderı» filmınen jaqsy bıledı. Ūly rejissermen qyzmettes bolǧan Mark Berkovich te Ş.Aimanūlynyŋ äzılderı turaly estelık kıtabynda jazǧan. Kompozitor Mūqan Tölebaiūly «Pobeda» avtokölıgın satyp alypty. Bırde köşe boiymen ketıp bara jatqan Şäken Aimanūlyn körıp jaqyn kelıp toqtap, esıgın aşypty da: «Otyryŋyz, Şäke», – deptı. Şäken bolsa: – Otyra almaimyn, bır jūmyspen öte asyǧyp bara jatyr edım, – dep jauap berıptı. «Aqyr asyǧys ekensız, aparyp salaiyn» – deidı kompozitor. «Rahmet. Kelesı bır rette bolmasa, bügın öte asyǧyspyn» – dep Şäken iılıp ızet körsetedı. «Sızge ne bolǧan, otyryŋyzşy endı!» dep ötınedı Mūqan Tölebaiūly. «Joq, keşıgıp baramyn!» – degen Şäken Aimanūly basqa köşege būrylyp jüre berıptı.
Ataqty dramaturg Qaltai Mūhamedjannyŋ qaljyŋdarynyŋ özı bır kıtap bolyp şyqqany belgılı. Özınıŋ aituy: Jazuşylar odaǧynyŋ ekınşı hatşylyǧynan keteiın dep jatqan kezım. 1984 jyl. Dınmūhamed Qonaev qabyldauyna şaqyrdy.
Dimekeŋ jymiǧan qalpy:
Ol menen är närsenı bır sūrap söiletuge, menı bıluge tyrysady. Men söilei beremın, söilei beremın. Men oǧan oidaǧymnyŋ bärın aittym. Osy qalada internatta tärbieşımız bolǧan Äbılqaiyr Sätbekov pen Şymkenttegı Täŋırbergen Otarbaevtar turaly tügel aittym.
- Sızdı ekeuı de jüdä jaqsy köruşı edı, auyzdarynan tastamauşy edı, -
- Men ūstazdarym jattatqan Iliias jyrlaryn da tögıp-tögıp jıberemın.
- «Betaşar» da ūnai ma saǧan?
- Jüdä ūnaidy, aǧa! – deimın bögelmei.
- «Jüdänı» köp aitady ekensıŋ, Äbdılda.
- «Jüdänı» jüdä köp aitamyn, aǧa.
Men sodan keiın «jüdänı» (özbekşe «öte», «tıptı» degen maǧynada ǧoi)
baiqap aitatyn boldym.
Mailyqoja men Qūlynşaqty pırım dep bılgen aqyn Jambyl Jabaiūly da äzıl aitar kezde tartynyp qalmaǧan. Qazaq teatry men kinosynyŋ ataqty önerpazy Qanabek Baiseiıtūly Jambyl aqynmen bırge jol jürgen kezındegı bır oqiǧany estelık kıtabynda bylaişa baiandaidy:
«Äzılıŋ jarassa äkeŋmen oina» deitın qazaq emespız be, qartty jan-jaqtan qaumalap aluan türlı sūraqtar qoiamyz.
- Qalai toqal alasyz ba? Mäskeuden kelgen soŋ alyp beremız, – dep te
Jüz jasaǧan aqynnyŋ hatşysy bolǧan Ǧali Orman 95 jastaǧy aqyn Jambyl turaly kündelıgıne jazyp otyrypty: «5 şılde, 1940 j. Mäskeuden kinobrigada men suretşıler keldı. Olardy jaqsylap ornalastyrdyq. Jäkeŋ:
– Osy Jambyl endı auyra qalsa, qalai bolar eken, dep suretke tüsırgelı jürsıŋder ǧoi, – dep qaljyŋdady.
Bır künı Jambyldyŋ üiıne küişı Dina keledı.
Dina: – Aŋsap keldım dese, Jäkeŋ:
– Men de senı sarsylyp köp küttım. İä, toty qūstai taranyp, aqqu qūstai sylanyp, oiyŋ kımde?
– Oiym sende.
– Oǧan jarasaq qoi, şırkın! Ätteŋ jiyrma besımde kezdespedıŋ-au!
Dina:
– Jiyrma bes maǧan taǧy qaityp keldı, Sälemın altyn künnıŋ alyp keldı, – dep künemege sairap jürgen özıŋ emes pe?!
- Esıtken ekensıŋ-au, Dinajan. Onyŋ ras, sen de, men de baqytty
– Men – dep kettı Säbeŋ, – Seilonda mūsylmandar da bar eken, qalyŋ jynys ışınde tūratyn imamnyŋ aǧaş şatyryna baryp sälemdestım. Sızderge beker, maǧan şyn, körgenımdı aitaiyn, imam ekeumız äŋgımelesıp otyrǧanda aldymyzǧa ūzyndyǧy 20 metr qyzyl bas kesırtke ırgeden jorǧalap keldı... İmam dūǧa oqyp edı, älgı jylannan da ūzyn kesırtke ǧaiyp boldy.
Köŋıldı jūrtty küldıru üşın äzıl retınde men: – «Säbe, osy sızdıŋ älgı kesırtkelerıŋızdıŋ ūzyndyǧy Tarbaǧataida 7 metr, Zaisanda 10 metr, endı 20 metrge qalai yrşyp kettı» – dep, qalyp edım, Säbeŋ abyrjyǧan joq, ädetınşe qulana külıp, – Qalijan, onyŋ anadaiy dy, mynadaiy da bolady – dep sözın jalǧastyra berdı».
Ataqty kompozitor Şämşı Qaldaiaqūly turaly Küderbai Eltaiūly aqsaqaldyŋ estelıgınde sazgerdıŋ bır äzılı baiandalady. Bırde Şämşı aǧamyz özınıŋ avtokölıgımen körşı auyldaǧy jaǧalbaily ruynyŋ qymyzyn ışıp otyryp, aq jaulyqty analar men aqsaqaldy qariialarǧa:
– Men Tölegennıŋ ınısı bolamyn, jesır jeŋgem Qyz Jıbektı ızdep jürgen qainysy myna men bolamyn, degende barlyǧy rahattana külıp, Şämşınıŋ oryndy söz taba bılgenıne qairan qalysty.
Ataqty aqyn Qadyr Myrza Älidıŋ «İırım» atty kıtabynda da äzılderdıŋ tür-türı jazylǧan. «Bız de qazaqpyz» tuyndysy üşın Ortalyq Partiia Komitetınıŋ qaharyna ılıgıp, «Leningrad», «Zvezda» jurnaldarynda qatty synǧa ūşyraǧan aqiyq aqyn Äbdılda Täjıbaev qalamdas ınısı Jūban Moldaǧalige bırde: – «Bız de qazaqpyzdy» jazyp, men taiaqtyŋ astynda qalyp edım, «Men – qazaqpyn!» dep sen Memlekettık syilyq aldyŋ. Şırkın baqqa daua joq qoi! – dep qaljyŋdapty.
Endı bırde Saǧynǧali Seiıt, Qadyr Myrza Äli jäne Jūban Moldaǧali üşeuı kütpegen jerden kıtap dükenınde kezdesıp qalady. Kıtap sörelerın bıraz qaraǧannan keiın Jūban Moldaǧali: – Jä, myna aradan eşteŋe köre almadym. Qaida ketken tamaşa kıtaptar? – deptı. – Qaidan bolsyn? Onyŋ bärı myna Qadyrdyŋ üiınde! – deptı Saǧynǧali Seiıt.
Jūban aǧamyz: – Odan ne paida? Bärıbır bermeidı! – deidı. Sonda Qadyr Myrza-Äli: – Inınıŋ beretını bır-aq närse! – deptı.
Būl kezde dükennen şyǧyp bara jatqan Jūban Moldaǧali kılt toqtap kerı būrylyp: – Ol ne närse? Inınıŋ beretının aitam da...
- Ne boluşy edı? Ärine, ınılık sälem! – dep jauap berıptı Qadyr ınısı
Bırde Seraǧaŋmen restoranǧa barǧan Nūrmūhan Jantörin daiaşymen staqanǧa koniak qūiyp, ışıne şai qasyq salyp äkeluge kelısedı. Nūrekeŋ koniakty qasyqpen şaiqap otyrady. Asa sezımtal Seraǧaŋ: «Äi, Nūrmūhan, senıŋ şaiyŋnan nege bu şyqpaidy, suyp qalǧan-au sırä» dep sylq-sylq külıptı. Sonda Nūrmūhan: «Tu, Seraǧa» dep staqandy iterıp tastap, tūryp ketıptı.
Şäken Aimanūlynyŋ äzıldı qalai baǧalaǧanyn köpşılık onyŋ «Tana jeŋgeidıŋ kelınderı» filmınen jaqsy bıledı. Ūly rejissermen qyzmettes bolǧan Mark Berkovich te Ş.Aimanūlynyŋ äzılderı turaly estelık kıtabynda jazǧan. Kompozitor Mūqan Tölebaiūly «Pobeda» avtokölıgın satyp alypty. Bırde köşe boiymen ketıp bara jatqan Şäken Aimanūlyn körıp jaqyn kelıp toqtap, esıgın aşypty da: «Otyryŋyz, Şäke», – deptı. Şäken bolsa: – Otyra almaimyn, bır jūmyspen öte asyǧyp bara jatyr edım, – dep jauap berıptı. «Aqyr asyǧys ekensız, aparyp salaiyn» – deidı kompozitor. «Rahmet. Kelesı bır rette bolmasa, bügın öte asyǧyspyn» – dep Şäken iılıp ızet körsetedı. «Sızge ne bolǧan, otyryŋyzşy endı!» dep ötınedı Mūqan Tölebaiūly. «Joq, keşıgıp baramyn!» – degen Şäken Aimanūly basqa köşege būrylyp jüre berıptı.
Ataqty dramaturg Qaltai Mūhamedjannyŋ qaljyŋdarynyŋ özı bır kıtap bolyp şyqqany belgılı. Özınıŋ aituy: Jazuşylar odaǧynyŋ ekınşı hatşylyǧynan keteiın dep jatqan kezım. 1984 jyl. Dınmūhamed Qonaev qabyldauyna şaqyrdy.
- Senı basqa qyzmetke auystyraiyn. Anau, Kino komitetınıŋ bastyǧy
- Oi, Dimeke, men ekı äielge qatar qalai orynbasar bolam? – dedım.
- O qalai, ekı äielge bırdei orynbasar bolatynyŋ?
- Endı, Dimeke-au, üige barǧan kezde kelınıŋızge orynbasar, jūmysqa
Dimekeŋ jymiǧan qalpy:
- Onda erteŋ habarlasşy, – dedı.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly
