Qazaqstan Eýrazııa qurlyǵynyń qaq ortasynda ornalasqan el jáne bul faktor Qazaqstanǵa birshama logıstıkalyq artyqshylyqtar beredi. Iá, Qazaqstannyń teńizge shyǵý múmkindigi joq jáne eń arzan saýda jolyn qoldana almaıtyndyǵy sondyqtan. Alaıda biz ózimizdiń aýqymdy aýmaqtyq artyqshylyǵymyzdy kórshiles elderge logıstıka úshin tıimdi paıdalaný saıasatyn júrgizýge talpynýdamyz.
Reseıdiń Ýkraınaǵa soǵys ashýy Qazaqstannyń logıstıkalyq múmkindikterin arttyra tústi. Mysaly Qytaı endigi tańda óziniń basty saýda seriktesi sanalatyn Eýropa elderine taýaryn Qazaqstan aýmaǵy arqyly jetkizý jolyn eseleıtinin aıtýda. Ol Qytaı-Ortalyq Azııa-(Qazaqstan) Kaspıı júıesi arqyly iske aspaq. Birneshe aı buryn Túrkııadan Qytaıǵa baratyn saýda joly qosyldy, mine sol múmkindikti keńinen qoldaný iske aspaq.
Reseı aýmaǵy Máskeýdiń basqynshylyq áreketinen keıin birshama oqshaýlanǵan jaǵdaıǵa tústi. Shyǵys Eýropaǵa shyǵý múmkindigi azaıdy, al aldaǵy tańda Ýkraına soǵysyna Belarýs eli de aralassa, al Baltyq elderi Reseıge tolyq saýda jolyna blokada jarııalasa, onda Reseı barlyq logıstıkalyq múmkindikterinen aıyrylady degen sóz. Onyń alǵashqy kórinisteri qazirdiń ózinde baıqalady.
Reseı tolyqqandy bopsa saıasatyna kóshe bastady. Ózin «qoldaıtyndar» jáne «qarsylar» atty pozıııa boıynsha jaqtastar men qarsylastardy anyqtaýdy bastap ketti. Ony anyqtaý Máskeý úshin qıyn emes sııaqty. Mysaly «kim Reseıdiń Ýkraınaǵa agressııasyn qoldasa, ol Máskeýdiń dosy». Boldy. Búginde EAEO elderi ishinde ondaı bir ǵana el bar deýge bolady. Ol - Belarýs. Al qalǵan ózin ashyq qoldamaǵan elderge túrli aqparattyq shabýyldardy údetip, saıası-ekonomıkalyq qysymdy eseledi. Onyń ishinde Qazaqstan da bar. Reseıdiń Qazaqstanǵa aqparattyq shabýyly údegenine birneshe jyldyń júzi boldy, al ekonomıkalyq bopsa saıasaty sońǵy jyly bastaldy. Mysaly Ýkraınaǵa soǵysy bastalǵaly beri Reseı aýmaǵy arqyly Qazaqstan munaıynyń basym bóligi tasymaldanatyn KTK qubyrynda eki márte oqys oqıǵa boldy. Birinshisinde «KTK qubyry qatty daýyldan zaqymdandy jáne munaı tasymaldaý eselep ýaqytsha azaıdy» dese, ekinshisinde atalmysh qubyr mańynda «ekinshi jahan soǵysynan qalǵan mınalar tabyldy jáne qaýipsizdik sharalaryn jasaýǵa tıispiz, ol munaı tasymalyna da keri áserin tıgizedi» degen aqparat shyqty. Bul sózsiz Qazaqstan ekonomıkasy úshin jaǵymdy jańalyq emes. Bul tek qana munaı emes, sonymen qatar ózge de shıkizat pen taýar túrlerine qatysty qoldanylýy múmkin bopsa saıasatyna ulasýy ǵajap emes.
Qazaqstan Reseı aýmaǵyna táýeldi emes ózge jetkizý joldaryn izdestirýde. Mysaly reseılik porttardy Grýzııa porttaryna almastyrý múmkindigi qarastyrylýda. Taǵy bir el Iran. Kaspıı atty teńizdiń sýyn bólisip jatqan Iran naryǵy Qazaqstan úshin qajetti naryqtyń biri. 80 mln halqy bar Parsy eli Qazaqstanmen saýda qatynasyn damytýǵa nıetti. Tegeranǵa Batys elderi ıadrolyq baǵdarlama, adam quqyǵy jáne lańkestikti qoldaý atty aıyptaýlarmen qatań sankııalar salyp keledi. Sondyqtan Iranmen saýda qatynasy Tegeranǵa satýǵa ruqsat etiletin ónimderdi saýdalaýmen iske asady. Ol álemdik tájirıbe. Qazaqstan álemdik oıyn shartyn buzbaıtyny anyq, sol sebepti Iranǵa astyq, suly, tary, qoı eti men áleýmettik jáne aýyl sharýashylyǵy qajetti taýar túrlerin satýdy arttyrmaq. Bul týraly prezıdenttiń Iranǵa jasaǵan sapary barysynda aıtyldy.
Irannyń taǵy bir artyqshylyǵy ol Túrkııaǵa tikeleı qurlyq joly arqyly barý múmkindigi. Ol úshin Qazaqstan-Túrkimenstan-Iran-Túrkııa temir joly men kólik joly ashylsa jetkilikti. Bul Túrkııamen saýda qatynasyn damytatyn múmkindik beredi, al Iran tranzıt úshin qarjy tabady. Qazaqstan bıliginiń Iran saparynda bul másele de aıtyldy. Reseı árıne atalmysh marshrýtqa qarsylyq bildiredi, sebebi Reseı bıligi Ortalyq Azııada óz yqpalynyń álsireýine ákelýi múmkin jobalardyń barlyǵyna qarsy.
Iran men Qazaqstan basshylarynyń qatysýymen resmı delegaııalardyń músheleri kelesideı qujattarǵa qol qoıdy:
1. Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrligi janyndaǵy Syrtqy saıası zertteýler ınstıtýty men Iran Islam Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrliginiń Saıası jáne halyqaralyq zertteýler ınstıtýty arasyndaǵy yntymaqtastyq jónindegi ózara túsinistik týraly memorandým;
2. Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne sport mınıstrligi men Iran Islam Respýblıkasy Mádenıet jáne ıslamdyq baǵdar mınıstrligi arasyndaǵy 2022-2025 jyldarǵa arnalǵan mádenı almasý baǵdarlamasy;
3. Qazaqstan Respýblıkasy Saýda jáne ıntegraııa mınıstrligi men Iran Islam Respýblıkasy Ónerkásip, taý-ken jáne saýda mınıstrligi arasyndaǵy taldamalyq zertteýler jáne tájirıbe almasý salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly memorandým;
4. Qazaqstan Respýblıkasy men Iran Islam Respýblıkasy arasyndaǵy ekijaqty saýdany arttyrý boıynsha yntymaqtastyq jónindegi ózara túsinistik týraly memorandým;
5. Qazaqstan Respýblıkasynyń Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi men Iran Islam Respýblıkasynyń Aýyl sharýashylyǵy djıhady mınıstrligi arasyndaǵy aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy yntymaqtastyq jónindegi ózara túsinistik týraly memorandým;
6. Aýyl sharýashylyǵy ónimderiniń saýdasy men tranzıtindegi Qazaqstan-Iran yntymaqtastyǵy týraly memorandým;
7. «Habar» Agenttigi» akıonerlik qoǵamy men Iran Islam Respýblıkasy Teleradıo habarlaryn taratý kompanııasy arasyndaǵy yntymaqtastyq jónindegi ózara túsinistik týraly memorandým;
8. «QazMunaıGaz» Ulttyq kompanııasy» akıonerlik qoǵamy men Iran Islam Respýblıkasy Ulttyq munaı kompanııasy arasyndaǵy ózara túsinistik týraly memorandým;
9. «Qazaqstan temir joly» Ulttyq kompanııasy» akıonerlik qoǵamy men Iran Islam Respýblıkasynyń Temir joldary arasyndaǵy yntymaqtastyq týraly memorandým.
Qabyldanǵan qujattarǵa nazar aýdaratyn bolsaq, úsh sózdi bólip aıtýǵa bolady. Ol saýda qatynasy jáne tranzıt, aqparat salasy men mádenıet. Mine, Iranmen osy salalar arqyly baılanys arttyrý jıilemek. Qazaqstan temirjolmen birge Kaspıı teńizin eki el arasyndaǵy saýda qatynasyn damytý maqsatynda qoldaný qajettigin basa aıtty. Iran bıligi Qazaqstannan aýyl sharýashylyq ónimderin eselep alýǵa daıyn ekenin jetkizdi. Bul aýyl sharýashylyǵyn damytýǵa draıv berýi tıis. Al Qazaqstannyń Reseı naryǵynan ózge naryqtardy izdeı bastaýy memlekettik, ulttyq múddelerge tıimdi bolmaq.
Ashat Qasenǵalı
“Adyrna” ulttyq portaly
