Qazaqstan Euraziia qūrlyǧynyŋ qaq ortasynda ornalasqan el jäne būl faktor Qazaqstanǧa bırşama logistikalyq artyqşylyqtar beredı. İä, Qazaqstannyŋ teŋızge şyǧu mümkındıgı joq jäne eŋ arzan sauda jolyn qoldana almaityndyǧy sondyqtan. Alaida bız özımızdıŋ auqymdy aumaqtyq artyqşylyǧymyzdy körşıles elderge logistika üşın tiımdı paidalanu saiasatyn jürgızuge talpynudamyz.
Reseidıŋ Ukrainaǧa soǧys aşuy Qazaqstannyŋ logistikalyq mümkındıkterın arttyra tüstı. Mysaly Qytai endıgı taŋda özınıŋ basty sauda serıktesı sanalatyn Europa elderıne tauaryn Qazaqstan aumaǧy arqyly jetkızu jolyn eseleitının aituda. Ol Qytai-Ortalyq Aziia-(Qazaqstan) Kaspii jüiesı arqyly ıske aspaq. Bırneşe ai būryn Türkiiadan Qytaiǧa baratyn sauda joly qosyldy, mıne sol mümkındıktı keŋınen qoldanu ıske aspaq.
Resei aumaǧy Mäskeudıŋ basqynşylyq äreketınen keiın bırşama oqşaulanǧan jaǧdaiǧa tüstı. Şyǧys Europaǧa şyǧu mümkındıgı azaidy, al aldaǧy taŋda Ukraina soǧysyna Belarus elı de aralassa, al Baltyq elderı Reseige tolyq sauda jolyna blokada jariialasa, onda Resei barlyq logistikalyq mümkındıkterınen aiyrylady degen söz. Onyŋ alǧaşqy körınısterı qazırdıŋ özınde baiqalady.
Resei tolyqqandy bopsa saiasatyna köşe bastady. Özın «qoldaityndar» jäne «qarsylar» atty pozisiia boiynşa jaqtastar men qarsylastardy anyqtaudy bastap kettı. Ony anyqtau Mäskeu üşın qiyn emes siiaqty. Mysaly «kım Reseidıŋ Ukrainaǧa agressiiasyn qoldasa, ol Mäskeudıŋ dosy». Boldy. Bügınde EAEO elderı ışınde ondai bır ǧana el bar deuge bolady. Ol - Belarus. Al qalǧan özın aşyq qoldamaǧan elderge türlı aqparattyq şabuyldardy üdetıp, saiasi-ekonomikalyq qysymdy eseledı. Onyŋ ışınde Qazaqstan da bar. Reseidıŋ Qazaqstanǧa aqparattyq şabuyly üdegenıne bırneşe jyldyŋ jüzı boldy, al ekonomikalyq bopsa saiasaty soŋǧy jyly bastaldy. Mysaly Ukrainaǧa soǧysy bastalǧaly berı Resei aumaǧy arqyly Qazaqstan mūnaiynyŋ basym bölıgı tasymaldanatyn KTK qūbyrynda ekı märte oqys oqiǧa boldy. Bırınşısınde «KTK qūbyry qatty dauyldan zaqymdandy jäne mūnai tasymaldau eselep uaqytşa azaidy» dese, ekınşısınde atalmyş qūbyr maŋynda «ekınşı jahan soǧysynan qalǧan minalar tabyldy jäne qauıpsızdık şaralaryn jasauǧa tiıspız, ol mūnai tasymalyna da kerı äserın tigızedı» degen aqparat şyqty. Būl sözsız Qazaqstan ekonomikasy üşın jaǧymdy jaŋalyq emes. Būl tek qana mūnai emes, sonymen qatar özge de şikızat pen tauar türlerıne qatysty qoldanyluy mümkın bopsa saiasatyna ūlasuy ǧajap emes.
Qazaqstan Resei aumaǧyna täueldı emes özge jetkızu joldaryn ızdestırude. Mysaly reseilık porttardy Gruziia porttaryna almastyru mümkındıgı qarastyryluda. Taǧy bır el İran. Kaspii atty teŋızdıŋ suyn bölısıp jatqan İran naryǧy Qazaqstan üşın qajettı naryqtyŋ bırı. 80 mln halqy bar Parsy elı Qazaqstanmen sauda qatynasyn damytuǧa niettı. Tegeranǧa Batys elderı iadrolyq baǧdarlama, adam qūqyǧy jäne laŋkestıktı qoldau atty aiyptaularmen qataŋ sanksiialar salyp keledı. Sondyqtan İranmen sauda qatynasy Tegeranǧa satuǧa rūqsat etıletın önımderdı saudalaumen ıske asady. Ol älemdık täjıribe. Qazaqstan älemdık oiyn şartyn būzbaityny anyq, sol sebeptı İranǧa astyq, sūly, tary, qoi etı men äleumettık jäne auyl şaruaşylyǧy qajettı tauar türlerın satudy arttyrmaq. Būl turaly prezidenttıŋ İranǧa jasaǧan sapary barysynda aityldy.
İrannyŋ taǧy bır artyqşylyǧy ol Türkiiaǧa tıkelei qūrlyq joly arqyly baru mümkındıgı. Ol üşın Qazaqstan-Türkımenstan-İran-Türkiia temır joly men kölık joly aşylsa jetkılıktı. Būl Türkiiamen sauda qatynasyn damytatyn mümkındık beredı, al İran tranzit üşın qarjy tabady. Qazaqstan bilıgınıŋ İran saparynda būl mäsele de aityldy. Resei ärine atalmyş marşrutqa qarsylyq bıldıredı, sebebı Resei bilıgı Ortalyq Aziiada öz yqpalynyŋ älsıreuıne äkeluı mümkın jobalardyŋ barlyǧyna qarsy.
İran men Qazaqstan basşylarynyŋ qatysuymen resmi delegasiialardyŋ müşelerı kelesıdei qūjattarǧa qol qoidy:
1. Qazaqstan Respublikasy Syrtqy ıster ministrlıgı janyndaǧy Syrtqy saiasi zertteuler instituty men İran İslam Respublikasy Syrtqy ıster ministrlıgınıŋ Saiasi jäne halyqaralyq zertteuler instituty arasyndaǧy yntymaqtastyq jönındegı özara tüsınıstık turaly memorandum;
2. Qazaqstan Respublikasy Mädeniet jäne sport ministrlıgı men İran İslam Respublikasy Mädeniet jäne islamdyq baǧdar ministrlıgı arasyndaǧy 2022-2025 jyldarǧa arnalǧan mädeni almasu baǧdarlamasy;
3. Qazaqstan Respublikasy Sauda jäne integrasiia ministrlıgı men İran İslam Respublikasy Önerkäsıp, tau-ken jäne sauda ministrlıgı arasyndaǧy taldamalyq zertteuler jäne täjıribe almasu salasyndaǧy yntymaqtastyq turaly memorandum;
4. Qazaqstan Respublikasy men İran İslam Respublikasy arasyndaǧy ekıjaqty saudany arttyru boiynşa yntymaqtastyq jönındegı özara tüsınıstık turaly memorandum;
5. Qazaqstan Respublikasynyŋ Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgı men İran İslam Respublikasynyŋ Auyl şaruaşylyǧy djihady ministrlıgı arasyndaǧy auyl şaruaşylyǧy salasyndaǧy yntymaqtastyq jönındegı özara tüsınıstık turaly memorandum;
6. Auyl şaruaşylyǧy önımderınıŋ saudasy men tranzitındegı Qazaqstan-İran yntymaqtastyǧy turaly memorandum;
7. «Habar» Agenttıgı» aksionerlık qoǧamy men İran İslam Respublikasy Teleradio habarlaryn taratu kompaniiasy arasyndaǧy yntymaqtastyq jönındegı özara tüsınıstık turaly memorandum;
8. «QazMūnaiGaz» Ūlttyq kompaniiasy» aksionerlık qoǧamy men İran İslam Respublikasy Ūlttyq mūnai kompaniiasy arasyndaǧy özara tüsınıstık turaly memorandum;
9. «Qazaqstan temır joly» Ūlttyq kompaniiasy» aksionerlık qoǧamy men İran İslam Respublikasynyŋ Temır joldary arasyndaǧy yntymaqtastyq turaly memorandum.
Qabyldanǧan qūjattarǧa nazar audaratyn bolsaq, üş sözdı bölıp aituǧa bolady. Ol sauda qatynasy jäne tranzit, aqparat salasy men mädeniet. Mıne, İranmen osy salalar arqyly bailanys arttyru jiılemek. Qazaqstan temırjolmen bırge Kaspii teŋızın ekı el arasyndaǧy sauda qatynasyn damytu maqsatynda qoldanu qajettıgın basa aitty. İran bilıgı Qazaqstannan auyl şaruaşylyq önımderın eselep aluǧa daiyn ekenın jetkızdı. Būl auyl şaruaşylyǧyn damytuǧa draiv beruı tiıs. Al Qazaqstannyŋ Resei naryǧynan özge naryqtardy ızdei bastauy memlekettık, ūlttyq müddelerge tiımdı bolmaq.
Ashat Qasenǧali
“Adyrna” ūlttyq portaly
