"Qazaqtyŋ dünietanymdyq, sanalyq deŋgeiınde ataǧa, ruǧa, taipaǧa, jüzge iaǧni tekke bölu tūrmystyq deŋgeiden bastap bilıktıŋ eŋ joǧary satysyna deiın keŋınen taraǧan. Elden bırlık-bereke ketırıp alǧan handardyŋ özı traibalizmnyŋ synyna şydai almai, qazaqty anaǧan da, mynaǧan da bodan qylyp jıberdı". Būl pıkırdı belgılı qoǧam qairatkerı, ǧalym Janūzaq Äkım Adyrna.kz ūlttyq portalynyŋ tılşısıne bergen sūhbatynda aitty.
Onyŋ aituynşa, qazaqtyŋ basqa ūlttardan bırneşe erekşelıkterı bar. Onyŋ bırınşısı - küi önerı, aitys önerı. Kelesı - ru-taipaǧa bölınu.
"Qazırgı kezde ru-taipa degender Afrika, Okeaniia jäne keibır mūsylman qauymy siiaqty tolyqqandy memleket qūrylmai, tobyrlyq deŋgeide qalǧan qoǧamdarda keŋınen saqtalǧan. Traibolizmnıŋ Afrikada keŋ örıs aluy, olar 1960 jyldary azattyq alǧannan keiın jarty ǧasyrdan astam uaqyt ru-taipalar memlekettıŋ ışınde bilıkke talasyp, qandy soǧystar bıtpei kele jatyr",- deidı Janūzaq Äkım.Onyŋ saraptauynşa, Qazaqstanda tap sondai qandy soǧystar bolmaǧanymen qazaqtyŋ dünietanymdyq sanalyq deŋgeiınde ruǧa, taipaǧa, ataǧa, jüzge bölu älı de keŋınen taraǧan.
"Onyŋ basty sebebı köşpendı türkı taipalarynyŋ älem örkenietınıŋ köşıne ılese almai kenje qaluynda. B.d.d. VIII-IIIǧǧ. «beldeulık uaqyt» («osevoe vremia») kezınde (K.Iаspers t.b.) Ertedegı Grekiiada filosofiia men ǧylym, Qytaida Daonyŋ filosofiiasy men Konfusiidyŋ memlekettıŋ moraldyq normalary, Ündıstanda buddizm men filosofiianyŋ salalary damyp jatqan kezde Ūly daladaǧy köşpendı köne türkı, - skif-saqtar būrynǧy aŋyz-miftık sanada qalyp qoidy. Bügıngı Qazaqstandaǧy joǧarǧy marapattar, - «barys», «aibyn», «qyran» ordenderı t.b. bolyp qaluy men qazaq arasynda traibolizmnıŋ keŋınen tarauy zamanaui ǧylym, filosofiia, älemdık dınnıŋ örkeniettılık salalarynyŋ ornyna HHǧ. 30 jyldaryna deiın köşpendı bolǧan qazaqta köne däuırdegı aŋyz-miftık sananyŋ basymdyǧynan", - deidı qoǧam qairatkerı.Traibalizm, bızge belgılı tarihta 2200 jyldan berı türkı halyqtaryn bölıp, onyŋ ydyrauyna alyp kele jatqan terıs dästür.
“Türkı jäne qazaqtyŋ ruǧa bölınuınıŋ tarihyn ekıge böluge bolady. Bırınşısı - Türkılerdıŋ traibalizmı, ekınşısı - Qazaq handyǧy qalyptasqannan keiıngı olardyŋ ışınde jalǧasyp kele jatqan traibalizm. B.d.d. VI-II ǧasyrlarda «Ūly iozylar» olardy tarihta «Aq ǧūn», -kedaritter, eftalitter deidı. Qytai olardy “Ūly iozylar” dep moiyndap, 400 jyl boiy salyq tölep, olarǧa jartylai bodan bolǧan. B.d.d. II ǧasyrda Qytaidyŋ batys jaǧynda ornalasqan «Ūly iozylardy» ǧūndarǧa aidap salady. Sodan 17 jylǧa sozylǧan soǧys nätijesınde “Ūly iozylar” jeŋılıp, ekı jaqtaǧy qyspaqtan keiın Orta Aziiaǧa köşıp ketedı”,- deidı Janūzaq Äkım.Janūzaq Äkımnıŋ aituynşa, sol ǧūndar Qytaidyŋ odaǧy bolyp, ūly iozylardy jeŋgennen keiın Qytai endıgı kezekte üisınderdı ǧūndarǧa qarsy aidap salady.
" Üisınderge qūda bolyp, qyzdaryn beredı... Olardan soǧysqa jylqylaryn alyp... Aqyry ǧūndarǧa aidap salady. Söitıp ǧūndardy jeŋedı. Osylaişa, Qytai, bırlıgı joq türkılerdı tas-talqan qylyp otyrǧan. Sodan keiın 552 jyly qūrylǧan Türk qaǧanaty, Şyǧys Türk qaǧanaty jäne Batys Türk qaǧanaty bolyp ekıge bölındı. Sol kezde ony ekıge bölgen de osy qytailar. Ru basşylaryn bır-bırıne aidap salyp, aqyry Şyǧys Türık qaǧanaty Qytaiǧa otar boldy. Otar bolyp kırgennen keiın qaǧandary qytaidyŋ şeneunıkterı bolyp, ūrpaqtarynyŋ bärı Qytaiǧa 100 jyl boiy qyzmet etedı. Şyǧys Türk qaǧanatynyŋ būrynǧy ūrpaqtaryn tügel jinap alady da, olardyŋ Qytaiǧa qosylǧanyna 100 jyl toluyn atap ötedı. Oǧan deiın keşegı Şyǧys Türık qaǧanaty tılınen de, ūlttyq kiım-dästürınen de aiyrylady. Kietın kiımderıne deiın dästürınıŋ bärı Qytai bolyp ketedı. Bıraq qytailar būǧan qaramai, barlyǧyn jinap alyp, qylyşpen şauyp öltıredı de, denelerınıŋ qaldyqtaryn Huanhe özenıne aǧyzady iaǧni olardyŋ jer betınde bolǧany turaly mola, ne basqa eşqandai ız qaldyrmaidy. Mıne, basta bırlık bolmaǧannan kesırı", - deidı Janūzaq Äkım.Qoǧam qairatkerınıŋ aituynşa, odan keiın Türık qaǧanatyn ūiǧyrlar jaulap alyp Ūiǧyr qaǧanatyn qūrady.
"Ony qyrǧyzdar jaulap alyp Qyrǧyz qaǧanatyn qūrady. Ony qarlūqtar jaulap Qarlūq qaǧanatyn qūrady. Olardyŋ barlyǧy tübı bır türkınıŋ taipalary. Qarlūqtar, -ol bügıngı arǧyndar. Söitıp baiaǧy ūly Türk qaǧanaty ydyrap, tas talqany şyǧady. Onyŋ barlyǧy bırlıktıŋ joqtyǧy, memlekettık sananyŋ qalyptaspauynan boldy. Olarǧa türkı müddesı men memlekettık bırlıgınen görı ärqaşan da rulyq, taipalyq bölınuı artyq tūrady... Qazır Qytai ülken memleket boldy. Al, ǧūndardan qorǧanu üşın b.d.d. 100 jyl būryn salynǧan Qytai qorǧany, onyŋ sol kezdegı şekarasy edı. Odan berı Qytai jerın ǧūndardyŋ esebınen ekı ese ülkeittı. Al türkıler sonşa jerden basta bırlıktıŋ joqtyǧynan aiyryldy. B.d. XIII-XVǧǧ. Euraziiadaǧy türkınıŋ üş ūly memleketınıŋ (Altyn Orda, Osman imperiiasy jäne Mauranahr) özara soǧysyp älsıreuınıŋ sebebı de, olarda bırlıktıŋ bolmauynan edı. Aqsaq Temır aldymen, Europaǧa joryqqa daiyn tūrǧan Osmannyŋ äskerın jeŋıp, qolbasşysy Baiazit tūtqyndasa, soŋynan Toqtamyspen soǧysyp Altyn Ordany küirettı. Onyŋ ornyna paida bolǧan orys Patşalyǧy, üş jylda noǧai halqyn (türkınıŋ tūqymy Suvorov) qiratyp, 80 jylda Qiyr Şyǧysqa deiın otarlady (Toinbi). Türkı bırlıgı, qaruy men memlekettılıgınıŋ küireuı älı jalǧasuda. Bügıngı türkınıŋ 48 halqynyŋ qyrqy orys, qytaidyŋ... bodany bolyp qaluda", - dep küiındı Janūzaq Äkım.Bız osy uaqytqa deiın türkılerdıŋ arasyndaǧy traibalizmge qysqaşa ǧana toqtaldyq. Kelesı kezeŋ, -ol qazaqtyŋ traibalizmı...
"Qazaqtyŋ ru-taipaǧa bölınu 1465 jyly Qazaq handyǧyn Kerei jäne Jänıbek sūltandar qūramyz dep jatqan kezde aiqyn körındı. Qaraqypşaq Qobylandy Arǧynnyŋ bas biınıŋ balasyn öltıredı. Ondaǧy maqsat qazaqtyŋ halyq bolyp bırıguıne... handyq qūruyna onyŋ beldı rularyn soǧystyryp, bastarynyŋ qosyluyna kedergı jasau. Arǧynnyŋ biı balasynyŋ ölımıne qatysty mynadai joqtau aitty:1728 jyly han Äbılqaiyr Jaiyqtyŋ boiynan qazaqtyŋ 50 myŋdai äskermen (onyŋ jartysy süzekten jolda öledı) Aŋyraqaiǧa keledı (Ş.Esenberlin. Köşpendıler).«Aqqan būlaq, janǧan şyraq jalǧyz künde qūrydyŋ,
Qaraqypşaq Qobylandyda neŋ bar edı, qūlynym...».
Bıraq, oǧan qaramai ekı sūltan Qazaq handyǧyn qūrdy.
"Täuke han 1717 jylǧa deiın şirek ǧasyr qazaqtyŋ ortaq hany boldy. Qazaq handyǧy 250 jyldan astam uaqytqa jalǧasyp, onyŋ 200 jyly joŋǧarlarmen soǧysyp öttı. Endı būl jerde nazar audaratyn jäit, Täuke han qartaiǧanda üş jüzdıŋ biı "Täuke qartaidy, bilıkke qauqary joq" dep bilıktı öz qoldaryna alady. Būl jerde bızde maqsat ol bilerdı tömendetıp, handardy köteru nemese bır-bırıne aidap salu emes. Eŋ qymbat närse - qazaqtyŋ ūlttyq bırlıgı, memlekettılıgı iaǧni handyqty saqtap qaluy boldy. Täukenıŋ kezınde qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan zaman iaǧni beibıt ömır sodan keiın būzyldy. 1723 jyly Aqtaban şūbyryndy bastaldy. Qarataudan kırgen joŋǧarlardyŋ äskerı Qazaqstandy jaryp ötıp Edılden bır şyqty. Sebebı bilerdıŋ artynan batyrlar ermeidı, olar äskerdı basqaryp, soǧysty ūiymdastyra almaidy. Qazaqtyŋ basy bırıkpeidı. «Kültöbenıŋ basyndaǧy künde jiynnan nätije joq». Būl jerde bilerdıŋ qazaqty üş jüzge bölıp alǧannan bırlıgınıŋ ketkenı «Aqtaban şūbyryndynyŋ» sebebı boldy. Täuke hannyŋ bas äskerbasşysy bolǧan Qojabergen jyraudyŋ «Elım-aiynda» qazaqtyŋ jartysyna juyǧy qyrylǧanyn jazady. Qalmaqta zeŋbırık bar, bızdıŋ olarmen soǧysatyn jaǧdaiymyz bolmady» deidı jyrau.
"Orta jüzdıŋ hany Sämeke uädelesken uaqytta kelmeidı. Ūly jüzde han joq. Ol aimaq tügeldei qalmaqtardyŋ bodany bolyp otyrady. Sämekenı bes kün kütkennen keiın Äbılqaiyr äsker sany üş ese köp qalmaqpen soǧysty özı bastaidy. Tüske taman qalmaqtar būlardy qorşai bastaidy. Sol kezde Kökşetau jaqtan şyqqan batyr 5 myŋdai sarbazmen kelıp «Aqjol» dep ūrandatyp soǧysqa kırısedı. Qalmaqtar, būlar bızdıŋ artymyzdan qaqpan qoiǧan eken dep qaşady. Söitıp Äbılqaiyr bastaǧan qazaq äskerı ataqty Aŋyraqai şaiqasynda bırınşı ret ülken jeŋıske qol jetkızedı. 1731 jyly Būlanty şaiqasyna qazaqtar es jiyp, Bas qolbasşy Äbılqaiyr, oŋ qolyn Bögenbai batyr, sol qolyn Qabanbai batyr bastap şaiqasqa keledı. Ol şaiqasqa Täukenıŋ balasy Bolat, Töle bi... barlyq qazaq jinalady. Sol şaiqasta qalmaqtardy tas talqan etıp jeŋedı", - deidı qoǧam qairatkerı.Būl jerden alatyn aşy sabaq mynandai...
"Töle bi Raiymbe bastaǧan batyrlarǧa qalmaqpen soǧysuǧa Būlantydan keiın lūqsat beredı. Nege? Ol bi bolumen qatar, Taşkendegı qalmaqtyŋ uäkılı boldy. Toqaly qalmaq. Sämekenıŋ de toqaly qalmaq. Onyŋ Aŋyraqai şaiqasyna äsker jıbermei otyrǧanynyŋ sebebı sol boluy kerek. Basqa sebep joq. Qazaqty bırıktıretın kezde handar men bilerdıŋ bırıkpei jan-jaqqa tartuynyŋ negızgı sebebı «toqalda bolu kerek». Odan keiın Resei bızdı ydyratuda joiqyn saiasat jürgızdı. Äbılqaiyrdy paidalanyp Kışı jüzdıŋ rularyn orysqa bodandyqqa qosuǧa qol qoidyrdy. Sodan keiın baǧynbaǧan handy Baraq sūltanǧa öltırtedı. Bır-bırıne aidap salu arqyly orys patşalyǧynyŋ saiasaty jüzege asady. Qazaqtyŋ osal jerın bıledı, soŋynan Abylai da bükıl qazaqtyŋ üş jüzın orystyŋ bodandyǧyna kırgızuge, odan keiın Qytaidyŋ bodandyǧyna qol qoiyldy. Būl jerde aitaiyn degenım: myna elden bırlık-bereke ketkennen keiın ūly jeŋıster äkelgen ūly handardyŋ özı saiasattyŋ synyna şydai alǧan joq. Qazaqty anaǧan da, mynaǧan da bodan qylyp qol qoiyp jıberdı. Qazırgı Qytaidyŋ Qazaqstannyŋ şyǧys öŋırın menşıkteitını osydan. Qazaqqa qai uaqytta da El, Jer, Tıl bäselelerın bilıkke senuge bolmaidy. 2016 jyly da Nazarbaev «Qytaiǧa 1,7 mln gektar jer beremız» dauryqqanda ūltşyldar azar dep toqtatqan", - deidı Janūzaq Äkım.Qazaq, bügıngı türkı halyqtarynyŋ (akad. O.Säbdennıŋ deregı boiynşa 220 mln) ortaşa 6,8% qūraidy.
"Qazaq qūramyndaǧy 46 ru-taipanyŋ barlyǧy basqa türkı t.b. halyqtarda kezdesedı. Mysaly, qypşaqtar türkılermen qatar orys, vengr, Siriiada, baltyq jaǧalauy elderınde taraǧan. Qoŋyrattyŋ 33 atasynyŋ üşeuı qazaqtyŋ qūramynda, qalǧany Özbekstanda. Naiman da qazaqtan görı özbekte köp. Qiiattar qazaqtan görı moŋǧolda köp. Başqūrttyŋ jartysyna juyǧy tamalar. Tana men laqtar Kongo elınde bar (Tur Heierdal). Baikal maŋynan 5-6 myŋ jyl būryn ketken AQŞ-tyŋ Aiova ştatyndaǧy adailar sait aşyp basqa elderdegı tuystaryn ızdeude... Sondyqtan, qazaqtyŋ «men bälenşe rudanmyn» degenı,- ol «men qazaqpyn» degen emes. Sebebı ol rulardyŋ 90% astamy türkınıŋ basqa halyqtaryn qūraidy. «Qazaq» degen ūǧym «fransuz» degen siiaqty halyq, ūlt, memlekettı bıldıretın jäne tek qazaq nemese türkı halyqtarymen qatar eldegı barlyq diasporalardy bır memlekettık ideianyŋ aiasynda bırıktıretın ūǧym. Būl jerde «Ru», -ol eldıŋ bırlıgın būzatyn destruktivtı, «Qazaq» eldı bırıktıretın özara antogonistık ūǧymdar. Täuelsız Qazaqstanda bır ideia (ideologiia), bır memlekettık ūǧym, bır maqsat, bır mūrat bolyp, ol oǧan jetu üşın bır jolmen jürgende ǧana mäŋgı el qūra alady?!", - deidı Janūzaq Äkım.Jalpy körıngennen ru sūrau iaǧni adamdy tegıne bölu,- ol ūltty bölıp, eldıŋ berekesın qaşyratyn, kanibalizmder kezınen qalǧan jabaiynyŋ tırlıgı.
"Ertede ruy basqalardy keibır taipalar jeitın bolsa, bügın qazaqtar özderınıŋ arasyna jık saluǧa paidalanady. Al, faşister adamdy tekke böludı iaǧni özderın «qandary kök-asyl, al basqa halyqtar olardyŋ qūldary bolu kerek» dep negızdeitın «evgenika» degen ǧylym oilap tapty. Bügıngı «nasifikasiia» degen de sonyŋ bır türı. Bızdegı ru sūraǧyştar, qazaqty ömırbaiany men geografiiasyna böletınder sol aramyzda jürgen «faşisterdıŋ» qaldyqtary. 1970 jyldardan bastap J.Ömırbekovtyŋ rektor kezınde «QazMU-dyŋ ädılet, tarih t.b. fakultetterıne qabyldauǧa kışı jüz jastaryna 3%, orta jüzge 7%, qalǧany ūly jüzge... kvota bölgen» dep İzvestiia gazetı (aqpan, 1987) jazdy. Al, belgılı ru-taipa men otbasyna süiengen diktatorlyq bilık eldı azdyryp, ūltjandylardy türmege qamap, ūltty tozdyrudan asa almady. Mysaly, Ūzynaǧaşta ziratqa jerlengen qandastarymyzdyŋ beiıtın qazyp alyp, molanyŋ syrtyna küştep jerleuı,-ol sol jerdegı qany qazaqtardyŋ «būl düniede de, «O düniede de» bastary qosylmaitynyn körsetedı", - deidı ol.«Ru sūrau, jetı atany bılu üşın kerek» deitınder, - ol diuananyŋ sandyraǧy.
"Ol, «jetı atany bılu, qan taza bolu üşın kerek» deitınder ömırınde üş-tört ret qana qūda tüserde sūraidy. Al, bızdıŋ traibolister kezdesken myŋdaǧan adamnan ruyn sūrap, olardy tekterıne böledı. Olar jūqpaly auyru taratyp jürgen kovidtıŋ virusynyŋ bır türı bolǧandyqtan, esı dūrys adamdar olardan aulaq jürgenı jön. Afrikadaǧy äielderdıŋ üşten bırı spidpen auysa, qazaqtyŋ jartysynan astamynyŋ sanasy traibolizmmen ulanǧan jäne ol kemşın otbasylarda ūrpaqqa taraitynymen qauıptı", - dep aiaqtady sözın Janūzaq äkım.Qazaqqa, joǧarydaǧy dertten arylyp tört qūbylasyteŋ ūlt, örkeniettı memleket qūru üşın Täuelsız Qazaqstannyŋ zamanaui ǧylym, innovasiia, filosofiia, moral, öner, ūlttyq dästür... mädeniet iaǧni örkenietke negızdelgen memlekettık ideologiia qabyldap, ıske asyru qajet (J.Äkım. Türkı örkenietı negızındegı qazaq ideiasy. (Monografiia), Almaty, «Ölke» baspasy, 2008j.)
"Adyrna" ūlttyq portaly
