Qypşaq babalar jazbasy Armeniiada qaidan jür?

Armian qarpımen hatqa tüsken qypşaq tılındegı qoljazbalardy zertteuge sanaly ǧūmyryn arnaǧan türkolog ǧalym, Halyqaralyq Qazaq-türık universitetı Türkologiia ǧylymi-zertteu institutynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı QŪDASOV Seisenbai Jolaiūlymen tıldesudıŋ oraiy kelgenın aitqan edık. Būǧan deiıngı äŋgımemızde Gürjıstannyŋ qalyptasuyna qypşaqtardyŋ yqpaly söz etılgen bolatyn. – Qypşaqtar oŋtüstık Kavkazǧa taban tıregende gürjıler qauymdasyp qalǧan el siiaqty körınedı de, armiandar bytyraŋqy jūrt tärızdı baiqalady. Köşpelılerdıŋ armian jerıne qarai yǧysuynyŋ sebepterı ne? – Onyŋ ras, ortaǧasyr armiandar tarihyndaǧy eŋ qaraly däuır bolyp esepteledı. Äu basta İran men Vizantiianyŋ qolastyndaǧy armiandardy VII ǧasyrda arabtar jaulaidy, odan keiın mūsylman seljükterdıŋ qarauyna ötedı. Gruzin patşasy David II qyryq myŋ qypşaq äskerınıŋ küşımen seljükterdı yǧystyryp şyǧarǧannan keiın, armiandardyŋ bır bölıgı az uaqyt gruzinderge baǧynyp tūrady da, monǧol şabuylynan keiın ilhandardyŋ bodandyǧynda, jalaiyrlardyŋ, aqqoily, qaraqoilylardyŋ, keiın qyzylbas Sefevilerdıŋ qūzyryna köşedı. Derbes memleketı joq, jeke-jeke kniazdıkterge bölınıp vassaldyq ömır keşken olardyŋ jerın 1048 jyly Ertūǧyryl, al 1064 jyly Alyp Aryslan bastaǧan seljükter jaulap, därgeiıne alady. Seljükter men Vizantiia arasyndaǧy 1071 jylǧy tamyzdaǧy Manaskert şaiqasynda grekter oisyrai jeŋıledı. Hristian älemı retınde ūdaiy demeu bolǧan Gresiianyŋ qoldauynan aiyrylǧan armiandar endıgı tūsta bosyp, jer-jerge tarap ketedı. Armian tılınde «sürgın» degen söz älı künge deiın saqtalǧan. Armiandardyŋ ǧasyrlarǧa sozylǧan sürgınnen dını men tılın, jazuyn joǧaltpai bügıngı künge jetuı taŋqalarlyq jaǧdai. Endı qazırgı Armeniia jerındegı qypşaqtar jaiyna kelsek, bızge mälım mäseleler mynadai. Joǧaryda Artyq hannyŋ elge oralyp, qalyŋ qypşaqtyŋ bır bölıgınıŋ Qap tauynda qalyp ketkenı baiandaldy. Olardan basqa Davidtıŋ (ajyrasqan armian äielınen tuǧan) ūly Demetre I-şı patşalyq bilıktı ūstap tūru üşın, ögei şeşesı Turandot patşaiymnyŋ kömegımen, on myŋ qypşaq äskerın patşa qyzmetıne şaqyryp keltırgendıgı tarihtan mälım. Jalpy bilık qūrǧan David patşanyŋ ūrpaqtary qypşaqtardy naǧaşy jūrty sanap, olarmen bailanystaryn üzbegenın, ünemı qypşaqtardyŋ kömegıne  jügınıp otyrǧanyn köremız. (David patşanyŋ Turandot patşaiymnan tuǧan ūly Vahtang patşazadanyŋ jastai opat bolǧany jaiynda mälımet kezdesedı). Iаǧni, qypşaqtar tolqyn-tolqyn bolyp Oŋtüstık Kavkazǧa qonystanǧan. Būl tek HII ǧasyrdan keiıngı jaǧdai. Qypşaqtardyŋ kavkazsyrtyna keluın tarihşylardyŋ Batys Türkı qaǧanatymen bailanystyra qaraityndary da bar. Odan basqa, akademik      A. Şiraliev qypşaqtardyŋ Äzerbaijanǧa taban tıreuın VIII ǧasyrmen anyqtaidy da, äzerbaijan tılınıŋ qypşaq dialektısınıŋ paida boluynyŋ bastauyn sol däuırmen bailanystyrady. Al gruzin jazbalarynda alǧaşqylaryna «buntürkter», keiıngılerıne «jaŋa qypşaqtar» degen atau bergen. Qap tauynyŋ arǧy betıne oŋtüstıkten de, Derbent arqyly da jäne soltüstıkten de ötıp otyrǧan qypşaqtardyŋ ölkedegı rölı küştı bolǧan. Būǧan Ürgenışten qūldyqqa satylyp kelıp, keiın qypşaq memleketın qūrǧan İldeŋiz atabekterı äuletınıŋ tarihy kuä. HIII ǧasyrda ömır sürgen Kirakos Gandzakesidıŋ «Armeniia tarihy» eŋbegı osy kezeŋdegı tarihi oqiǧalardy baiandaǧan qūndy şyǧarmalar qatarynan oryn alady. Ol Gandzak qalasynda (qazırgı Äzırbaijannyŋ Giandjı) 1200-1202jj. tuyp, 1271 j. qaitys bolǧan. Gandzakesi eŋbegınıŋ 12-tarauynda qypşaqtardyŋ Gruziia patşasy Laşa Georgiden (Tamar patşaiymnyŋ ūly, 1213-1222 jyldary patşalyq qūrǧan) qonys sūraǧany, tılekterı oryndalmaǧan soŋ, olardyŋ Gandzak qalasynyŋ maŋyna oryn tepkenderı, sol jerdıŋ armiandary olardy özderın gruzinderden qorǧaityn küş retınde baǧalap, olarǧa azyq-tülıkpen kömekteskenı turaly aitylady. Gruzin patşasy būǧan tūlan tūtyp, qypşaqtarǧa qarsy İvane bastaǧan qalyŋ qol attandyrady. Qypşaqtardan kül-talqany şyqqan gruzin äskerlerınıŋ qyrylǧany qyrylyp, qalǧany qolǧa tüsedı. Qolǧa tüskenderın qypşaqtar qūldyqqa satatyny turaly da derekter bar. Ekınşıden, būlar Soltüstık Kavkazǧa engen monǧol äskerlerınen yǧysyp kelgen qypşaqtar boluy äbden yqtimal. Moŋǧoldardyŋ basty jaulary da qypşaqtar edı. Qypşaqtardyŋ yǧysuynyŋ negızgı sebebı de osy jaittan tuyndauy yqtimal. Qypşaqtardyŋ saǧyn syndyrmai jeŋıske ie bolu mümkın emes ekenın monǧol äskerbasylary tereŋ ūǧynyp, qypşaqtardy joiu saiasatyn ūstanǧanymen, uaqyt öte kele olardyŋ özderınıŋ qypşaqtanyp ketkenı tarihi şyndyq. – Qypşaqtar Gürjıstandaǧydai mūnda da memleket ısıne aralasa ma? – Joq. Ol kezde, joǧaryda aitqanymyzdai, armiandardyŋ memleketı bolmaǧan.  Armian tarihşylarynyŋ eŋbekterınde qypşaqtar men armiandar arasyndaǧy soǧystar jaiynda derekter kezdespeuıne qaraǧanda, olar özara tatu tırlık keşken dep qorytuǧa bolady. Bügıngı Armeniia aumaǧyn mekendegen qypşaqtarǧa toqtalar bolsaq, David patşa 45 myŋ üilı qypşaqty qazırgı Armeniianyŋ Dilijan ölkesınen bastau alyp, Gruziia jäne Äzerbaijan memleketterınıŋ jerımen ötetın Aǧystafa özenınıŋ aŋǧaryna ornalastyrǧany mälım. Özennıŋ būl aŋǧarynda atalǧan üş el de şektesıp jatqanymen, negızgı bölıgı Äzerbaijannyŋ Qazaq audanyna qarasty. Aǧystafa özenın boilap, armian jerıne ötseŋ Qypşaq auyly tūrǧan Artyq audany taiaq tastam jer. Armian tarihşysy T.S. Eremian qypşaqtardyŋ būl ölkege qonystanuyn  Georgii III-şı men Tamar patşaiym bilık qūrǧan kezeŋmen bailanysta qarastyrady.   Tamar patşaiymnyŋ bilık qūrǧan kezınde onyŋ äskerbasy bolǧan Zakare qypşaqtar qalyŋ mekendegen osy jerdı satyp alyp, 1206 jyly Ǧypchahavank (hypchaq+avang (avang – monastyr, naqty aitqanda «qypşaq monastyry» degen ūǧymdy bıldıredı) monastyryn saldyrady. Būl qazırgı Armeniia Respublikasynyŋ Türkiiamen şektesetın Şiraq oblysyndaǧy Artyq degen audanynyŋ aumaǧy. Audan ortalyǧy Artik  (qazırgı atauy) qalasynyŋ künşyǧysynda 2-2,5 şaqyrymdai jerde, taudyŋ bauraiyna qonys tepken Qypşaq degen şaǧyn auyl tūr. Auyldyŋ atyn 1946 jyly Arich dep resmi türde özgertkenımen, jergılıktı tūrǧyndar künı bügınge deiın būrynǧyşa hypchaǧ dep ataityndaryn kördık. Osy kesenenıŋ qabyrǧasynda 1304 jyly armian tılınde jazylǧan: «…ilhan Ǧazan hannyŋ älemdı bilegen kezınde, men  Elhūtlū Chaǧan ūly jäne menıŋ ūlym Abaş pen menıŋ qatynym Hutlu äulie Astavasasinge qosylyp, osy şırkeudıŋ qazynasyna bızdıŋ ülesımızde qalǧan mai şaiqaityn oryndy syiladyq…kım de kım dau şyǧaratyn bolsa qūdai men paiǧambardyŋ qarǧysyna ūşyrasyn. Oryndauşylar qūdaidyŋ alǧysyna bölensın. 753 (=1304) jyldyŋ jaz aiy» degen aqparat bar. T.S. Eremian jazylǧan jyly körsetılmegen «Men Tritur, qūdaidyŋ künahar qūly, Hupasarensterdıŋ jüzımdıgınıŋ şirek bölıgın öz eŋbegımmen satyp aldym da ony qasiettı şırkeuge berdım. (Sol üşın) şırkeu qyzmetkerı Amazasp apostol Andrei meiramy kezınde üş kün liturgiia oqyluyn belgıledı. Kım de kım mūny būzsa Hristıŋ qaharyna ūşyrasyn» degen jazudy mysalǧa keltırıp, äulet atynda qoldanylǧan «Hupasarenster» – qypşaqtar, iaǧni 1178-1185 jyldary bilık qūrǧan gruzin patşasy Georgii III-nıŋ bas qolbasşysy (amirspasalar) jäne  ışkı ıster ministrı därgeiındegı uäzırı (mandaturtuhusesi) bolǧan qypşaq Qūbasardyŋ ūrpaqtary degen toqtam jasaidy. Armian tarihşylarynyŋ jazbalarynda hundardan bastap, barlyq türkı halyqtaryn keide hon degen jalpy ataumen, keide özderınıŋ ataularymen berıp otyrǧan. «Soltüstıktegı halyqtar» dep te ataǧan. – Bır qyzyǧy qypşaq monastyrynyŋ töbesı ädettegı şırkeudegıdei süŋgı tektes üşkıldenıp jabylmaǧan, kümbezben salynǧan eken. Ony 1890 jylǧy tüsırılgen suretten anyq köresız. Keiınnen tüpnūsqalyq älpetın özgertıp,  özderınıŋ ülgısıne ainaldyryp jıbergen. Tek kıreberıs esık müjılıp tozǧan bolsa da eŋ äuelgı pışını men qoldanylǧan qūrylys jaraǧyn sol qalpy saqtaǧan. – Şırkeudıŋ şyraqşysy Gachik Hachaturiannyŋ aituynşa monastyrdyŋ töbesınde kümbez ıspettı mūnarasy boi tüzegen. Qazır şırkeu bırneşe ret jöndeuden ötken de, syrt jaǧyndaǧy kıreberısı bolmasa, būrynǧy kümbezdıŋ qalpy tolyq saqtalmaǧan. Būl jerde basy aşylmai jatqan mäseleler barşylyq: aǧaiyndy İvane men Zakareler qai ūlttyŋ ökılı, auyl nege Qypşaq atalǧan, aimaqtyŋ Artyq ataluynyŋ sol däuırde Gruziia patşasy Davidke Donnyŋ boiynan 45 000 äskermen kömekke barǧan Artyq batyrmen tarihi bailanysy qandai, Şırkeudıŋ kezınde kümbezdelıp, şyǧystyŋ ülgısımen jabyluy nelıkten, keiın ol qypşaqtar qaida kettı, armian-qypşaqtarmen bailanystary bar ma degen siiaqty qoia berseŋ şyǧa beretın sūraqtar köp.  Aitularyna qaraǧanda, auylda XIII-XIV ǧasyrlarda qypşaqtardyŋ jasaqtary meken etken eken. Oǧan sol jerdegı şaşylyp jatqan qorymdaǧy qoitastar men sandyqtastar kuä. Gruziiada bilık basynda bolǧan Qubasardyŋ ūrpaqtary atalarynyŋ  atymen ataluyn zaŋdy qūbylys, qazaqqa tän dünie dep qaraǧan jön. Artyq atauyn da, kezınde Deştı Qypşaqtan Artyq hanmen bırge Gruziiaǧa ötıp, bır ǧasyrdan keiın (älde erterek) Armeniiaǧa qonys tepken Artyq hannyŋ qosynymen bailanysty qarauǧa äbden negız bar. – İä, sondai bır qisyndylyq közge ūryp tūrady. «Artyq qalasy men Qypşaq auyly nege qoŋsy ornalasqan?» degen saual erıksız boi köteredı. Öitkenı köşpelıler bır jerge şoǧyrlanǧan. Sonymen qatar, būl öŋırde qypşaqtar mädenietı, tılı saqtalyp qana qoimai özge etnikalyq toptyŋ ortasynda moiyny ozyq qalpy oqşaulanyp, damuy taŋqalarlyq. – Armiandardyŋ saiasi-äleumettık ömırınde qypşaqtardyŋ yqpaly bolǧany sözsız. Olardyŋ Armeniiadaǧy tarihi-mädeni ızderı sairap jatyr. Armian tılındegı tūrmystyq ataular men keibır etnografiialyq erekşelıkterden berısı qypşaqi, ärısı jalpytürkılık bailanystardy anyqtauǧa bolady. Mysaly, armiandardyŋ 7 ataǧa deiın qyz alyspauy 11-12 ǧasyrlardan bastalypty. Keiın, şırkeu armian halqyna bes ataǧa tolǧan soŋ qyz alysuǧa rūqsat bergenımen, mümkındıgınşe qan aralastyrmauǧa älı künge deiın tyrysady. Al endı qaraŋyz, Qap tauynyŋ oŋtüstıgınde armiandarǧa bilık jürgızgen parsylarda, arabtarda, oǧyz-seljükter men osmanlylarda, tıptı äzerbaijandarda jetı ataǧa tolmai qyz alyspau dästürı joq. Sonda būl kımnıŋ äserı? Ärine qypşaqtaryŋ äserı bolyp şyǧady. Armiandarda jıgıtke qalyŋdyqty ata-anasy taŋdap, qūda tüsıp alyp beru älı künge şeiın saqtalyp keledı eken. Qorjyn men alaşanyŋ tür-türı jasaluymen ǧana emes, ataluymen men ūqsas (hordjun, alacha), kat – süt (qatyq sözımen salystyryŋyz), sudjuk (şūjyq) – jaŋǧaqtyŋ dänderın ūzyndyǧy 60 sm-dei etıp jıpke tızıp, qainap qoiytylǧan jüzım şyrynyna malyp alyp (qoiu şyryn jaŋǧaq dänderınıŋ syrtyna ışektei jabysyp, aua jıbermeidı) jasalǧan taǧam türı, syrt nobaiy şūjyqqa ūqsaidy; haş – as, haşlama – qoi etınen būqtyrylyp äzırlengen taǧam, sonymen bırge malşylardyŋ tasqoryǧy, sorpany tomyrtqalap ışu, dalada sırne pısıru, şikı etten bastyrma, airannan, qatyqtan sorpa jasau, qūrt, ırımşık qainatu t.b. siiaqty taǧam daiyndaudyŋ alşaqtyqtan ortaqtyǧy basym. – Bügıngı armiandardyŋ qoldanystaǧy tılderınde qypşaq tılınen sıŋıstı bolyp qalǧan qandai sözder bar? Men arnaiy Artyq qalasy men Qypşaq auylyn köru üşın Armeniiaǧa barǧanymda künı bügınge deiın qazaqtyŋ keibır sözderı tura sol maǧynasynda qoldanylatynyn bılıp, qairan qaldym. Mysaly «bala», «jan», «şalbar», «sabyn», «aqymaq», «aiuan», «araq» jäne özge de sözder. Sondai-aq olar adamnyŋ esımıne «jandy» qosyp söilegendı ūnatady. «Robertjan, Armenjan…» Tanymaityn er adamdy «aqperjan», äiel adamdy «kurikjan» dep, ıştarta ün qatady. Kavkazdy olar da Qap tauy dei me? – Kavkazdy olar Kaphok deidı. Būl jerdegı «hok» parsynyŋ «tau» degen sözı. Sonda Qap tauy bolyp şyǧady. Al armian tılınde saqtalǧan qypşaq tılınıŋ ızderı arnaiy ǧylymi-zertteudıŋ nysany bolǧan joq. Degenmen, bırden közge tüsıp, qūlaqqa jyly estıletın «oşhar» – qoşqar (būl söz erte däuırlerde engen), «hoi» – qoi t.b. siiaqty sözderden tys, armian tılındegı antroponimderde, iaǧni, adam attarynyŋ qūramynda ärtürlı däuırlerden habar beretın türkılık qabat öte mol. Patronimderdıŋ qūrylymdyq negızı türkı tılderındegıdei bolyp keledı de, soŋyna -ian, -s, -esi (soŋǧy -esi qosymşasy şyqqan aimaǧyn, mekenın bıldıredı) qosymşalary qosylyp, erler men äielderdıŋ tegınde bırdei bolyp keledı. Mysal keltırer bolsaq, İgitian, Cholahian, Hatunian, Sadahian, Ǧazahian, Koşkarian, Ormanian, Kuchukian, Hangeldian, Karakozian, Hadjibekian, Hudaverdian, Hanlarian, Halpahchian, Karahanian, Chopchuns, Djangeldian, Ormanchian, Etikchian, Badrakian, Seldjukian, Turkmenian, Ǧazarians, Ǧazahesian, Alaşkertian, Abdalian, Amirbekian, Iahşibekian, Aslibekian, Sarybegian, Ahsahalian, Ahkaşian, Haşkaian, Chanahchian, Paltachian, Charuhchian jäne s.s. Belgılı bır aumaqtarda şoǧyrlanyp qonystanǧan irredentter geografiialyq ataulardy ana tılderınde belgılei otyryp, özderıne tän toponimiia jüiesın jasaidy, olardy zertteu ǧylymi tūrǧydan nazar audarudy sözsız qajet etedı. Dünie jüzınıŋ köptegen memleketterınıŋ ideologiiasy irredentterdı assimiliasiialauǧa baǧyttalǧan. Etnostyŋ dılın, mädenietı men ruhani bailyǧyn körsetetın özıne tän tıldık toponimiialyq jüienı qūruşy jäne ony saqtauşy halyqtyŋ etnikalyq erekşelıkterın joiu maqsatynda transformasiiaǧa ūşyratu arqyly assimiliasiialau prosesı  toponimiiany da qamtidy. Ol qūbylysty «Administrativno-territorialnoe delenie Armianskoi SSR» atty eŋbekterden, qai jyly qandai ataulardyŋ qalai dep auystyrylǧandyǧyn naqty köruge bolady. Armeniia men Äzerbaijan arasynda HH ǧasyrdyŋ soŋyna qarai oryn alǧan saiasi qaqtyǧystardyŋ saldarynan äzerbaijandar meken etken jerlerın tastap şyǧuǧa mäjbür boldy. Nätijesınde būrynǧy türkılık toponimderge jaŋaşa ataular berıldı. – Qypşaqtardyŋ jauyngerlıgımen qatar, olarda ruhani sana men etnogendık immunitet öte ärıden ärı ǧajaiyp äleuettılıkpen bolmystaryna tastai batqan. Sonyŋ nätijesınde tıldık yqpaldylyqqa ie bolyp, özge näsılderdı qypşaq tılınde söiletıp  qoiǧan syŋaily. – Monǧol şapqynşylyǧyna deiıngı kezeŋde Şyǧysynda Ertısten bastap, Batysynda Dunaiǧa deiıngı aralyqta qypşaq tılı halyqaralyq tıl bolǧanyn sol kezdegı jihangerler jazyp ketken. Būl jaǧdai monǧoldardyŋ şapqynşylyǧynan keiın de taralu aimaǧyn keŋeitpese, būrynǧy qalpyn būzbaǧany belgılı. Şyǧystanuşy ǧalymdar europa jäne arab ǧalymdarynyŋ jazbalaryna süiene otyryp, monǧoldardyŋ qypşaq ortasynda assimiliasiialanyp ketkendıkterın jazady. Monǧol jaulap aluşylyǧy jäne sonyŋ negızınde paida bolǧan memlekettık qūrylymdarǧa bailanysty qypşaq tılınıŋ qoldanylu aiasy ūlǧaiyp, Mysyr, Şam, Ündı elderıne taralady. Altyn Orda handarynyŋ jarlyqtary men Mysyr sūltandarynyŋ jazbalary, Ündı sūltanatynyŋ jädıgerlıkterı, Horezmdegı ädebi şyǧarmalar men armian-qypşaqtardyŋ türlı tarihi-filologiialyq eŋbekterı osy tılde, iaǧni, qypşaq tılınde jazylady. Qypşaq tılı Euraziianyŋ apaitös dalasy men Qap tauynyŋ arǧy-bergı jaǧynda halyqaralyq tıl deŋgeiınde qoldanylǧan. Monǧoldar qypşaqtardyŋ saiasi üstemdıgın joiyp, bırtūtas bolyp qalyptasyp kele jatqan qypşaq memleketın ydyratyp jıbergenımen qypşaq tılınıŋ üstemdıgın yryqtai almady. Qypşaq dalasyn mekendegen qypşaq tıldes türkı halyqtarynyŋ arasyna özderı de sıŋısıp kettı. HIII ǧasyrda qypşaqtar Europa elderı men monǧoldardyŋ ordasy tūrǧan Qaraqorym arasyn jalǧastyryp jatqan «altyn köpır» bolǧany aian. Altyn Orda jerın attap basqan özge ūlt ökılderıne qypşaq tılın bılu qajettıgı tuyndap, olar özderıne tılmaştar jaldaǧan. Tıl üirenu üşın sözdıkter men tılaşarlar jasauǧa mäjbür bolǧan. Qypşaq tıldes äleumettık ortaǧa tüsken özge etnos ökılderı tılderın ūmytyp, qypşaq tılınde söileuge köşken. Būl, äsırese, Ūly Jıbek joly boiymen sauda-sattyq jasauşy saudagerlerge tän reŋk. Dınderın ūmytpaulary üşın hristian dınınıŋ kanondary men uaǧyzdaryn qypşaq tılıne audaryp, paidalanyp otyrdy. Is qaǧazdary qypşaq tılınde jürgızıldı. Qypşaq tılı otbasylyq qoldanystan bastap, memlekettık tıl deŋgeiınde qyzmet atqardy. Tek Kavkaz öŋırındegı qypşaq tılınıŋ ahualy ǧana emes, batys, şyǧys europadaǧy qypşaqtyŋ tılı slavian tılderınıŋ qorşauynda bola tūra äleumettık qoldanys äleuettılıgın joimaǧan. Armian-qypşaq eskertkışterı tılıne qatysty T.İ. Grunin,                E.V. Sevortian, Dj. Kloson, J. Deni, İ. Abdullinder tarapynan qūndy pıkırler aityldy. Mysaly, akademik E.V. Sevortiannyŋ pıkırınde: «Senneişim pamiatnikom razgovornyh kypchakskih iazykov ili dialektov konsa XIII – nachala XIVv. po-prejnomu ostaetsia «Codex Cumanicus» (SS). Sudebnye akty iz Kamensa sostavliaiut drugoi vajneişii istochnik, iz kotorogo otnyne mojno cherpat svedeniia ob odnom iz starokypchakskih razgovornyh iazykov bolee pozdnego po sravneniiu s SS vremeni. Drugie armiano-kypchakskie teksty mojno bylo by otnesti k pamiatnikam armiano-kypchakskogo literaturnogo iazyka, v kotorom my vprave razlichat iazyk chisto religioznyh sochinenii, iazyk sudebno-pravovyh dokumentov i nachatkov hudojestvennoi literatury nazidatelno-apokrificheskogo napravleniia» degen ornyqty paiymmen jan-jaqtylyǧy körınedı. Qypşaq tılı ärbaǧyttylyǧymen qūndy. Ol memlekettık basqarudaǧy biurokratiialyq tıl de bola alǧan, iaǧni, ıs jürgızu men sot tılı. Kündelıktı qarym-qatynas qūraly retındegı rölı öz aldyna, sonymen qatar, körkem ädebi tıl, dıni uaǧyz tılı qyzmetın atqarǧan. – Qypşaqtar ünemı er üstınde jaugerşılıkte jürıp, tūtastai bır aimaqtaǧy tıldık basymdyǧyn saqtap qana qoimai, sonymen qatar jazu mädeni ürdısın qalai qalyptastyra, ılgerlete alǧan? – Qypşaqtar naizanyŋ ūşy, bılektıŋ küşı basym jaugerşılık etnikalyq qauym retınde körıngenımen, jazuǧa erte äuestengen halyq. Sondyqtan olar qiiametqaiym künderde de jazu mädenietıne salǧyrt qarai alǧan joq. Armian tarihşylarynyŋ ortaǧasyrlyq eŋbekterınde qypşaqtar jaiynda derekter köp kezdesıp otyrady. Sonymen qatar armian älıpbiımen qypşaq tılınde jazylǧan, sipaty jaǧynan ärtürlı, kölemı mol jazbalar bar. Türkıtanu ǧylymynda olardy «armian-qypşaq» eskertkışterı dep ataidy. Būl mūralar Armeniiada emes, negızınen qazırgı Ukrainanyŋ Kamenes-Podolsk, Lvov qalalarynda jazylǧan. Erevan qalasyndaǧy köne qoljazbalar kıtaphanasy Matenadaranda saqtauly «Qypşaq tılınıŋ grammatikasy», armianşa-qypşaqşa sözdıkter, jyl qaiyru, dıni eŋbekter Ukraina jerınde jazylyp, Armeniiaǧa keiınnen äkelıngen dünieler. – Tarihi derek közderınıŋ mälımetıne jügınsek, XIII ǧasyrda monǧol şapqynşylyǧynan yǧysqan armiandar (300 üi şamasynda) Kavkaz pen Qyrym öŋırın jailaǧan qypşaqtarmen bırge korol Leo I-nıŋ şaqyruymen Batys Ukrainaǧa, Galisiiaǧa, Podolege, onyŋ ışınde Kameneske qonys audaryp köşıp kelgen. – İä, onda armiandardyŋ derbes qūqyǧy bar qauymy (koloniiasy) qūrylyp, ıs qaǧazdary üş tılde – armian, qypşaq, poliak tılderınde jürgızılgen. HV ǧasyrda (1496 jyldan bastap) ortalyǧy Kamenes-Podolsk qalasy bolǧan. Armian älıpbiımen sol kezdegı qypşaq tılınde nemese qypşaq tılı turaly armian tılınde jazylǧan materialdar bar. Bıren-sarany ǧana bolmasa, olar älı baspa jüzın körgen joq. – Būl jazbalardyŋ qypşaqtardykı ekenıne kım naqty bailam aita alady? – Qypşaq tılınde söilep, hristian dınınıŋ armian-grigorian būtaǧyn tūtynǧan, qauym bolyp ömır sürgen būl etnikalyq toptyŋ qai  halyqqa tän ekendıgı ǧylymda basy aşyq qalyp keledı. Osy mäselege bailanysty pıkır-talastarda: «Eger olar qypşaqtar bolsa, onda hristian dının qabyldaǧan künnıŋ özınde ūlttyq, rulyq dılderın joǧaltuǧa ne sebep boldy? Älemnıŋ jartysyn bilegen qypşaqtarǧa armiandardyŋ dıni, saiasi äserı ondai därejede bola almaǧan. Sondyqtan olar (qypşaq tılınde söilegender) qypşaqtar emes, Qyrymda assimiliasiialanǧan armiandar» degen pıkırler de bar. Ärı, mūnymen qatar, lingvistikalyq, iaǧni, tıldık tūrǧydan zertteuşıler tarapynan: «bır halyqtyŋ tılın ekınşı bır halyqtyŋ armian-qypşaqtar siiaqty tereŋ meŋgeruı mümkın emes, sondyqtan olar – qypşaqtar boluy kerek» degen pıkırler aityluda. Būl mäselenı älı de tübegeilı türde, etnolingvistikalyq, ekstralingvistikalyq, tarihi-etnografiialyq tūrǧydan zertteu qajet. – Qypşaqtar jazba eskertkışterın qai kezden qalyptastyra bastady? – Bızdıŋ däuırımızge jetken jazbalar HVI ǧasyrdyŋ 20 jyldary men HVII ǧasyrdyŋ aiaǧyn qamtidy. Odan būrynǧy kezeŋde jazylǧandary joǧalǧan, äzırşe taǧdyrlary belgısız. Degenmen, keiıngı kezderde tabylǧan qoljazba kıtaptar «būl mol mūranyŋ erte däuırınen habar beretın jazbalardyŋ bır jerlerde saqtaluy da mümkın-au» degen oilarǧa jeteleidı. Armian-qypşaq eskertkışterı Armeniianyŋ Erevan qalasyndaǧy köne qoljazbalar kıtaphanasy Matenadaran qorynda, Mäskeu, Sankt-Peterburg kıtaphanalarynda, Kiev, Lvov qalalarynyŋ mūrajailarynda, sondai-aq Polşa, Fransiia, Rumyniia, Niderlandy, İtaliia, Avstriia elderındegı mūrajailar men muzeilerde, sonymen qatar, jeke adamdardyŋ qoldarynda saqtauly. Armian-qypşaqtardyŋ jazba mūralary olardyŋ ekonomikalyq, saiasi-älumettık, mädeni ömırınen mol  maǧlūmat beretın, janry men stilı jaǧynan är türlı, kölemı ülken jadyǧattar. Osy saladaǧy keiıngı zertteulerde būl jazba mūralar alty topqa bölınıp qarastyrylyp jür: 1) tarihi jazbalar; 2) zaŋ kodeksterı men akt qūjattary; 3) filologiialyq eŋbekter; 4) dıni ädebietter; 5) körkem şyǧarmalar; 6) jaratylystanu-ǧylymi ädebietter. Armian-qypşaq eskertkışterın jariialauda G. Alişan, J. Deni,         E. Şiuts, E. Tryiarski, İ. Vaşari, M. Leviskii, R. Kon jäne t.b. şet el ǧalymdarymen qatar, būrynǧy Keŋester Odaǧynyŋ aumaǧyndaǧy              T.İ. Grunin, A.N. Garkaves, İ. Abdullin, Iа.R. Daşkevich siiaqty ǧalymdar köp eŋbek sıŋırdı. – Armian jazuly qypşaq eskertkışterınen «Dana Hikar sözı» tūŋǧyş ret qazaq tılınde tıkelei sızdıŋ baspaǧa äzırlep, jariialauyŋyzben 1990 jyly jaryq körgenın bılemız. Osy qūndy jazbalardy zertteude kımnıŋ eŋbegı orasan dep sanaisyz? – Jalpy armian jazuly qypşaq eskertkışterınıŋ arasynda körkem audarma stilıne jatatyn «Dana Hikar sözı» şyǧarmasynyŋ orny biık. Hristian jyl sanauynan jetı ǧasyr būryn Assiriia-Vaviloniiada düniege kelgen būl moraldyq-didaktikalyq şyǧarma äu basta aramei tılınde jazylyp, keiın bükıl şyǧys elderıne, ortaǧasyrlarda europalyqtarǧa deiın taralǧan. Qypşaqtar türkı älemınde tūŋǧyş ret būl şyǧarmany armianşa nūsqasynan öz tılderıne qysqartyp audarǧan. Tılı körkem, mazmūndy, nasihaty mol bolǧandyqtan osy şyǧarmamen qazaq oqyrmanyn tanystyrudy mūrat tūtqan edık. Şyǧarma jelısı men ondaǧy qanatty sözder ärısı Injılde, «Kalila men Dimnada», «Myŋ bır tün» şyǧarmasynda körınıs tapqan jäne teologtar, filosoftar tarapynan älemdık deŋgeide zerttelude. Tek bızdıŋ qazaq ädebietşı, filosof ǧalymdarynyŋ ün-tünsız jatqandary janǧa batady. Armian jazuly qypşaq eskertkışterın zerttep, jariialauda, joǧaryda attary atalǧan ǧalymdardan basqa, osy salanyŋ ülken mamany, qazaqstandyq türkolog-ǧalym, menıŋ qūrmettı ūstazym Aleksandr Nikolaevich Garkavestıŋ atqarǧan qyzmetı men eren eŋbegın qypşaqtanu salasyna qosylǧan zor üles dep baǧalaimyz. A.N. Garkaves dünie jüzı kıtaphanalary men türlı mūraǧattarǧa tarap ketken armian-qypşaq tılındegı jazba mūralardy, atap aitqanda «Armianşa-qypşaqşa dūǧalyqtyŋ (Psaltir)» (1575-1580) ekı nūsqasy men oǧan arnalǧan armianşa-qypşaqşa sözdıktı transkripsiialap jariialady (2001j.). 2002 jyly Almatydaǧy «Deşt-i Qypşaq» Evraziialyq zertteu ortalyǧynan «Kypchakskoe pismennoe nasledie: Katalog i teksty pamiatnikov armianskim pismom» (1 tom) degen atpen kölemı 1084 bettık eŋbek jaryq kördı. Būndai eŋbek qypşaqtanu salasynda būryn-soŋdy jasalmaǧan baǧa jetpes qūndy dünie bolyp tabylady. Öitkenı onda 1519-1628 jyldar aralyǧynda jazylyp saqtalǧan 109 qoljazba men 1618 jyly qypşaq tılınde armian jazuymen baspadan basylyp şyqqan «Alǧyş bıtıkı»– dūǧalyqtar kıtabynyŋ mätınderı transkripsiialanyp, köpşılıgı orys tılıne audarylyp berılgen, akt kıtaptarynyŋ mazmūndalǧan katalogy men mätın ülgılerı körınıs tapqan. Eŋbektıŋ qūndylyǧy – älemnıŋ tükpır-tükpırıne şaşylyp ketken, är kezde är elde jaryq körgen, älı jaryq körmegen qypşaq jazba mūralaryn bır jerge jinaqtap, zertteuşılerge ekı ǧasyrǧa juyq mezgıldı qamtyǧan, türlı janrdaǧy mol materialmen jūmys ısteu mümkındıgın jasaǧandyǧynda. 2003 jyly «Armian töre bıtıgınıŋ qypşaq-poliak versiiasy jäne armian-qypşaq ıs jürgızu kodeksı», Lvov, Kamenes-Podolskii, 1519-1594jj. degen eŋbek  qazaq jäne orys tılderınde jariialandy. Onda armian-qypşaq, latyn tılındegı mätınder transkripsiialanyp, qazaq, orys, ukrain tılderıne audarylyp, qypşaqşa – qazaqşa, qypşaqşa – orysşa terminologiialyq sözdık berılgen. Eŋbektı baspaǧa daiyndap, orys tılındegı audarmasy men ǧylymi redaksiiasyn A.N. Garkaves jasaǧan da, al  qazaqşaǧa tarihşy ǧalym, QR ŪǦA akademigı Ǧ. Saparǧaliev aǧamyz tärjımalaǧan. Sondai-aq «Töre bıtıkınıŋ» latynşa nūsqasyn ukrain tılıne audaryp jariialaǧan M. Kapraldıŋ eŋbegı, armian-qypşaqtary men olardyŋ jazba mūralary jaiyndaǧy şolu maqala jäne ädebietterdıŋ bibliografiiasy atalǧan jinaqtyŋ maŋyzdylyǧyn joǧarylata tüsken. A.N. Garkaves jariialaǧan būl mūralar qypşaqtanu salasyna qosylǧan zor üles, sonymen qatar qypşaqtanu salasyndaǧy sony ızdenısterge, tarihi-salystyrmaly zertteulerge jol aşatyn eŋbek ekendıgı aqiqat. – Ömırdıŋ kez kelgen salasyna ışkı, tysqy yqpalmen özgerıster enıp, uaqyt auanyna beiımdelıp otyratyny belgılı. Qypşaq tılı de äleumettık aǧymǧa sai qanşalyqty özgerıske ūşyraǧan? – Armian-qypşaqtardyŋ jazba mūralary olardyŋ ekonomikalyq, saiasi-älumettık, mädeni ömırınen mol maǧlūmat beretın, janry men stilı jaǧynan är türlı, kölemı ülken jazbalar dedık. Al şyǧarmalar tılınıŋ erekşelıkterıne keler bolsaq, ärine, arada jatqan bes ǧasyrǧa juyq uaqyt pen slavian tılderınıŋ qorşauynda boluy, Rech Pospolita memleketıne saiasi-ekonomikalyq täueldılık «armian-qypşaq» eskertkışterınıŋ sözdık qūramyna tereŋ ız qaldyrǧany ras. Ortaǧasyr jazba mūralarynyŋ arasynda armian jazuly qypşaq eskertkışterı söilemnıŋ qūrylysy men sözdık qūramynda armian, slavian, latyn tılderınıŋ yqpaly moldyǧymen erekşelenedı. Būl tıldıŋ damuy jaǧdaiynda bolatyn zaŋdy qūbylys. Mysalǧa, keşegı HIH ǧasyrdaǧy Ybyrai Altynsarinnıŋ şyǧarmalarynyŋ tılı men qazırgı qazaq tılı bırdei emes qoi, dybystaluy, söz maǧynasynyŋ özgeruı, söilem qūrauy siiaqty özındık aiyrmaşylyqtary bar. Zertteuşılerdıŋ köpşılıgı «Codex Cumanicus» («Kodeks Kumanikus») tılınıŋ armian-qypşaq eskertkışterı tılımen sabaqtas, negızı bır ekendıgın jäne keiıngısı «Codex Cumanicus» tılı men qazırgı qypşaq tılderınıŋ arasyn jalǧastyryp jatqanyn aitady. Mysalǧa sol kezdegı qypşaqtyŋ sözı mynadai: «Teŋrıdən avaz keldı, iemge ketmək oiym bar». Qazırgı qazaq tılınen qanşalyqty alys? Bügıngı ünge ikemdesek «Təŋırden əuez keldı, ieme (o düniege) ketpek oiym bar» bolyp şyǧady. «Oǧlum, iahşı dosduŋdan iyrahlanma, egär iyrahlandyŋ esä iä taparsen anyŋ kı dosd iä tapmasen» – «Ūlym, jaqsy dosyŋnan jyraqtama, eger jyraqtansaŋ ondai dosty jä tabarsyŋ, jä tappassyŋ»; «Oǧlum, egär övüŋ  bıiık, uzun esä ietı hulach boiuŋnu egıp kır» – «Ūlym, üiıŋ biık, ūzyn bolsa da jetı qūlaş biyŋdy iıp kır». Sonda, arada bälenbai ǧasyr ötse de tılımız asa özgere qoimaǧan. Mūny audarma dep qarau qisynǧa kelmeidı. Söilemdı qypşaq tılınen qazırgı qazaq tılınıŋ qalpyna tüsıru degenımız dūrystau bolar. – «Kodeks Kumanikus» XIII-XIV ǧ.ǧ. qypşaq tılındegı alǧaş jazba ekenı mälım. Ol 164 betten tūratyn qypşaq halqynyŋ sözdıgı. Är sözdıŋ audarmasy latyn, italian jäne parsy tılınde berılgen. Būl kıtaptyŋ Marchiana kıtaphanasyna kelıp tüsuı de taǧdyrly.  1362 jyldyŋ tamyzynda Qaita örleu däuırınıŋ ataqty aqyny Franchesko Petrarka qatty nauqastanǧan balasynyŋ soŋynan Venesiiaǧa attanady. Şaharǧa at basyn tıregen soŋ baspana satyp aluǧa tura keledı. Aqşasy joq aqyn özımen ala kelgen «Kodeks Kumanikus» kıtabyn üige aiyrbastaidy. Sol zamandaǧy kıtaptyŋ qūny qandai bolǧan deseŋızşı… Söitıp, Venesiiadaǧy Äulie Marktyŋ hramyna  avtory körsetılmegen kıtap kete barady. Mamandardyŋ pıkırınşe, būl kıtap Qara teŋız maŋyndaǧy qypşaqtardyŋ qalamynan tuyndaǧan. Menıŋ oiymşa Ūly Jıbek joly boiynda sauda jasaǧan europalyq köpesterdıŋ şaruasyn döŋgeletu qajettıgınen tıl üirenu üşın özderıne arnap jasap alǧan sözdıgı tärızdı. VIII ǧasyrda-aq qypşaqtardy Şyǧys Europanyŋ slavian halyqtary «polovester» nemese «pechenegter», Batys Europanyŋ latyn tıldı halyqtary «qūmandar», şyǧysta – «qypşaqtar», arab elderınde «mämlükter» dep ataǧanyn bılemız. Sonymen, «Kodeks Kumanikustı» qazaqşalasaq «Qūmandar kıtaby» «Qūmandar sözderınıŋ jinaǧy» bolyp şyǧady.   – İä, qypşaqtardyŋ jazba mūrasy öte bai. Olai bolatyny olar san aluan etnikalyq toptardyŋ basyn qosyp, bırtektı jüie jasai aldy. Sonyŋ nätijesınde joǧaryda atap ötkenımızdei Altai men Dunai arasyn mekendegen halyqtyŋ bärı osydan 700 jyl būryn qypşaq tılınde söilegenı aian. Sondai-aq, Vizantiia men Skifiiada ıs-qaǧazdary bes ǧasyrǧa juyq osy tılde jürgızılgenı aqiqat. Mämlükter bilık basyna kelgennen keiın, 13-15 ǧasyrlar aralyǧynda Mysyrda da qypşaq tılı arab tılımen teŋ qoldanylǧany tarihi şyndyq. Osynyŋ bärı erjürek babalarymyzdyŋ ana tılıne adaldyǧynan ärı etnostyq qūndylyqqa aiyryqşa qarau kerektıgı jönındegı es-jadysynyŋ bolattai berıktıgınen tuyndaǧan ǧalamat körınıster. – Äŋgımeŋızge raqmet! Ūlttyq qūndylyqtardy ardaqtap qana qoimai, basty bailyq Ana tılımız ekenın bırtūtas sanamen tüsınetın ūlt jadyly ūlandar ömırge qaita keletınıne senemız. Qazaqstan tarihynyŋ jäne ejelgı qazaq elınıŋ älem örkenietıne qosqan eleulı tūstaryn zerttep jürgen eŋbegıŋızge tolaiym tabystar tıleimız. Äŋgımelesken Ädılbek YBYRAIYMŪLY, Halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ laureaty