Qazaqta qandaı bir jańalyq bolsa da, súıinshi suraý ádeti bar. Qazaq jaqsy jańalyqpen bólisýge árqashanda daıyn turady. Ádette qýanyshty jańalyqty jetkizýshi aıtaryn «súıinshi» sózimen bastaıdy. Jaqsy habar jetkizýshige árqashan syılyq beriletin bolǵan. Súıinshi suraý adamnyń týǵan kezinen bastap ómir boıǵy serigi ispettes.
Qazaq úshin jaqsy jańalyqtyń bári úlken-kishi demeı súıinshi suraýǵa laıyq. «Súıinshi – sábı dúnıege keldi!», «Súıinshi – bala alǵashqy qadamyn jasady!» «Súıinshi – balamyz alǵash ret atqa otyrdy!», «Súıinshi – qyzymyzdyń qulaǵyna alǵash ret syrǵa ildik!», «Súıinshi – balamyz mektepke bardy; alǵash árpin jazdy!» «Súıinshi – ulymyz qalyńdyq ákeldi!», taǵysyn taǵylar. Jappaı súıinshi suraıtyn kezder de bolatyn jaǵdaılar tarıhtan belgili. Bundaı jaǵdaılar otan qorǵaý shaıqastary jeńispen aıaqtalǵanda oryn alady. Mysaly 1945 jyly ekinshi dúnıe soǵysy aıaqtalǵanda, jurttyń bári bir-birine «Súıinshi, soǵys aıaqtaldy!» dep qýanyshymen bólisken.
«Qazaq otbasy» atty kitap jazǵan ǵalym Halel Arǵynbaıuly bylaı dep jazady: «Qazaqtar tolǵatqan áıeldiń janyna bala tappaıtyn áıelderdi jibermeýge tyrysatyn. Tolǵatýshy áıeldiń qasynda kóbinese nıettes janashyrlary birge bolatyn. Bala týysymen ony jerden kóterip alý birneshe balaly mosqal áıelge tapsyrylady. Halyq senimi boıynsha balanyń keleshektegi minezi jerden alǵash kóterip alǵan adamǵa tartady dep esepteledi, jerden kóterýshi múmkindiginshe óziniń ashyqtyǵy, jaıdarylyǵy jáne meıirimdiligimen aǵaıynǵa jaqqan áıel bolý kerek. Balany alǵash jerden kóterip alýshy áıel balanyń ul ne qyz ekenin aıtyp súıinshi suraıdy».
Qyzyl jaýshy
Baıyrǵa zamanda týystar bir-birinen alys jerde turǵan kezde jaqsylyq habardy jetkizý úshin eki arada jaýshylar júretin bolǵan. Olar «Súıinshi!» dep aıqaılap qolyna tý alyp atqa minip shabatyn. Shaıqastaǵy jeńister týraly da elge osylaı habar jetkiziletin. Bundaı jaýshylar «Qyzyl jaýshy» dep atalatyn bolǵan. «Súıinshilep» shapqan jaýshylarǵa jol boıy syılyqtar – at, kıim, zergerlik buıymdar tartý etilip, jaqsy tilekter aıtylatyn.
Batyrlar jyrynyń eń belgilileriniń biri «Koblandy batyr» jyrynda Qoblandynyń balasy Bókenbaı týǵany týraly mynadaı óleń joldary bar:
Arystan týǵan eken dep,
Asyra jurty qýandy.
Súıinshi surap jan-jaqqa
Qoldaryna tý aldy.
Alys jol — tosqaýyl emes
Bala týǵan kezde náresteniń ata-ájesinen, ákesi men týǵan-týysqandarynan súıinshi suraýdyń orny tipten bólek. Al súıinshi habardy jetkizýshi qansha alys jer bolsa da jolǵa shyǵýǵa daıar turatyn bolǵan. Tórt qyzdan soń zaryqtyryp dúnıege kelgen, Uly Otan soǵysynyń batyry, jazýshy Baýyrjan Momyshuly týǵanda, súıinshi habardy jetkizýshi atymen alpys shaqyrym jerge shaýyp barǵany týraly jazýshynyń «Ushqan uıa» atty kitabynda bylaısha baıandalady: «Ákem ol kúni Áýlıeata shaharynda eken. Men týǵan soń Imash babam jan-jaqqa kisi shaptyryp, ákeme de habarshy jiberipti.
Bizdiń aýyldyń Baıtoq degen kisisi alpys shaqyrym Áýlıeataǵa at sabyltyp jetip, ákem jatqan úıge kirip kelip, bir aýyz sóz aıtýǵa dármeni kelmeı, Momyshty qushaqtap jylaı beripti. Ákemniń qaryndasynyń úı-ishi úrpıisip, bir jamanat habar jetken eken dep, qorqyp qalady. Aqyry Baıtoqty julmalaı, «ne bop qaldy, aıtsańshy» dep taqaqtaǵanda ǵana Baıtoq:
- Jeńeshem ul tapty, – depti.
Úreıden úrpıisken jurt endi máz-máıram bolyp, qýanyshtary qoıyndaryna syımaı, Baıtoqqa súıinshisin berip attandyrypty».
Nemere qýanyshyna bir tabyn jylqy
Qazaq tilin zertteýshi ǵalym, alǵashqy professor Qudaıbergen Jubanulynyń qyzy Múslıma ákesi týǵanda atasy súıinshi suraı kelgen qurdasyna qandaı syılyq bergeni jóninde jazǵany da qyzyq.
Batyrbaıdyń uly Juban, barlyq qazaq sekildi nemere kórsem dep armandaýshy edi. Uly Qýan on beske tola salysymen Taǵybergen degen kisiniń búkil aımaqqa sulýlyǵymen belgili Bıbishynar degen qyzyna quda túsip alyp beredi de eki jastyń toıyn jurt aıta-aıta júretindeı keremet etip ótkizedi.
Toǵyz aı ótken soń kelininiń aı-kúni jaqyndaǵanda qobaljyǵany sonshalyq taýdaǵy jylqyǵa ketip qalady. Ketip bara jatyp aýyldaǵy jasy úlken jeńgesi Aqbópege: «Qyz týsa maǵan habarlamaı-aq qoıyńdar» deıdi.
Jaıylymdaǵy keremet sáıgúlikter de Jubannyń kóńilin aýlaı almaıdy. Tek ishinen «Ul týsa eken!» deýmen bolady.
Bul kúni de ádettegideı tań atty. Taýlar bıikke umtylyp, qustar kóńildi ánderin salyp birin-biri qýalaı oınap ushyp júrdi. Jylqylyar asyqpaı dalanyń dámdi shópteri arasynda jaıylýda. Kenetter olar basyn shuǵyl kóterip qulaqtaryn tige qaldy. Tań tynyshytyǵyn arǵymaqtyń tuıaǵynyń dúbiri buzdy.
Juban dúbir estilgen jaqqa basyn buryp edi qoldaryn kezek sermep shaýyp kele jatqan salt attyny kórdi. Ol bir jaqsy habar ákele jatqandaı edi. Bul Jubannyń dosy, ári qurdasy edi. Ol da Jubandy kórdi. Balasha qýanyp búkil dalany basyna kóterip: «Súıinshi! Ul! Ul!» dep aıqaı salyp kele jatty.
Jubannyń kóz aldynda dúnıe dóńgelenip júre berdi. Qushaǵyna domalaı qulaǵan qurdasyna: «Súıinshige qalaǵanyńdy al!» dedi qýanyshtan esi shyǵa.
Ózgeshe syı
Dosy qýlana jymıdy da: «Nesi bar alam desem alam. Beresiń be? Múmkin búkil tabyndy qalarmyn?» deıdi. Juban bolsa: «Aıttym — bitti. Bárin al!» dep jaýap qatty.
– Alamyn, súıinshim de osal emes, – dosynyń jaýaby da kóńildi edi, – biraq jylqy almaımyn. Dosyńnyń bir tilegin oryndaımysyń? Osy nasybaı atqanyńdy tastashy?
Juban qurdasynyń aıtqanyn eki etken joq. Dostar aýyl qaıdasyń dep shaba jóneldi. Ul balanyń aty Qudaıbergen boldy».
Búginde de qazaqtar qýanyshty jańalyq bolsa «Súıinshi!» dep habar aıtyp jatady. Bul salt qazaq halqynyń ómiri eń uzaq salty dep bilemin.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ulttyq portaly
