Bügın – qazaq dalasynda ūly toi. Hakım, aqyn, oişyl, aǧartuşy Abai Qūnanbaiūlynyŋ tuǧanyna – 180 jyl. Artynan isı qazaqqa ǧūmyrlyq ruhani azyq bolar öşpes mūra qaldyrǧan häkımnıŋ ruhyna bügın Qazaqstanda ǧana emes, şetelderde de taǧzym etılude.
Būl künge deiın elımızden bölek alys-jaqyn şetelderde Abaidyŋ eskertkışterı jäne onyŋ atyndaǧy 30 köşe men daŋǧyl ornatyldy. Al elımızdıŋ qai aimaǧyn alyp qarasaŋyz da, Abai atyndaǧy mekteptıŋ de, köşelerdıŋ de jäne eskertkışterdıŋ de baryna köz jetkızesız. Tıptı, bırneşe oblysta Abai atyndaǧy 30-ǧa taiau audan ortalyqtary, auyldar da bar eken.
1991 jyly täuelsızdıgın jariialaǧan Qazaqstanda Abai beinesın mäŋgı este qaldyru ısı jaŋa qarqyn aldy. Būǧan deiıngı keŋestık kezeŋde ornatylǧan eskertkıştermen qatar, jaŋa däuırde salynǧan tuyndylar eldıŋ mädeni, tarihi sanasyn nyǧaitty. Osyǧan orai, elımız täuelsızdıgın alǧannan keiıngı jyldarda ornatylǧan Abai eskertkışterıne şolu jasamaqpyz.
EŊSELI ESKERTKIŞTER ŞERUI
Täuelsızdık alǧannan keiıngı jyldardaǧy alǧaşqy eskertkışterdıŋ bırı – 2002 jyly 27 tamyzda Oral qalasynda aşyldy. Müsınşı Nūrlan Dalbai jasaǧan tuyndy granitten qaşalǧan, Abaidyŋ sabyrly, baisaldy bolmysyn beineleidı.
Odan keiın 2006 jyly Petropavlda Abai men Puşkinge arnalǧan bıregei kompozisiia boi köterdı. Simvolikalyq «tırşılık aǧaşy» arqyly qosylǧan ekı ūly tūlǧa halyqtar dostyǧyn paş etedı. Kompozisiiasynyŋ biıktıgı – 5,2 metr. Avtorlary – K. Satybaldin, säuletşıler – S. Baimaǧambetov pen V. Zatai.
Sol jyly Mäskeudegı Qazaqstan elşılıgı maŋynda Abaidyŋ 2,6 metrlık qola müsını ornatyldy. Avtorlar – Marat Ainekov, Timur Süleimenov, Eduard Drobiskii, Viacheslav Romanenko. Būl – Abai beinesı alǧaş ret şetel astanasynda oryn tepken sät.
2008 jyly Qaraǧandy qalasynda 9,9 metrlık qola jäne granitten jasalǧan eŋselı eskertkış aşyldy. Müsınşı – A.Nartov, säuletşı – E.Şahiev. Būl eskertkış Qazaqstan Suretşıler odaǧynyŋ Qaraǧandy oblystyq bölımınıŋ körkem-öndırıs kombinatynda qūiylǧan.
Al 2009 jylǧy 29 tamyzda Öskemendegı Respublika alaŋynda Abaidyŋ 13,2 metrlık monumentı aşyldy. Avtory – Esken Sergebaev pen Baqytjan Äbışev. Būl müsındı de Qazaqstan Suretşıler odaǧynyŋ Qaraǧandy qalasyndaǧy oblystyq bölımı äzırledı. Eskerkıştıŋ biıktıgı – 5 metr 40 sm. Basqyştary men tūǧyry – 7 metr 80 sm. Eskertkıştıŋ jalpy biıktıgı – 13 metr 20 sm. Qola müsınnıŋ salmaǧy – 5 tonna.
Aqynnyŋ elordadaǧy eskertkışı 2010 jyldyŋ 19 mausym künı Esıldıŋ oŋ jaq jaǧalauyndaǧy Ortalyq alaŋǧa taiau ornatylǧan. 7 metrlık tūǧyrda boi kötergen Abai müsınınıŋ biıktıgı – 7,5 metr. Joba avtory – almatylyq müsınşı Bolat Dosjanov. Onyŋ tuyndysy eskertkış aşylardan alty ai būryn müsın eskizderınıŋ baiqauynda jeŋıske jetken edı.
TAMİLANYŊ ABAIY
2021 jyly Abai müsını Kökşetauǧa da qoiyldy. Onyŋ avtory - qyrǧyzstandyq müsınşı Tamila Mamatova. Avtormen sūhbattasu barysynda ol Abai beinesın jasau tarihyn aityp berdı.
“Abaidyŋ būl müsının men 2021 jyly jasadym, al onyŋ ideiasy 2020 jyly oiyma kelgen edı. Sol jyly Aitymatov turaly jaŋalyqtardy oqyp jürgenımde, köp qazaq Abai turaly da pıkır jazyp, eskertkış qoiu jaiynda söz qozǧap jatty. Sol sätte men de ūly aqyn jaiynda oilana bastadym. Mektepte oqyǧan şyǧarmalaryn qaita paraqtap, keŋırek zerttedım. Onyŋ oişyldyǧy men tereŋdıgıne taǧy bır märte täntı boldym. Sol sebeptı aqyn oişyldyǧyna aksent berıldı”, deidı Tamila Mamatova.
Müsınşı Abaidy ädettegı kıtap ūstaǧan keiıpten özgeşe – tereŋ oiǧa şomǧan sätınde beinelegen.
«Materialy – qola. Būl öte berık, mäŋgılık metall, ärı barlyq ūsaq detaldy däl jetkızuge mümkındık beredı. Jūmystyŋ lepkasy bır aida aiaqtaldy, taǧy bır aida ornyna qoiyldy. Abai beinesın jasau maǧan jeŋıl ärı erekşe läzzatpen oryndaldy. Özım üşın eŋ qymbat ärı joǧary deŋgeidegı tuyndylarymnyŋ bırı dep sanaimyn”, – deidı ol.
Müsınşınıŋ aituynşa, 2021 jyly daiyn eskertkıştı şeber internetke jariialaǧannan keiın, ol Kökşetauǧa qoiyldy. Qazır eskertkış qaladaǧy bır kolledjdıŋ aldynda tūr. Onyŋ köşırmesı Astanadaǧy bır ǧimaratta ornalasqan.
Tamila Mamatova 2022 jyly Mūhtar Äuezovtıŋ müsının de jasap şyqqan. Būl tuyndy Ūiǧyr audanyndaǧy muzei aldyna qoiylyp, aşylu saltanatynda Qazaqstan Prezidentınıŋ Jarlyǧymen müsınşıge «II därejelı Daŋq» ordenı tabys etılgen.
Al 2023 jyly 21 nauryzda Taldyqorǧandaǧy Biken Rimova atyndaǧy drama teatrynyŋ aldyna Abaidyŋ müsını qoiyldy. Eskertkıştıŋ ideiasyn ūsynǧan avtorlardyŋ bırı –belgılı säuletşı marqūm Aqmyrza Rüstembekov. Jalpy eskertkıştıŋ tūǧyry granit pen mramordan daiyndalǧan, müsını qoladan qūiylǧan. Tūǧyry 5,3 m, müsını – 3,6 m. Eskertkıştıŋ säuletşısı – Qazaqstan Respublikasynyŋ qūrmettı qūrylysşysy, ūzaq jyl Säuletşıler odaǧyn basqarǧan säuletşı Aqmyrza Rüstembekov. Müsınşısı – Meiırlan Äzmaǧanbetov.
Abai eskertkışterı – tek öner tuyndysy ǧana emes, ūlt ruhynyŋ körınısı. Olar tuǧan elınde de, şetelde de qazaqtyŋ ūly perzentın tanytyp, oişyldyŋ sözın ūrpaq sanasyna sıŋıredı. Ärbır eskertkış – Abaidyŋ mäŋgılık oilary men asqaq ruhyn tasqa qaşaǧan amanat. Degenmen, etnodizainer, qolöner şeberı, suretşı Almas Serıkūly Abai beinesın müsındeude bırızdılık pen däldıkke basa män beru keregın aitady.
«ABAI ÄR JYLDARY ÄR TÜRLI KEIIPTE SOMDALUDA »
“Qazır Abaidy därıpteu tolastaǧan joq, qaita künnen-künge el arasynda onyŋ suretı men müsını köptep jasaluda. Bıraq osy tūsta eskeretın maŋyzdy jait bar – ol Abai beinesın suretşı qiialymen özgertıp, şynaiylyǧyn joǧaltu qaupı. Abai – fotosuretı saqtalǧan tūlǧa. Şäkärım de sondai. Eger şeksız qūrmetpen şyǧarma arnaǧyŋ kelse, onyŋ şynaiy beinesın būzbau kerek. Ökınışke qarai, qazır älemnıŋ tükpır-tükpırınde qoiylǧan Abai müsınderınıŋ beinelerı bır-bırıne mülde ūqsamai, kereǧar obrazdar örıp jür. Bır jerde byrtiyp tūrǧan, bır jerde saqaly belıne jetetın, közı baqyraiǧan özge ūlt ökılıne ūqsas beine jasalǧan. Endı bırınde tatuaj qosyp qoiǧan. Kei müsınderde tıptı Abai emes, Leninge ūqsap ketedı. Taǧy bırınde boiy tym qysqa, endı bırınde tym ūzyn bolyp ketken. Mūny jasap jürgender – käsıbi bılımı bar, joǧary sanatty müsınşıler», – deidı ol.
Şeberdıŋ aituynşa, Puşkin beinesı ǧasyrlar boiy özgermei kele jatsa, Abai beinesı türlı obrazǧa tüsıp ketken.
«Puşkindı ekı betındegı bır şökım saqaly men erekşe közınen bırden tanisyŋ. Al Abai är jyldary är türlı keiıpte somdaluda. Abai ärqaşan özınıŋ balalarymen tüsken fotodaǧy beinesımen däl ūqsas boluy kerek. Būl – el jadynda qalǧan beine. Basqa da suretterı bar, bıraq oǧan artyq fantaziia qosyp, makiiaj jasaudyŋ qajetı joq. Osy betımızben ketsek, bır künı mūrtyn da ūstarasyz qyryp tastaityndaimyz. Saqaly bar atanyŋ bärı Abai bolmaidy. Müsındegı Abaidyŋ eŋ üzdık monumentaldy nūsqasy – Häkımjan Nauryzbaidyŋ Almatydaǧy müsını. Al portrettık janrda – Ädılet Jūmabaidyŋ biustı. Abai – fotoǧa tüsken adam. Oidan şyǧarudy qoiyŋdar. Abaidy jūlmalamaŋdar. Ar oilasaŋdarşy. Fantaziia kerek bolsa, basqa obrazǧa qoldanyŋdar», – deidı Almas Serıkūly.
