Ūlttyq qauıpsızdık – būl tek şekarany küzetu nemese qorǧanys jüiesın nyǧaitu emes. Būl ūǧym eldıŋ ışkı tūraqtylyǧy, ruhani tūtastyǧy, azamattarynyŋ qūqyqtyq mädenietı men sana deŋgeiımen tıkelei bailanysty keşendı jüie. Ūlttyq qauıpsızdıktı nyǧaitudyŋ basty şarttarynyŋ bırı – el azamattarynyŋ, äsırese jastardyŋ jauapkerşılıgı men sanaly ūstanymy. Öitkenı erteŋgı qoǧamnyŋ beinesı – bügıngı jas ūrpaqtyŋ közqarasyna, oilau qabıletıne jäne ömır süru saltyna täueldı.
Azamattyq belsendılık – qauıpsızdıktıŋ tıregı
Soŋǧy jyldary qazaqstandyq jastardyŋ qūqyqtyq mädenietı men azamattyq belsendılıgı aitarlyqtai artty. Mäselen, elımızde 755 volonterlık ūiym jäne 2 myŋnan astam bastamaşyl top jūmys ısteidı. Olardyŋ qatarynda 275 myŋnan astam belsendı jas bar. Būl – jastardyŋ öz erkımen qoǧam ömırıne aralasyp, memlekettıŋ äleumettık, mädeni jäne qoǧamdyq tūraqtylyǧyna üles qosyp otyrǧanynyŋ dälelı.
Jastardyŋ volonterlık qyzmetke belsendı aralasuy – tek qaiyrymdylyq nemese uaqyt ötkızu emes, ūlttyq qauıpsızdıktıŋ maŋyzdy tetıgı. Sebebı mūndai bastamalar qoǧamdaǧy senımdı küşeitedı, bırlıktı arttyrady jäne äleumettık şielenısterdıŋ aldyn aluǧa yqpal etedı. Mäselen, 2024 jyly jastarǧa arnalǧan 5 600-den astam ıs-şara ūiymdastyrylyp, qūqyqtyq mädeniet pen äleumettık jauapkerşılıktı nyǧaituǧa baǧyttaldy. Būl qadam qūqyq būzuşylyqty azaityp qana qoimai, jastardyŋ zaŋǧa qūrmetpen qarauyn qalyptastyrady.
Aqparattyq qauıpsızdık jäne sifrlyq sauattylyq
Bügıngı jastardyŋ taǧy bır artyqşylyǧy – zamanaui tehnologiialardy erkın meŋgeruı. Aqparattyq qauıpsızdık tūrǧysynan olardyŋ sifrlyq sauattylyqty igeruı erekşe maŋyzdy. Resmi derekterge säikes, qazaqstandyqtardyŋ sifrlyq sauattylyǧy 90%-dan asty, bıraq halyqaralyq standarttarǧa sai tolyq aqparattyq daǧdylarǧa ie jastardyŋ ülesı nebärı 16% şamasynda (UNESCO derekterı).
Būl körsetkış jastardyŋ äleuetın arttyru qajettıgın körsetedı. Memleket «Sifrlyq Qazaqstan» baǧdarlamasy aiasynda IT-bılımdı jetıldırudı, kiberqauıpsızdıkke arnalǧan kurstardy, mediasauattylyq treningterın ūiymdastyrudy qolǧa alyp otyr. Universitetterde aqparattyq qauıpsızdık mamandyqtary aşylyp, mektepterde «İnternettegı qauıpsızdık» taqyrybynda sabaqtar jürgızılude. Mūndai şaralar jastardy jalǧan aqparattan qorǧap qana qoimai, ūlttyq müddenı sifrlyq keŋıstıkte qorǧauǧa üiretedı.
Qūqyqtyq mädeniet jäne memlekettık qūrylymdarmen bailanys
Ūlttyq qauıpsızdık komitetı men qūqyq qorǧau organdary jastarmen tyǧyz jūmys jürgızıp keledı. JOO men mektepterde ötkızıletın kezdesulerde zaŋǧa qaişy äreketterdıŋ saldary tüsındırılıp, qūqyqtyq jauapkerşılıkke baulu jūmystary jürgızılude. Mūndai şaralardyŋ nätijesınde jastar arasynda zaŋsyz äreketterge baru deŋgeiı azaiyp, qoǧamda qūqyqtyq mädeniet nyǧaiady.
Mäselen, ışkı ıster organdarynyŋ derekterıne süiensek, soŋǧy jyldary jastardyŋ qylmysqa tartylu deŋgeiı bırşama tömendegen. Būl – qūqyqtyq tüsındıru jūmystarynyŋ nätijesı ǧana emes, jastardyŋ öz bolaşaǧyna degen jauapkerşılıgınıŋ artqanyn da körsetedı.
Jastardyŋ ǧylym men mädeniettegı jetıstıkterı
Jastardyŋ bılımge ūmtylysy men şyǧarmaşylyq belsendılıgı de ūlttyq qauıpsızdıktıŋ qūramdas bölıgı. Soŋǧy üş jylda qazaqstandyq studentter halyqaralyq olimpiadalar men ǧylymi jobalardan 200-den astam jülde ielendı. Äsırese matematika, fizika, robototehnika jäne aqparattyq tehnologiia salasyndaǧy jetıstıkter eldıŋ innovasiialyq damuyna jol aşyp otyr.
Sondai-aq sport pen öner salasynda da qazaqstandyq jastardyŋ jetıstıgı mol. Olimpiadalyq oiyndarda, älemdık jarystarda el namysyn qorǧap jürgen jas sportşylar ūlttyq ruhty köterıp, Qazaqstandy halyqaralyq arenada tanytyp jür. Būl da ūlttyq qauıpsızdıktıŋ mädeni jäne ruhani tūǧyryn nyǧaitatyn maŋyzdy faktor.
Qauıpter men syn-qaterler
Degenmen, jastar ortasynda kezdesetın belgılı bır qauıpter de joq emes. Äleumettık jelıdegı jalǧan aqparatqa senu, virtualdy agressiia, uaqytty tiımsız paidalanu siiaqty mäseleler qoǧamda äleumettık tūraqsyzdyqtyŋ ūşqynyn tudyruy mümkın. Sarapşylar mūndai faktorlar ūlttyq qauıpsızdıkke tıkelei äser etpese de, eldıŋ ruhani jäne mädeni tūtastyǧyna ziian keltıretının aitady.
Sondyqtan būl mäselelerge tek memleket emes, qoǧam da nazar audaruy tiıs. Jas buyndy dūrys baǧytqa baǧyttau – ūstazdardyŋ, ata-analardyŋ jäne azamattyq qoǧamnyŋ ortaq mındetı.
Qorytyndy
Ūlttyq qauıpsızdık – tek arnaiy qūrylymdardyŋ ǧana jūmysy emes. Būl – ärbır azamattyŋ, äsırese jastardyŋ el aldyndaǧy jauapkerşılıgı. Jastardyŋ belsendılıgı men bılımge ūmtylysy – qoǧam tūraqtylyǧynyŋ basty kepılı.
Qorytyndylai kele, ūlttyq qauıpsızdık pen jastardyŋ bolaşaǧy – bır-bırınen ajyraǧysyz ekı ūǧym. Qazaqstannyŋ tūraqtylyǧy men örkendeuıne jastardyŋ azamattyq belsendılıgı, sifrlyq sauattylyǧy, ǧylym men mädeniettegı jetıstıkterı zor üles qosuda. Sanaly ūrpaqtyŋ ruhani quaty men äleumettık jauapkerşılıgı – eldıŋ bolaşaq qauıpsızdıgınıŋ eŋ senımdı kepılı bolmaq.
