Kün saiyn arailap atqan aq taŋmen talasa taratylatyn «Şalqar», «Toi duman» radiosy berılımderındegı qazaǧymdy ruhani jaqtan susyndatyp, jürek qylyn terbetetın äsem än men tättı küilerıne täntımız. Şırkın, osynyŋ ışınde Maqpal Jünısova siiaqty būlbūl kömeilerdıŋ änın tyŋdaǧanda, ūiqyŋ sergıp, uaiymyŋ seiılıp, ruhyŋ serpılıp ketedı-ǧoi! Sondyqtanda, ülkendı syilap kışını aialau, bızdıŋ ūlttyq ata dästürımız bolsa, änşı, küişı, aqyn, bişı qatarly önerpazdardy qūrmetteu ruhani dästürımız bolyp qalyptasqan. Atap aitqanda, än degen, qaisy ūlttyŋ bolsa da, qaiǧy-mūŋyn ūmyttyryp, jabyrqaǧan köŋılın jadyratatyn ruhani därı deuge bolady. Alaida, aitylatyn än qai türdegı lirika bolsa da, qai qaisysy da belgılı taqyrypty kötergen, nysynany, maqsatty közdegen, otandy, ūltty, halyqty, nemese mahabbatty jyrlaudy arqau etken, tärbielık maǧynasy bar, körkemdıgı körnektı, közǧarasy aiqyn, quattamasy aşyq boluǧa tiıs.
Qysqartyp aitqanda, jazylǧan än sözınıŋ maǧynasynda ne saiasyi astar, ne lirikalyq köŋıl-küi aiqyn beinelenu kerek. Mätın men äuennıŋ bırlesuınen än tuyndaidy. Ekeuı organikaly qabysuy kerek. Äuen tamaşa bollǧan jaǧdaida, mätınnıŋ kei jetersızdıgın bürkep te kete alady. Aitar bolsaq, aqyiyq aqyn Mūqaǧalidyŋ qaisy öleŋın oqysaq ta, mazmūny taqyrybyna sai, ädebilıgı joǧary, maqsaty aiqyn, körkemdıgı körnektı, ūiqasy jattyq, tılı ötkır, tärbielık quaty küştı. Arasynan tyrnaqtai mın taba almaisyz.
Mysalǧa onyŋ «Tauda östım» degen myna bır öleŋın alaiyq:
Taisalmai basyp tastaryn,
Alqynbai astym asqaryn.
Qūzyna şyǧyp qomdanyp,
Yldyiyn tömen tastadym.
Tösıne şyǧyp köp qūzdyŋ,
Töbemdı kökke jetkızdım.
Qorqytyp bura būlttaryn,
Qoinyma ätır sepkızdım.
Talaida talai şyŋdy astym,
Tastaǧy gülmen mūŋdastym.
Qaraǧaiymen qūrdastym,
Qaiyŋdarymen syrlastym.
Būl öleŋdı oqyp, nemese osy ändı tyŋdaǧan adam, asqar şyŋdaǧy tau-tas, orman-toǧai, gül-şöpterdı aralap, jaŋbyrynan rahattanyp jürgendei sezınesız. Artyq söz, artyq buyn joq. Toǧyz auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını qortyndylanǧan. Eger alla taǧala onsegız myŋ ǧalamdy bır tarynyŋ qauyzyna syiǧyzatyny ras bolsa, onda, Mūqaǧalidyŋ poeziiany da bır tarynyŋ qauyzyna syiǧyzatyn aqyn ekendıgı şübasyz.
Sözın Qadyr Myrzaälı, äuenın Eskendır Hasanǧali jazǧan «Atameken» änıne köz jügırteiık:
Jasyl jailau - tüktı kılem, kök kılem,
Kök kılemde köp oinaimyn, köp külem.
Aidarymnan sipap ötken samaldy
Qazaǧymnyŋ alaqany dep bılem.
Qaida jürseŋ, Atameken,
Kökeiıŋde jatady eken.
Künnıŋ özı qimai ony,
Ūiasyna batady eken.
Jasyl jailau - tüktı kılem, kök kılem,
Kök kılemde köp oinaimyn, köp külem.
Asqar tauyŋ aspanymmen astasqan,
Qazaǧymnyŋ märtebesı dep bılem.
Jasyl jailau - tüktı kılem, kök kılem,
Kök kılemde köp oinaimyn, köp külem.
Künnıŋ nūryn, aidyŋ appaq säulesın
Qazaǧymnyŋ mahabbaty dep bılem.
Mätını qandai mändı bolsa, äuenı de patriottyq sezımdı jelpındıretın biık örede jazylǧan. Qazaqtyŋ mūndai änderı öte mol. Tyŋdaǧan saiyn tyŋdaǧyŋ kele beredı. Būl änderdı terıs köretın adam joq-au.
Men qazırgı aqyndardyŋ bärı Mūqaǧalidai bolmady dep otyrǧamyn joq. Özım aqyn bolmasam da, aqyndardyŋ öleŋın qaldyrmai oqyp, änderdı män bere tyŋdaimyn. Aitylyp jatqan änge qūlaq mollasy ǧana bolmai, saraptap, zerdelep baǧalai bılu, ärine sanaly oqyrman, tyŋdarmannyŋ mındetı, azamattyq boryşy boluǧa tiıs dep qaraimyn. Özım jyrǧatyp öleŋ jazbasamda, «halyq— qazy» degen boiynşa, jazylǧan öleŋ nemese än sözıne oi jügırterlık sauatym bar. Keibır köŋılge tolmaityn öleŋderdı körgende, iapyrmai, myna öleŋdı kımge elıktep, qaidan üirenıp qalai jazdy eken, beldı aqyndarymyz bolǧan Qasym Amanjol, Qadır Myrzaälı, Tūmanbai Moldaǧaliev, Jarasqan Äbdıreşev, Mūqtar Şahanov qatarlylardyŋ jazǧanyn oqyp körıp, önege almadyma eken, solardyŋ öleŋ jazu ülgısıne säp salyp köŋıl bölmedıme eken, qyzbalyqta dürmekpen jaza salǧany-ai dep qynjylamyz. Aityp aitpai, öleŋ jazǧan adam aldymen, bıldırmekşı maqsatyn oilanyp, buyn sany men ūiqasyn dūrystap almai tūryp jeŋıltektıkpen öleŋ jazudyŋ, än şyǧarudyŋ külkıge qaldyratynyn bıluı tiıs. Äuen jazylmaityn jai öleŋ bolsa bır särı delık. Öitkenı ony bır oqyǧannan keiın, tolymsyz bolsa laqtyryp tastai salamyz. Äuenı jazylyp, änge ailandyrylǧannan keiın, auyzdan auyzǧa tarap aitylyp jüredı. Sondyqtanda, än sözın jazuǧa erekşe köŋıl bölgen jön. «Öleŋge är kımnıŋ bar talasy». «Äu demeitın qazaq joq» degendei, qazır ekınıŋ bırı än şyǧaratyn bolyp aldy. «Sasyǧan etke borsyǧan mai» degendei, mänsız än mätını jyrtaqai muzykaǧa mıngesıp alǧan. Sol änderdıŋ mazmūnyn talqyǧa salyp, redaksiiadan ötkızıp maqūldaityn ūiym bar-joǧyn bılmeimız. Ärkım oiyna kelgenın jazyp, «ūialmaǧan öleŋşı» bola beremızbe? Keibır bäldır-bätpaq änsymaqtar radioda jariialanyp, jer älemge taratylǧanda memleketımızdıŋ körkemönerınde ne abyroi qaldy dep qynjylamyz.
Mysal üşın osynyŋ bıreuın ǧana aitaiyn. «Daudyŋ basy Dairabaidyŋ qara syiyry» degendei, basy «alty jarym, jetı jarym, segız jarym, toǧyz jarym» dep bastalatyn «ataqty ändı» talai estıgen şyǧarsyzdar. Ataqty bolmasa «Toi-duman» radiosynda kündelıktı sarnamasa kerek edı… Jeke taldauym boiynşa , būl än emes, şatpaq! Osyny oryndauşy da daraqy, radioda jariialatyp otyrǧan adam da aqymaq. Oilaŋyzdarşy, osyda ne män bar, nenı jyrlamaqşy? Sodyqtan män- maǧynasyz närsenı aityp özınıŋ azamattyq abyroiyn tüsırmeu kerek te, şamasy kelmeitınge zorlanbau qajet. Tyŋdarmanǧa keregı qūlaqtan kırıp boidy alar tättı än men tättı küi, şynaiy ruhani azyq. Qazırgı änder qūddy keibır jas qyzdardyŋ jalaŋaştana bastaǧanyndai. Tyŋdarmandy mezettık selt etkızgenımen tez suyndyrady.
Taǧy bır körılıp otyrǧan mäsele, qazırge deiın, fonogramma degen köz boiauşylyq joiylmai kele jatyr. El aldyna şyǧyp auzyn jybyrlytyp, qolyn erbeŋdetkendı mylqaularda ıstei alady. Elımızde ūry-qary, aldamşy az bolyp jatqandai, endı ūrlamaǧan halyqtyŋ senımı, aldamaǧan sezımı qaldyma? Än aita almaityn bolsaŋ, sanyŋa qyl būrau salyp kım zorlady? Aita alsaŋ tabiǧi ait ta, aita almasaŋ sahnadan tüs!
Oi, täuba! Qaisy bırın aitarymdy bılmei qaldym, osy maqalamdy jazyp, radio tyŋdap otyrsam, ädepten attaǧan mynadai bır soraqy än estıdım: «Qyzyŋdy alam, apa, küieu bala bolam, apa» deidı. Būl qandai esersoqtyq?! Būrynǧy qazaqtyŋ jıgıtterı qūdalasyp, ölı-tırısın jürgızıp qoiǧannyŋ özınde, qaiyn jūrtyna barǧannan ūialuşy edı, mynau netken betsızdık! Būl aq edıl analardy aşyqtan-aşyq basynǧandyq, qorlaǧandyq qoi. Atamyz qazaq mahabbaty men süiıspenşılık sezımın sahnada jariialauşy ma edı?! Būl ata saltyn aiaqqa taptaǧandyq bolmai ma?!
Ūrpaqqa önege körseterlık än jazaiyq, el aldyndaǧy abyroiymyzdy saqtai bıleiık, aǧaiyn!
Än men änşıler üşın köŋılımızge ūnamai jürgen mynadai bır ötınış bar: sözı de, äuenı de jaqsy jazylǧan änderdı äjeptäuır oryndap, soŋǧy qaiyrmasyn köp ret qaitalai beretın änşıler bar, keibıreuın sanap ta körıp jürmız, bes-alty, tıptı odanda köp ret qaitalaityn änder kezıgıp keledı. Än qanşa jaqsy bolǧanmen, qaitalap aita bergennen keiın, däm-tatuy ketıp, berekesı qaşady, tyŋdarmandar da jalyǧady eken. Sondyqtan, än qaiyrmasyn būqanyŋ būidasyndai sozyp, qaitalai berudıŋ mänı joq dep…
Artyq aitsam keşırıŋızder, qazırgı än men änşılerdıŋ bärı naşar demekşı emespın. Dese de ışınaralaryna köŋılımız tolmaidy. Mazmūny taqyrybyna üilespegen, ūiqasy kelmegen, sözı dörekı, sözındegı köŋıl küimen äuendegı sezım yrǧaǧy säikespegen änder barşylyq…
Menıŋ būl maqalany jazudaǧy maqsatym, än men änşılerdı mınep, betınen qaǧaiyn degen niet emes, än jazyp jürgenderdıŋ oilamyn joǧarylatyp, än sapasyn jaqsartsaq degen ötınış.
Juyqta Türkiiadan kelgen bır qonaq, qaisybır sapasyz ändı tyŋdap otyryp «Qazaqstannyŋ būrynǧy änderın ūiyp tyŋdauşy edık, qazır ne bolyp ketken» dep betıme qaraǧanda, aitarǧa söz tappai, arqasyna er batqan attai qipyjyqtap, namystanyp qaldym da, osy maqalamdy jazuǧa mäjbür boldym.
Aityp aitpai ne kerek, qazırgı jiyyrma million jan sany bar qazaq elınıŋ sahnaǧa şyǧarylyp jatqan änderınıŋ sapasy, Qytai, Türkiia elındegı az qazaqtyŋ şyǧaryp jatqan änıne jetpeitının moiyndau kerek. Olardıkınıŋ sapaly bolatyn sebebı, jazyp ūsynylǧan ännıŋ mazmūny men sapasy mūqyiat talqydan ötkızılıp, qataŋ saraptalady. Redaksiiadan ötkızılıp bekıtılgennen keiın ǧana jariaalanuyna rūqsat etıledı. Al, bızde bolsa, «erıktı auyzǧa börıktı bas syiatyn» erkındık. Ärkım oiyna kelgenın jazyp şyǧaryp jatady. Tekserıp qaraudan ötkızetın belgılı alqa bolmaǧannan keiın onda qaidaǧy sapa bolsyn…
Qorytyp aitqanda, qazırgı än men änşılerdıŋ sapasynyŋ ne bolyp bara jatqanyna köz-qūlaq bolu körkemöner salasyn basqaryp otyrǧan bilıktıŋ būltarmas boryşy boluǧa tiıs. Än mätını mändı, muzykasy sändı bolsa eken.
Käken Qasymhanūly
