Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý bir rettik naýqan bolmaýy kerek – Záýresh Ǵalymjanqyzy  

2407
Adyrna.kz Telegram
Foto: ult.kz
Foto: ult.kz

Saıasattyń oıyny qanshama adamdy zardap shektirdi?! Saldarynan qýǵynǵa ushyrap, kúıe jaǵylyp, qara tizimge de engender kóp boldy. Alaıda aqıqattyń ashylar ýaqyty men saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń aqtalar sáti búgin kelip jetti. Sondyqtan saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi jumys tobynyń múshesi, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor, E.A. Býketova atyndaǵy Qaraǵandy ​​ýnıversıtetiniń Etnomádenı jáne tarıhı-antropologııalyq zertteýler ortalyǵynyń dırektory. Záýresh Ǵalymjanqyzymen suhbat júrgizdik.

- Záýresh hanym, saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi jumys tobynyń múshesiz. Ózińiz basy qasynda júrgen komıssııanyń búgingi nátıjeleri qandaı?

- Táýelsizdik alǵannan keıin elimizde 1993 jyly «Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly zań» qabyldandy. Al QR Prezıdentiniń 2020 jylǵy 24 qarashadaǵy № 456 Jarlyǵyna sáıkes Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa quryldy. Bul komıssııanyń negizgi mindeti keńestik kezeńdegi saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń barlyq sanattary úshin tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirý ekeni belgili.  Aldyna qýǵyn-súrgin qurbandarynyń biryńǵaı respýblıkalyq derekqoryn qurý mindetin qoıyp otyr. Memlekettik komıssııany qoldaý úshin Jobalyq keńse de qurylyp, jumysyn bastady.

2021 jyldyń basynan beri ǵalymdar arnaıy ruqsat alyp, bir jyldan astam ýaqyt ishinde kópshiligi jabyq, vedomstvolyq jáne memlekettik muraǵattarda keńestik kezeńdegi (1920-1950 jyldar) jappaı qýǵyn-súrginge qatysty málimetterdi jınaqtap keledi. Osy aralyqta qanshama eńbekter jazyldy, deseńizshi?!.

2021 jáne 2022 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń jarııalaǵan tapsyrmalary aıasynda 10 jumys toby men eki kishi komıssııa jumys istedi. Olarǵa Qazaqstan Respýblıkasynyń jetekshi ǵalymdary – tarıhshylar men zańgerler tartyldy. Zertteý barysynda olar qýǵyn-súrgin qurbandarynyń ıelikten aıyrylǵan baılar, sharýa qojalary, sharýalar kóterilisterine qatysýshylar, bosqyn qazaqtar, jer aýdarylǵan halyq ókilderi, lager tutqyndary, áskerı tutqyndar, Qazaqstannyń azattyǵy, táýelsizdigi men aýmaqtyq tutastyǵy úshin kúreskenderi jáne basqa sanattaryn zertteıdi. Sondaı-aq, Qazaqstan Respýblıkasynda 17 óńirlik komıssııa uıymdastyryldy.

Búgingi kúni tarıhshylar saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń aqtalmaı qalǵan derekter qoryn jasaýmen aınalysýda. Qujattardy zerdelegennen keıin ǵalymdar qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń tolyq beınesin qalpyna keltiredi jáne saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń qazaqstandyq biryńǵaı respýblıkalyq derekter bazasy qurylady dep senemiz. Ońaltý tez, biraq bir rettik proess emes. Mundaı materıaldardy daıyndaý úshin belgili bir ýaqyt qajet.

Jalpy, sońǵy 80 jyldaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý proesin 5 kezeńge bólip kórsetýge bolady:

  • birinshi. ońaltý kezeńi – 1953-1960 jyldar;
  • ońaltýdyń ekinshi kezeńi – 1989-1990 jj.;
  • úshinshi kezeń – 1993-1998 jj.;
  • tórtinshi kezeń – 2000-2014 jyldar;
  • besinshi kezeń – 2020 jyldan bastap.

Memorıaldyń resmı aqparaty boıynsha, 1954-1965 jyldar aralyǵynda 500 myńǵa jýyq adam ońaltyldy. 1960-1978 jj. Qazaqstanda 7112 azamat aqtaldy.

Búgingi tańda ǵalymdar saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń aqtalmaǵan sanattaryn anyqtap, olardy aqtaý joldary men sharalary týraly usynystar jasady. Osy ýaqytqa deıin aqtalmaı kelgen saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń qazaqstandyqtardyń elektrondy bazasy qarqyndy túrde jasalýda. Ǵalymdar men zańgerlerdiń jasaǵan tujyrymdary negizinde arnaıy muraǵattar men memlekettik muraǵattar qoryndaǵy qupııasy joq materıaldardy qosymsha zerdeleý, muraǵat qujattaryn qupııasyzdandyrý jumystary aıaqtalady dep senemin. Biraq bul jumys bir rettik naýqan bolmaýy kerek jáne bolmaıdy da  dep oılaımyn. Bul jyldar boıy júrgizilgen zertteý jumysy. Óıtkeni tarıh asyǵystyq pen májbúrli proesterdi unatpaıdy.

Qujattardy qupııasyzdandyrý boıynsha aýqymdy jumystar júrgizilýde. Bul da ýaqyt pen baıypty analıtıkalyq jumysty qajet etetin óte kúrdeli proess. Sonymen qatar, belsendi arhıvtik-izdestirý jáne zertteý jumystary júrgizilip keledi. Atap aıtqanda, tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń ǵalymdary, Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııanyń jobalyq keńsesi 1920-1950 jyldardaǵy jappaı saıası qýǵyn-súrginge negiz bolǵan quqyqtyq aktiler men qujattardyń eki tomdyq jınaǵyn basyp shyǵardy.  Osy tektes qujattar toptamalaryn ǵalymdar qurastyrýda jáne kóptegen ǵylymı toptardyń jınaqtary daıyndalyp, tehnıkalyq redakııalaý satysynda tur. Al bul búginde ǵalymdar jasap jatqan jumystyń az ǵana bóligi...

- Siz NKVD GÝLAG-tyń 26 ​​lagerinde bolǵan, aqtalmaǵan qazaqstandyq qurbandar men zardap shekkenderdiń, sondaı-aq. Olardyń otbasy músheleriniń usynystaryn ázirleý jónindegi jumystobynyń múshesisiz. Qazirgi tańda qandaı jańalyq bar?

- Men «20 ǵasyrdyń 20-50 jyldaryndaǵy Qazaqstandaǵy jappaı saıası qýǵyn-súrgin jáne ońaltý proesteri: biryńǵaı derekter bazasyn qurý»  jobasyn iske asyrý úshin NKVD GÝLAG-tyń 26 ​​lagerinde bolǵan saıası qýǵyn-súrginniń aqtalmaı qalǵan qurbandaryn, sondaı-aq olardyń otbasy múshelerin aqtaý boıynsha usynystar ázirleý jónindegi VIII jumys tobynyń quramynda jumys isteımin. Biz qazaqstandyq GÝLAG lagerleriniń qorlaryndaǵy tutqyndardyń jeke isterin zerdeleý jumystaryn júıeli túrde júrgizdik, aqtalmaıtyn saıası tutqyndardyń elektrondy derekter bazasyn qurastyrdyq. Muraǵatta jumys isteı otyryp, biz Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy qazaq GÝLAG lagerleriniń materıaldaryn da, Reseı Federaııasynyń muraǵat qorlaryn da zerttedik.

Reseı Federaııasynyń Memlekettik muraǵatynan  R-9414 qorynyń materıaldary zertteldi. Bul qordyń qujattarynda Qazaqstandaǵy GÝLAG lagerleri týraly kóptegen muraǵattyq materıaldar bar.

Bizdiń top «GÝLAG júıesindegi Qaraǵandy ​​eńbek lageri» qujattary men materıaldar jınaǵyn daıyndady. Ony qurastyrýshylardyń qatarynda men jáne magıstr A.Ý. Áýpenova boldy. Biz 500 betten astam materıal daıyndap shyqtyq.  Ol Qaraǵandy ​​oblysynyń memlekettik muraǵatynyń, Qazaqstan Respýblıkasy Bas prokýratýrasynyń Quqyqtyq statıstıka jáne arnaıy esepke alý jónindegi komıtetiniń Qaraǵandy ​​oblysy boıynsha basqarmasynyń muraǵattyq derekkózderine sáıkes daıyndalǵan. Osy kúzde bul eńbek jaryqqa shyǵyp, muraǵattyq qujattardyń orasan zor jıyntyǵy ǵylymı aınalymǵa engiziledi dep senemin. Júıeleý jáne daıyndaý kezeńinde Qazaqstannyń basqa GÝLAG lagerleri týraly taǵy bir derekti jınaq tur. Buryn Qazaqstanda respýblıkalyq jáne burynǵy odaqtyq muraǵat qorlarynan mundaı muraǵattyq basylymdar bolmaǵan. Qaıtalap aıtamyn, kóptegen jumys toptary osyndaı jınaqtardy daıyndady, olar túpkilikti pysyqtaý jáne ashyq baspaǵa daıyndaý satysynda tur.

- Sizdiń oıyńyzsha, úkimet saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan murajaılardy qanshalyqty damytýda? Murajaılarda materıaldar tolyqtaı jetkilikti me?

- Meniń oıymsha, bul proester áli damý satysynda. Bizde Qazaqstanda ALJIR, QARLAG tarıhy boıynsha jaqsy murajaı keshenderi bar. Is júzinde barlyq oblystyq tarıhı-ólketaný murajaılarynda bilýimshe, bul másele boıynsha arnaıy zaldar men ekspozıııalar da bar. Menińshe, aldaǵy ýaqytta mundaı jumystar jandana túseri sózsiz. Alaıda tarıhtyń aqıqatyn keler urpaqqa kórsetý úshin aqty aq dep tanytýymyz kerek. Mundaıda murajaılar kerek-aq. Murajaılardaǵy materıaldar tolyqtaı jetkilikti bolý úshin saıası qýǵyn-súrgin qurbandary da tolyqtaı aqtalýy qajet. Al olardy aqtaý bir rettik naýqan bolmaýy kerek. Tolyq zerttep, aqtalǵannan keıin ǵana ǵalymdar eńbegi de nátıjege jetpek.

- Iá, elimizde saıası-qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan birneshe murajaı bar. Al sol murajaılar jastarǵa qalaı dáriptelip júr? Bul týraly tarıhshy retinde ne aıtasyz?

- Men E.A. Bóketova atyndaǵy Qaraǵandy ​​ýnıversıtetiniń stýdentterimen jumys isteımin. Qazir tarıhqa belsendi qyzyǵýshylyq tanytatyn shyǵarmashyl jastar óte kóp. Sondyqtan olarda HH ǵasyrdaǵy saıası qýǵyn-súrgin týraly belgili bir túsinik qalyptasqan.  Onyń ústine qazir bul úderister buqaralyq aqparat quraldarynda, áleýmettik jelilerde, jalpy qoǵamda qyzý talqylanýda. Árıne, men ózim keńestik kezeńdegi tarıhshy bolǵandyqtan dárister oqyp, buqaralyq aqparat quraldarynda, sonyń ishinde oblystyq telearnamyzdyń túrli arnalarynda sóz sóılep, maqalalar jazyp, konferenııalarda, keńesterde, semınarlarda, stýdentter men mektep aýdıtorııalarynda dáriptep júremin. Alaıda bir ǵana adam emes, barlyq tarıhshy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaýymyz kerek jáne olardyń barlyǵyn jastarǵa nasıhattaýymyz qajet.

- Búginde saıası qýǵyn-súrgin qurbandary áli de tolyqtaı aqtalyp bolǵan joq. Olardyń tolyq aqtalýyna ne kedergi?

- Árıne, saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń áli aqtalyp úlgermegen eleýli bóligi bar. Dál osy tapsyrmamen, ıaǵnı qurbandardy tolyq aqtaý úshin Memlekettik komıssııa men onyń jumys toptary quryldy. Onymen, saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń barlyǵy tez aqtalyp ketti degen sóz emes. Olardyń tolyqtaı aqtalýyna birneshe kedergi bar.

Máselen, biz GÝLAG lagerlerinde bolǵan jáne 1926 jylǵy RKFSR Qylmystyq kodeksiniń 58-baby «Kontrrevolıýııalyq qylmystar» boıynsha jazasyn ótep shyqqandardy saıası qýǵyn-súrgin qurbandary retinde jatqyzamyz. Al tutqyndardyń óte úlken toby osy zań boıynsha sottalǵan. Búkilreseılik Ortalyq Atqarý Komıtetiniń 1932 jylǵy 7 tamyzdaǵy «Memlekettik kásiporyndardyń, kolhozdar men kooperatıvterdiń menshigin qorǵaý jáne qoǵamdyq (soıalıstik menshikti) nyǵaıtý týraly» qaýlysy boıynsha olardyń kópshiligi qalpyna keltirilmedi. Adamdar da basqa normatıvtik memlekettik-partııalyq qujattar nemese KSRO OGPÝ-NKVD-MVD buıryqtary jáne basqa da bılik qurylymdarynyń osyǵan uqsas sheshimderi, OGPÝ buıryqtary jáne taǵy basqa  negizde múlde zańsyz sottaldy. Mysaly, qazaq GÝLAG lagerlerindegi saıası tutqyndardyń tolyq derekter bazasyn jasaý uzaq jáne tyńǵylyqty jumysty qajet etedi.

KSRO OGPÝ-NKVD-MVD  eńbekpen túzeý lagerlerinde (ITL) ustalǵan tutqyndardyń sany áli anyqtalǵan joq jáne bul áli de múmkin bolmaı otyr. Óıtkeni, tutqyndar únemi bir aımaqtan kóship kelgen.  Onyń ústine muraǵat materıaldaryn taldaý barysynda GÝLAG lagerlerinde tutqyndar quramynyń 70%-y birneshe ret jańartylǵanyn anyqtadyq. Sonymen qatar, GÝLAG tutqyndarynyń arasynda aıtarlyqtaı bóligi kontrrevolıýııalyq qylmystar úshin sottalǵandar boldy. Sondaı-aq, olardyń sany jyl sanap ósti. Atap aıtsaq: 1934 jyly - 135190 adam (tutqyndardyń jalpy massasynyń 26,5%) boldy; 1946 jyly - 333 883 adam (qazirdiń ózinde barlyq tutqyndardyń 59,2%).

Qazaq GÝLAG lagerlerindegi tutqyndardyń osy sanatynyń ishinde KSRO-nyń barlyq ulttyń ókilderi boldy: orys, ýkraın, belorýs, qazaq, ózbek, túrikmen, tájik, qyrǵyz, tatar, eston, evreı, nemis, polıak, fın, lıtvalyqtar, latyshtar, grýzınder, armıandar, ázirbaıjandar, bashqurttar jáne taǵy basqalary da boldy. Mysaly, 1954 jyly Steplagta KSRO-nyń 33-ten astam ultynyń ókilderi boldy. Olardyń kópshiligi qazaqstandyqtar emes edi. Keńestik qýǵyn-súrgin mehanızmi ártúrli respýblıkalardaǵy adamdardy bir lagerden ekinshisine kóshiretindeı etip quryldy.

Keńestik dáýirde, ásirese, stalındik kezeńde qarsylastaryna qarsy qozǵalǵan tergeý jáne sot isterinde ádilettilikti saqtaý, zańdylyq jáne qalypty sot tóreligin júzege asyrý týraly jalpy aıtý múmkin emes. Sol kezeńdegi quqyq qoldaný tájirıbesi bul uǵymdardan tys boldy. Odan keıin olar jappaı aıyptaýlar men qýǵyn-súrginderge ıdeıalyq-saıası negiz bolǵan «revolıýııalyq maqsatqa saı», «revolıýııalyq zańdylyq», «taptyq jaý», «qoǵamdyq qaýipti element» jáne taǵy basqa uǵymdardy basshylyqqa aldy. Kóptegen adamdar qýǵyn-súrginge ushyrady, olar kóbisi jazyqsyz sottalǵan nemese aıyptaý qurbandary boldy. Sondyqtan, qaıtalap aıtamyn, saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń barlyǵyn aqtaý uzaq jáne kúrdeli proess.

Qazaqstan Respýblıkasy Bas Prokýratýrasynyń Quqyqtyq statıstıka departamentiniń muraǵattaǵy jumys tájirıbesi kórsetip otyrǵandaı, GÝLAG lagerlerindegi tutqyndardyń elektrondy bazasyn qurý jumystary áli aıaqtalǵan joq. Qazaqstandyq GÝLAG lagerleriniń tutqyndarynyń osyndaı elektrondy derekter bazasyn qurý aıaqtalǵannan keıin Qazaqstan Respýblıkasy prokýratýrasy qyzmetkerleriniń  kómegimen salystyrmaly taldaý jumystaryn júrgizý qajet. Mysaly, saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn – GÝLAG lagerleriniń tutqyndaryn saıası ońaltý jónindegi bizdiń toptyń baǵyty boıynsha jumys kóp jylǵy izdenis pen analıtıkalyq zertteýlerdi qajet etedi. Ony 2-3 jylda zertteı salý múmkin emes.

- Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý máselelerin jan-jaqty zerttep, sheshýge memleket tarapynan qandaı da bir kómek bar ma?

- Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý úshin  memleket te, biz tyǵyz baılanysta jumys isteıtin Jobalyq keńse de ǵalymdarǵa úlken kómek kórsetýde. Zertteý úshin bizge qupııa muraǵattardy qaraýǵa  ruqsat berildi. Sondaı-aq, memlekettik jáne vedomstvolyq muraǵattardyń qupııa qorlarynda jumys isteýge quqyǵymyz bar. Qurbandardy zertteýge arnalǵan úlken aýqymda jumys atqarylyp jatyr, júzdegen ǵalymdar tartylýda. Bul bolashaqta ǵylymı eńbekterde, monografııalarda jáne pýblııstıkalyq eńbekterde óz jemisin beretini sózsiz.

Ǵalymdar men zertteýshiler Memlekettik komıssııanyń tabandylyǵynyń arqasynda Qazaqstanda muraǵattyq tóńkeris aqyry bastalǵanyn aıtady. Saıası qýǵyn-súrgin týraly materıaldardan arnaıy qorlar jasaqtalýda, jabyq keńestik muraǵattarǵa túgendeý júrgizildi, ıfrlandyrý bastaldy jáne saıası qýǵyn-súrgin týraly qujattardy qupııasyzdandyrý jedeldetildi jáne osyndaı sııaqty kóptegen is atqarylýda. Memlekettik komıssııa músheleri men jumys toptary quqyq qorǵaý organdaryna ózderiniń jabyq qorlarynyń qupııasyn ashýǵa kómektesedi. Atap aıtqanda: halyqaralyq krıterııler negizinde ǵylymı-quqyqtyq turǵyda Keńes úkimetiniń saıası qýǵyn-súrginderi týraly ózderi saqtaǵan qupııa materıaldardy qupııasyzdandyrý qajettiligin negizdeıdi. Jobalyq keńse Memlekettik komıssııanyń jumys toptarymen, óńirlik komıssııalardyń jumys toptarymen júıeli túrde ádistemelik keńester, masshtabtaý semınarlaryn ótkizedi, ǵylymı konferenııalar, dóńgelek ústelder uıymdastyrady jáne olarǵa qatysady, ózekti jáne týyndaıtyn máseleler boıynsha konsýltaııalar júrgizedi.

Osydan-aq, jumys kóp ekenin kórýge boldy. Bul qoǵamnyń aldynda qoıǵan mindetimizdi, keńestik kezeńdegi saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń barlyq sanattaryna qatysty tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirýdi júzege asyrýǵa múmkindik beredi dep senemin.

Suhbatyńyzǵa rahmet!

Suhbattasqan Dana Nurmuhanbet

«Adyrna» ulttyq portaly

Pikirler