Deputat Edıl Jaŋbyrşin Feisbuktegı paraqşasynda kölemdı post jazyp qaldyrdy, ol prezidenttıŋ sailaudy ne sebeptı erte ötkızuge tura kelgenın jan-jaqty tüsındırgen, dep habarlaidy “Adyrna” ūlttyq portaly.
2 qyrküiektegı Mäjılıstegı «Jaŋa Qazaqstan» deputattyq tobynyŋ mälımdemesınen keiın qoǧamda, äsırese äleumettık jelıde qyzu talqy bastalyp kettı. Aitylyp jatyrǧan keibır pıkırler «Nege uaqytynan būryn Prezidenttık sailau ötedı?», «Nege 7 jylǧa bır ret sailauymyz qajet?», «Nege uaqytymen Prezident sailauyn ötkıze bermeimız?», «Konstitusiiaǧa nege özgerıs engıze beremız?» degen baǧytta. Iаǧni, ekı ülken mäsele halyqty tolǧandyryp otyr:
1. Kezekten tys Prezidenttık sailau jäne onyŋ 7 jyldyq merzımı;
2. Prezident Q.K. Toqaevqa qatysty pıkırler.
Bırınşı mäselege bailanysty.
Eldegı saiasi jäne ekonomikalyq ahualdy bärımızde körıp otyrmyz. Jaǧdai qiyndamasa, jaqsarǧan joq. Ol turaly ötkende postymda şet jaǧasyn jazdym. 30 jyl boiy qalyptasyp kelgen jemqorlyq qoǧamnyŋ barlyq jerıne, obyr (rak) auruy siiaqty kırıp ketken. «Auru batpandap kırıp, mysqaldap şyǧady» demekşı būl «aurudy ekken» jäne ony öz müddelerıne paidalanyp otyrǧan küşter bar ekenın mekteptıŋ balasyna deiın bıledı. Olardyŋ maqsaty sol baiaǧy resurstarǧa ielık etıp, öz bilıkterın qaitaryp alu. Olarda dollarmen eseptegende milliardtaǧan qarjy bar, aqparattyq resurstary taǧy bar, bilıktıŋ barlyq tarmaqtaryna kırıp alǧan adamdary bar. Olardyŋ qūrǧan jüiesı eldı kedeilıkke alyp keldı. Memleket basqarudy halyqtyŋ äl-auqatyn joǧarlatuǧa emes, ony tonauǧa baǧyttady. Älı de sol äreket jürıp jatyr. Zaŋdy da, bankterdı de, tıptı küştık qūrylymdardy da özderıne yŋǧaily qylyp jasady. Halyqaralyq zaŋdarmen, kelısım-şarttarmen bekıtıp, Qazaqstandy jekemenşık «Jabyq aksionerlık qoǧam» qylyp alyp, bükıl bailyǧyn soryp otyr. Bız bılmeitın, tonalyp jatyrǧan dünie köp.
90-şy jyldardyŋ basynda kommunistık ideologiiadan elımız arylǧannan keiın, memleket basyndaǧylar özımızdıŋ ūlttyq ideologiiamyzdy qalyptastyrǧan joq. Nege? Öitkenı qazaq halqy - asyl halyq edı. Onyŋ neşe ǧasyrlyq dılı men dını, tarihy men mädenietı köp elden köş ılgerı edı. Sonyŋ arqasynda babalarymyz älemge ruhaniiattyŋ nūryn şaşty, sol zamannyŋ ozyq tehnologiialaryn düniege äkeldı. Eŋ bastysy älemde ädıldık ornatty! Al, bızde ne boldy? Täuelsız Qazaqstanda töl ruhaniiattymyzdy törge şyǧarmai, dünie mäselesıne basty köŋıl bölıp, «ekonomika bärın tüzeidı» - dep, bailyqty «prihvatizasiia» jasauǧa köştı. Al, ideologiialyq vakkum eşqaşanda bolmaidy, bos jerge neşe türlı aǧymdar kıredı. Eŋ soraqysy İslam atyn jamylǧan qasköiler elımızdıŋ ideologiiasyn talqandap, sonau ata-babadan kele jatyrǧan ruhaniiatymyzdyŋ tüp-tamyryna balta şaba bastady. Ony bilık kördı, qarsy kelmedı, tıptı qoldap otyrdy. Sebebı ūlttyq ideologiiamyz ädıldıkke alyp kelıp, halyqtyŋ bailyǧyn tonatpaityn edı!
Au, aǧaiyn! Ruhaniiatyŋdy būǧattap jäne tügelge juyq bailyǧyŋdy azǧantai azǧyn toptyŋ, klannyŋ qolyna ötıp, kemı 25 jyl öz bilıkterıne alyp, ony şyrainaldyryp otyrǧan zamanda ne ısteu kerek? Tarihtan belgılı qisaiyp ketken närsenı tüzeudıŋ ekı joly bar. Bıreuı – revoliusiialyq (hirurgiialyq), ekınşısı – evoliusiialyq (terapiialyq). Revoliusiialyq joly öte auyr jol – öitkenı onda qan tögıledı. Şabu, kesu, jūlu, opyru bolady. Ekı nemese bırneşege bölıngen küşter ūrysqa şyǧady. Ony sızder menen jaqsy bılesızder. Kezınde Resei patşalyǧyn revoliusiiamen qūlatty. Sol zamanda qanşama el qyryldy, qan suşa aqty. Ony jasaǧandarda iman, aiauşylyq, meiırım degen närseler bolǧan joq. Olar Qūdaidy joqqa şyǧarǧan tobyr edı. Ol bızge kerek pe? Qazaqty, qazaq qūrtyp qūrǧan memleket kımge kerek? Lichno maǧan kerek emes! Sızge de kerek emes dep oilaimyn!
Evoliusiialyq jol – zaŋ aiasynda, azamattyq qoǧam qūryp, basqaru jüiesın ögızdı de öltırmei, arbany da syndyrmai özgertu. İnkliuzivtı memleket qūru. Bıraq ony jasauǧa kedergıler köp. Keşegı qaŋtar oqiǧasy sonyŋ dälelderınıŋ bırı. Opasyzdar memlekette töŋkerıs jasap, bilıktı alǧylary keldı. Qūdaiǧa şükır ol aramza oilary ıske asqan joq. Būlardyŋ endıgı oiy – bilıktı evoliusiialyq jolmen alyp, özderınıŋ «halifatyn» jasau nemese ana bır äieldı, nemere, küieulerdı bilıkke äkelu. Bolmasa solardyŋ aitqanynan şyqpaityn quyrşaqty qoiu. Örkeş maidy soryp, halyqqa az-maz bırdeŋenı laqtyryp tastap, özderı qūryp alǧan jekemenşık «Jabyq aksionerlık qoǧamda» otyra beru. Ol bızge kerek pe?! Ony qoldasaŋyzdar Qazaqstan tochno qūrdymǧa ketedı! Ekınşı Siriia bolmaǧanymen, soǧan jaqyndaimyz!
Būl jazyp otyrǧandaryŋnyŋ «kezekten tys bır merzımge 7 jylǧa sailanatyn Prezidentke qandai qatysy bar?» - degen sūraq tuyndauy mümkın. Jalpy bız köbınese mäselenıŋ tek bır jaǧyn köremız. Sodan aqiqatyn köre almai, pıkır aitamyz. Eger Prezident kelesı sailaudy ne 2023 nemese 2024 jyly ötkızetın bolsa, ana jürgen «aksionerler» men «parazitter» saqadai sai kelıp, özderınıŋ adamyn alyp keledı jäne qapasta otyrǧan «jaqyndaryn» şyǧaryp alady. Olardyŋ aqşasy pışen, ne oilap, ne daiyndap otyrǧandaryn bır Qūdai bıledı. Al, olar osy küzde Prezident sailauy bolatynyn kütpegenı anyq.
Sonymen qatar 30 jyl qoǧam men memleket ışınde jinalǧan «köŋdı» 3 jylda tazalap şyǧu degen utopiia! Qanşa jerden basyŋ altyn bolsyn, ol «köŋdı» tazalauǧa uaqyt kerek. Onyŋ üstıne tolyq bilıktı alǧanyŋa bır jyl tolmasa. Tolyq bilık Toqaevtyŋ qolyna 2022 jyldyŋ qaŋtarynan keiın ötken joq pa? Srazu aitaiyn, «tazalauǧa» qanşa uaqyt kerek bılmeimın, äulie emespın! Jūrt memleket basqaru oŋai dep oilaidy. Keibır pıkır jazǧyştar öz otbasyn aitpaǧanda, kışıgırım mekemenı de basqara almaidy. Sondyqtan memleket basşysyna «Avgeidıŋ at qoralaryn» tazalau üşın uaqyt kerek, jäne ana «aksionerler» bılsın şamaly uaqytta olarǧa şans joq ekenın. Bızdıŋ şaruamyz 2029 jylǧa deiın sailanǧan Prezidentke kömektesıp, azamattyq qoǧam jasaqtap, eşkım Qazaqstandy jeke «Jabyq aksionerlık qoǧam» jasai almaityn inkliuzivtı memleket qūru. Ony jasamasaq Egemendıkten, Täuelsızdıkten aiyrylamyz, Qazaqstan bölşek-bölşek bolyp ydyraidy. Onda ekonomika tügıl, dınıŋ de, tılıŋde eşkımge kerek bolmai qalady. Halqymyz bosyp ketedı. Ondai jaǧdai ötken tarihymyzda boldy.
Taǧy bır mäsele. Memlekettı tazalaudan basqa, onyŋ jaŋa arhitekturasyn qūryp, strategiialyq josparlardy ıske asyru qajet. Būl da uaqytty talap etedı. Öz üiıŋdı jöndep, tazalau üşın qanşa uaqyt jospar qūrasyŋ, qanşa uaqyt kürdelı jöndeu jasaisyŋ? Oilanyp qara. Endı sonyŋ masştabyn memleket deŋgeiıne köter. Senıŋ problemaŋnan myŋ, million, tıptı milliard ese ülken şarualar. Ol 2-3 jylda nemese 5 jylda bıte me? Anada bır ınım «qolyma bilık berseŋder Qazaqstandy 6 aida tüzeimın» - degen. Adam bırınşı özın tüzegen dūrys. Sodan keiın otbasy tüzeledı, auyly tüzeledı, audany tüzeledı, öŋırı tüzıledı, memleketı tüzeledı!
Ekınşı mäsele Toqaevqa qatysty.
Memlekettıŋ basşysy Qazaqstannyŋ ışkı jäne syrtqy saiasatyna bırden-bır jauap beretın adam. Memleket kosmos ūşaǧynan da kürdelı zor «mäşine» ekenın jaqsy bılesıŋder. Būl «mäşinenı» basqaru üşın bılım kerek, täjıribe kerek, bılıktılık kerek, strategiialyq oi kerek, «tazalyq» kerek, mınez kerek, sabyrlyq kerek, iman kerek! Sonymen qatar, älemde belgılı tūlǧa, halyqaralyq qatynastyŋ, onyŋ ışınde körşılerıŋnıŋ qyr-syryn jetık bıletın adam boluyŋ kerek.
Endı osy şablonǧa Toqaevty salaiyq. Ol joǧary oqu ornyn syrttai bıtırgen «zaochnik» emes, Mäskeudıŋ MGİMOsyn bıtırgen, käsıbi diplomat. Täjıribe jetedı. Elşı de boldy, Ministrde boldy, Premer-Ministrde boldy, Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ Bas hatşysynyŋ orynbasaryda boldy, Senattyŋ töraǧasy da boldy, Prezidentte boldy. Iаǧni, memleket basqaruǧa qandai bılım, bılıktılık, täjıribe qajet bärınen öttı. Al, aǧaiyn osyndai taǧy bır qazaǧyŋ bar ma?
Halyqaralyq jaǧdaiǧa keleiık. Ainalamyzda «Aiu» men «Aidahar» toruyldap jür. Toqaev 30 jylda būrynǧy basşylarymyz betıne qarai almaǧan «Aiuǧa» qazaq diplomatiiasynyŋ qandai ekenın körsettı. Üş jüz jyl tızesın batyrǧan elden bır mezette at qūiryǧyn üzıp kete almaitynymyz bes eneden belgılı. Olarda öz müddelerın qorǧap, şamasy kelgenşe bızden aiyrylǧysy joq. «Aidahardyŋda» öz esebı bar. Tek osy ekeuınıŋ emes, basqa da bızdıŋ strategiialyq ärıptesterımızdıŋ syryna Qasekeŋ qanyq. Nenı aitu, nenı aitpau, nenı ısteu, nenı ıstemeudı bızden jaqsy bıledı.
Toqaev ömır boiy memlekettık qyzmette boldy desek artyq aitpaǧan bolarmyz. Al, endı onymen bırge qyzymet jasaǧan, onyŋ balasymen jasty keibır şeneunıkter odan bai, multimillionerler! Sonda ne Toqaev bilıkte jürıp bailyq jinai almady ma? Onda neşe bır mümkındıkter bolsa da oǧan barǧan joq qoi! Būl nenı körsetedı? Qasekeŋ taza adam! Nege? Sebebı tūqymy tektı! «Tegı bardan tüŋılme» degen söz bar. Eger Toqaev bırdemenı jep qoisa, ūrlap qoisa, onyŋ opponetterı baiaǧyda sahnaǧa barlyq kompromatty şyǧaratyn edı ǧoi!
Kezınde bır ǧūlama adam maǧan aityp edı «Edıl, memleket basqaru üşın, adam Qūdaiǧa bailanu kerek, äitpese näpsısı dünienıŋ soŋyna ketıp qalady» - dep. Iаǧni, Toqaev imany bar adam, Qūdaidan qorqatyn adam!
Toqaevtyŋ mınezı bar adam ekenınıŋ dälelı – ol syn saǧatta elın tastap qaşyp ketken joq. «Ölsem öz ordamda ölem» - dep daiyn tūrǧan ūşaqqa otyrmai, eldı opasyzdarǧa bermei, halqyn qanışerlerden araşalap alyp qaldy. Qara basyn oilasa, qaşyp ketpei me? Ondai täjıribelerdı basqa memleketterden kördık qoi. Baz bıreuler «oibai Toqaev halqyn atqyzdy, qanışer» - dep dauryǧuda. Ol atatyn bolsa eŋ bırınşı köterılgen Maŋǧystau halqyn nege attyrmady? Bız, Samat Musabaevpen 3 qaŋtardan bastap el arasynda boldyq, bır oq atylǧan joq, bır tamşy qan tögılgen joq. Oq atu qanışerler men qasköiler memleket nysandaryna şabuyldap, qarusyz sarbazdardy qoldaryna ne tüsse sonymen aiausyz ūryp, atyp, öltırıp bastaǧanda, solardy qūrtu üşın būiryldy. Senbeseŋder sol video internette bar, qaraŋdar. Būl jerde bilıktı töŋkergısı kelgen opasyzdar barlyq jamandyqty Prezidenttıŋ moinyna ılıp, özderın aq qylǧylary keledı. Būl aqparattyq soǧystyŋ ädısterı!
Qazaq memleketı baǧzy zamannan jaularymen alysyp-jūlysyp kele jatyr. Örlegen kezderımız de boldy, qūldyraǧan kezderımızde boldy. Qazaqtyŋ basy bırıkkende jaudy jeŋıp, damydyq. Al, aǧaiyn araz bolǧanda, basymyz bırıkpegende han, patşalarymyzdyŋ basy şabylyp, qanǧa batyp qūldyradyq. Osynyŋ bärın Toqaev bılmeidı deisıŋder me? Oǧan qazır uaqyt kerek. Kezınde Napoleonmen soǧysta Kutuzov Mäskeudı tastap kettı. Astanasyn berıp ketken qolbasşyny opasyz deuge bolady. Bıraq, ol küş jinap, aqylǧa salyp, sosyn soqqy berıp, tek Reseidı emes, Europany azat etuge mümkındık jasaǧan joq pa? Bas qolbasşy M.Kutuzov bas qalany bergenmen, memlekettı saqtap qaldy. «Ūrysta ūtylyp, soǧysta ūtu» degen prinsip bar. Toqaevqa soǧan baryp otyr!
İia, soŋǧy sailauǧa qatysty özgerıster ony reputasiiasyna jaqsy emes, ony ol öte jaqsy bıledı. Ol halyqqa bergen uädesın oryndau üşın, elımızde bastaǧan reformalaryn aiaqtau üşın osyndai qadamǧa baryp otyr. Äitpese qalǧan merzımın atqaryp jıberıp, demalysqa ketpei me? Is bastau üşın niet kerek, ony atqaratyn bılım kerek, bastalǧasyn qiyndyqtar bolady oǧan sabyr kerek, bastaǧan närsenı aiaǧyna deiın jetkızu kerek. Mıne osy prinsipterdı Qasekeŋ jasap otyr! Bıraq sabyrdyŋda şegı bar, er kezegı üş degen, keşe Ükımet müşelerıne üşınşı ret eskertu berdı. Būl jerde aita ketetın bır närse bar. Toqaev bükıl qazaqstandyqtarǧa, onyŋ ışınde barlyq deŋgeidegı şeneunıkterge mümkındık berdı. Tüzelıŋ, tazalanyŋ, ädıl jūmys jasaŋ dep. Şans berdı. Endı şeneunık nemese Ūlttyq kompaniia qyzymetkerlerı jūmys jasamasa aiamau kerek! Öz obaldary özderıne!
Keşegı mälımdemeden keiın «Edıl jaǧympaz, prinsipterın özgertıp ketıptı» - deitınder şyqty. Osy künge şeiın bıreuge jaǧympazdanyp, lakei bolǧan adam emespın. Menımen jaqsy aralasatyn azamattar bıledı. Qūdai ondai «aurudan» aulaq qylsyn. Adam syn saǧatta synalady! Adam ölım kelgende de taŋdau jasaidy! Menıŋ maŋdaiyma bıreu myltyǧyn kezenıp «Menıŋ sözımdı qalaida ait» -dep tūrǧan joq! Kezenıp jatyrsa ony da körermız! Tübı bır ölım!
«Būl dünienıŋ qūpiiasy – ädıldık üşın küres!» - dep Er Tūǧyryl bi aitqan, Toqaev ädıldık üşın küreske basyn tıkken adam! Bas kespek bolsa da, tıl kespek joq, men öz jeke basym osy kısını qoldaimyn! Ädıl qoǧam qūramyn degen talpynysy üşın!
Ärkım özı şeşım qabyldasyn. Dūrys kemege otyra ma, älde ūry kemege otyra ma? Jaǧanyŋ taza jaǧyna şyǧa ma, älde las jaǧyna şyǧa ma? Taŋdau är adamnyŋ özınde! Sebebı Qūdai aldynda är qaisymyz jeke jauap beremız!
P.S. Jalpy adamnyŋ qandai ekenın bala sezgış. Bala jaqsy adamǧa barady, jaman adamnan qaşady. Menıŋ jetı jastaǧy Alan degen tūŋǧyş nemerem bar. Özı körıngen adammen qarym-qatynas jasamaidy jäne ūnatpaidy, öte saq! Sol nemerem özı kovidepen auyryp, temperaturamen jatsa da Prezidenttıŋ Joldauyn teledidardan jıbermeimın, köremın dep kelıp qaraǧan. Özıne Toqaev ūnaidy. Prezidenttıŋ fanaty deuge bolady. Eger balanyŋ aq jüregı kısını qabyldasa, ol adam turaly qatelespegen bolar!
Edıl JAŊBYRŞİN,
Mäjılıs deputaty,
«Jaŋa Qazaqstan» deputattyq tobynyŋ teŋ töraǧasy
Ūqsas jaŋalyqtar
