Täŋırdı Abai jäne basqa da qazaq aqyndary moiyndaǧan

6104
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2018/09/T----IR.jpg
Qūrmettı bauyrar! Soŋǧy kezde Täŋır turaly türlı äŋgımeler köptep aityluda.   Qazaqtar keŋ dalada ömır sürıp eşkımdı bölıp-jarmaǧan. Keibır qazaqtar  ata-babalarynyŋ "Adammen adam teŋ" degen degen ūly közqarasyn nege ūmytyp bara jatyr? Älde syrttan kelgen belgısız küşter äser etıp jatyr ma? Keibıreuler Jaratuşyǧa senuşı adamnyŋ basqa senımdı ǧaibattauǧa qūqy joq ekenın ūmytyp ketken syŋaily. "Dınde zorlyq joq" degen Qūrannyŋ Baqara süresınde jazylǧan sözdı moiyndamaityndar ǧalamtor jelısınde Täŋır turaly oiyna kelgenın aituda. Tıptı köpşılık oqityn sondai qoǧami jerde  nebır dörekılıkterge, tıptı bylapyt sözderdı jazudan taiynbauda. Söite tūra özderı naǧyz dınnıŋ ökılımız deitının qaitersıŋ?! Qazaq "Öner aldy qyzyl tıl" deidı. Qazaq öleŋı tarihtyŋ körınısı ekenıne eşkım şübä keltırmesı anyq. Al, endı qazaq aqyndarynyŋ Täŋırdı joqqa şyǧarǧany bar ma eken, sony bıleiık. Sözım  däleldı boluy üşın mälımetterdıŋ qai kıtaptyŋ qai betınen alynǧanyn maqalam men ädebietter tızımınde anyq körsettım. Özderıŋızge degen qūrmetpen mädeniettanuşy Berdaly OSPAN. TÄŊIR QAZAQ POEZİIаSYNDA Baiyrǧy türkıler, olardyŋ qatarynda bügıngı qazaq ūltynyŋ babalary ärqaşan Täŋırdı bırden bır jaratuşy dep tanyǧan. Şynynda da Aqseleu Seidımbek aitqandai : «...Täŋırlık dünietanym özınıŋ kosmostyq auqymymen moiyndatady. Täŋırlık dünietanym, tüptep kelgende tabiǧattanu, tabiǧatpen tanysu bolyp şyǧady. Al būl degenıŋız, tırşılık ataulynyŋ tıregı degenge saiady» [1.14 b.]. Sebebı Alfred Veber aitqandai, saiyn dalada erkın ömır sürıp, köptı körıp älemde «köşpelıler» degen atqa ie bolǧan halyq «...ömırdıŋ öte qysqa da osal ekenın; basqy näsıl retınde, älemge epostyq jyrlarda körınıs tapqan batyrlyq jäne näzıktık sezımdı közqaras äkeldı» [2.46 b.]. Şynynda da köşpelılerdıŋ bükıl tarihy ülken bır epostyq jyr siiaqty. Osy jyrda Täŋırdıŋ alatyn orny erekşe. Türkıler Täŋırge sendı, bärı de sonyŋ yqtiiarynda dep bıldı. Olar osy senımın köptegen ǧasyrlar men qaşyqtyqtar arqyly alyp öttı. Būl ülken jetıstıkterge jeteledı. Osylai bolǧanyn ataqty norvegiialyq ǧalym ärı saiahatşy  Tur Heierdal myna sözderımen rastaidy: «Men türkı örkenietınıŋ ejelgı örkeniettı damytuǧa jäne taratuǧa tigızgen yqpalynyŋ qanşalyqty maŋyzdy ekenın tolyq sezınemın, sondai-aq tıptı Europanyŋ basqa bölıgınde ornalasqan menıŋ otanym Norvegiiada da, qazırgı uaqytta tanylǧan qandai da bır örkenietterdıŋ ışınen türkı mädenietı yqpalynyŋ öte küştı bolǧanyna senemın» [3.88b.]. Täŋırge degen senım baiyrǧy türkılerdıŋ ruhynyŋ ainymas bır bölıgı bolyp ornyqty. Olardyŋ senımı kündelıktı tırşılıkte de körınıs tapty. Türkıler balalaryn Täŋırbergen, Täŋırberdı, Täŋırqūl syndy esımdermenn köptep  atady. Būl esımder qūstar ıspettı tarih aspanyna ūşyp, keiın ūly ısterımen tuǧan dalasyna qaityp oraldy. Mysaly, qatardaǧy mämlük jauyngerı bolyp, Egipet sūltany därejesıne qol jetkızgen tegı türkı Baibarystyŋ  zamanynda ǧūmyr keşken, tarihşylardyŋ bırınıŋ esımı İbn Täŋırberdı. Ol turaly basqa tarihşylar «Türkı ahualyn jetık bıletın tarihşy» dep baǧa berdı [4.72 b.]. HIH ǧasyrdyŋ aiaǧy men HH ǧasyrdyŋ basynda ömır sürgen belgılı aqyn Ärıp Täŋırbergenūly [5.3 b.]. Ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ ataqty batyry Bauyrjan Momyşūlynyŋ ädebiet pänınen sabaq bergen ūstazynyŋ esımı Täŋırbergen Otarbaev [6.56 b.]. Qazaq halqy islam dını kelgenmen de Täŋırden bas tartqan joq. Onyŋ esımı Alla esımındei jiı ataldy, tıptı qatar eske alynyp keide bırın-bırı almastyryp ta aityldy (tömendegı Maǧjan Jūmabaevtyŋ «Täŋırı» öleŋın qaraŋyz). Täŋır men Allany teŋestıru saltynnyŋ negızın qalaǧan HI ǧasyrda ömır sürgen kemeŋger türkı ǧalymy, ädebietşı jäne leksikograf Mahmūd Qaşǧari (tuǧan jyly1028-29-jyl, qai jyly qaitys bolǧany belgısız). Ol özınıŋ monumentaldy ensiklopediialyq  «Divan lugat at-turk»-«Türkı sözdıgı» eŋbegınde Täŋır esımın Alla dep audarǧan [7.90 b.]. Ǧalymnyŋ būlai etuı özınıŋ oilap tapqany emesı, tek Jaratuşynyŋ türkılerdıŋ arasyndaǧy keŋınen taraǧan aty. M.Qaşǧari öz eŋbegınıŋ  negızı köptegen türkı taipalary men halyqtarynyŋ tılderı bolǧandyqtan, naǧyz ǧalym retınde sol qoǧamnyŋ sanasynyŋ tereŋınen äbden ornyqqan Täŋır esımınıŋ bır türı retınde Alla esımın körsetken. Būl ürdıs bügınde de jalǧastyǧyn tabuda. Halifa Altai qazaq tılıne audarǧan Qūranda «Alladan basqa eşbır Täŋır joq» dep jazylǧan [8.50 b.]. Qūranda Täŋır men Allanyŋ aty qatar tūruy tüsınıktı de. Sebebı qazırgı kezde de «Täŋırden artyq  Alla joq» degen sözdı jiı estuge bolady. Osylai ekenın qazaqtyŋ ruhani mūrasy – auyz jäne jazba ädebietınde oryn alǧan batalar men joqtaular, öleŋder jäne maqal-mätelder dälel: Bekerden beker jatqannan Täŋır bezer [9.12 b.]. ... Küştıde Täŋır joq [9.12 b.]. ... Taŋǧy näsıp Täŋırden [9.12 b.]. ... İttıŋ iesı bolsa, börınıŋ Täŋırı bar [9.317 b.].   Qazaq tūrmysynda ülkender bata beredı. Bata jolǧa şyǧar aldynda, toi bastalarda, neke qiiarda jäne basqa jaǧdailarda berıledı. Türlı batalarda Täŋır sözı jiı kezdesıp otyrady: Täŋırım özı oŋdasyn, Äulieler qoldasyn [10.8 b.]. ... Täŋır senı qoldasyn, Uaiym-qaiǧy bolmasyn [10.11 b.]. ... O, Täŋırım talqyǧa salma, Saia bol özıŋ talyqqan janǧa. ...Bere gör, Täŋır, tıleudı, Meiırımıŋdı tögersıŋ [10.13 b.]. ... Täŋırım özı jarylqap, Talabyŋdy oŋdasyn [10.14 b.]. ... Ua, otau iesı, Qoldasyn Täŋır kiesı [10.22 b.]. ... Tırlıkte tüzu jol tapsaŋ, Täŋırım berer basqasyn [10.25 b.]. ... Täŋır bergen nesıbeŋ, Tepkılese, ketpesın. [10. 33 b.]. ... Jarylqa, Täŋırım, qabyl et, Jarylqaudyŋ qamyn et [10.34 b.]. ... Iа, Täŋırım, jarylqa, Jarylqaǧannyŋ ışınde et [10.36 b.]. ... Äuelı Täŋırım oŋdasyn, Oŋ jolyna bastasyn... ... Aruaq jebep ärqaşan, Jolyŋdy Täŋırım oŋdasyn [10.41 b.].   Qazaq batalarynda Täŋırmen bırge Alla, Qūdai jäne äulie, ǧaiyperen qyryq şılten degen sözderdıŋ jiı kezdesıp otyruy qalypty jaǧdai: Jetkızsın Täŋırım Tılekke! Täufih berıp Qūdaiym, Ǧadıldık salsyn jürekke! ...Adaspai jürseŋ jolmenen, Kezıgesıŋ Qydyrǧa! Allahu äkbar [10.51 b.]. ... Ai Täŋırıŋ ırkılmesın, Küi Täŋırıŋ kürsınbesın, Ot Täŋırıŋ köz ılmesın, Su Täŋırıŋ bezınbesın! ...Täŋır toqtar ömırıŋ bolsyn! ...Bızdıŋ osy aq batamyzdy, Äuelı, köktegı Haq Täŋır, Äulie-ämbeler men Ǧaiyp eren qyryq şılten qoldasyn, Allataǧalanyŋ qūlaǧyna şalynsyn! Äumin! [10.61].   Ūlystyŋ ūly künı Nauryz merekesınde berıletın bır bata: Täŋırım jazdai bersın, Jazdai berse, jazylyp, Kökıregınde iman oty jazylyp mazdai bersın.   Täŋırım küzdei bersın, Küzdei berse, qūtaiyp, Rizyǧyn maŋdai termen ızdei bersın.   Täŋırım qystai bersın, Qystai berse, qysylmai, Ynsappen tızgının teŋ ūstai bersın.   Täŋırım köktemdei bersın, Köktemde köktei önıp, Talabyŋ kökke örlei bersın! Äumin [10.63 b.].   Täŋır sözı qazaq joqtaularynda da köptep oryn alǧan. Ūly aqyn Abai Qūnanbaiūly 1895 jyly 27 jasynda Almatyda qaitys bolǧan ūly Äbdırahmanǧa arnap jazǧan öleŋınde: Täuekel ǧyp bıldırmei, Kütıpsıŋ Täŋırı jarlyǧyn [10.145 b.]. Aqynnyŋ balasy qaitys bolǧan anaǧa şyǧaryp bergen joqtau: Jamiǧat toŋbai, kün jylyp, Täŋırım rahym etkenı-ai! [10.154 b.].   Aqyn Jüsıpbekqoja Şaihyislamūly 1899 jyly Talǧar elınde Nazar Qydyrälıūly degen kısınıŋ ūly Yqsan 23 jasynda qaitys bolǧanda marqūmnyŋ anasyna jäne ekı jūbaiyna üş joqtau şyǧaryp bergen. Joqtaularda Täŋır. Jaratqan, Qūdai sözderı qatar aitylady: Lajym bar ma Täŋırge, Qolqamnyŋ üzıp tamyryn, Özegımdı talǧyzdy [10.157 b.]. ... ...Aldanyş qylǧai Jaratqan [10.157 b.]. ... ...Qūdıretı küştı Qūdaiym [10.159 b.]. ... Senbeŋız, halqym, jalǧanǧa, Kım könbes Täŋırı salǧanǧa [10.170 b.].   Aqyn Qarpyq Şolaqūly Tölebai degennıŋ bäibışesınıŋ, qyzynyŋ, jäne kelınınıŋ atynan üş joqtau jazyp bergen. On ekı jasar qyzdyŋ aitqan joqtauynda Täŋır sözı bar: Talap etken ısterın Keltırdı Täŋırım onyŋa-ai» [10.180 b.].   Aqyn Ärıp Täŋırbergenūly dünie salǧanda, odan sabaq alyp jürgen şäkırtı Şūǧban degen jas jıgıt jazǧan joqtauda: Aiamai bergen Täŋırım aqyl kenın, Adal bop tuǧan dana, kemeŋgerım, – degen öleŋ joldary bar [10.238 b.].   Qazaq aqyndary men jyraulary şyǧarmalarynda, biler öz sözderınde Täŋır sözın keŋınen qoldanǧan. HV ǧasyrdyŋ ekınşı jartysy men XVI ǧasyrda ömır sürgen jyrau Şalkiız Tılenşıūly islam dını qasiettı dep tanityn Kääbany Täŋırdıŋ üiı dep bılgen: Jük tiedıŋ kemege, Niet ettıŋ Täŋırınıŋ üiı kebege! [11.46 b.].   Jiembet jyrau (HVII ǧasyr): On ekı ata Baiūly Bır Täŋırge syiyndy [11.59 b.].   Jyrau Ümbetei Tıleuūlynyŋ (1706-1778) Bögenbai batyr ölımın Abylai hanǧa estırtuı öleŋınen: Täŋrım bergen sondai syi! Ūmyttyŋ ba sony, Abylai! [11.87 b.].   Şal aqyn (1748-1819)  atanyp ketken Tıleuke Qūlekeūly da Täŋır sözın jiı qoldanǧan: Jel sözdı Täŋırım bergen nege aiaiyn, Şaşylǧan nesıbemdı jürmın terıp [11.132 b.]. ... Bır jasta, ekı jasta besıktemın, Bes jasta Täŋırı bergen nesıptemın [11.166 b.].   Janaq Saǧyndyqūly (1770-1856): Qaralyqqa Täŋırım tyiu salyp, İllahi tartsyn törem ıstıŋ aǧy [11.182 b.].   Eset bi (HIH ǧasyr): Täŋırden sūrap alǧan ūldaryŋ, Tıl qaitarady er jetse [11.189 b.].   Aqyn Almajan Azamatqyzy (1823- qaitys bolǧan jyly belgısız): Kiık, qūlan mekender Asqar taudyŋ būlaǧyn. Borai da borai qar jausa, Täŋırdıŋ özı saqtaidy Kiıktıŋ jetım laǧyn [12.189 b.].   Şortanbai Qanaiūly (1818-1881): Tırıde közım toimaidy, Täŋırınıŋ bergenı – qaraǧa [15.60 b.].   Aqmolla Mūhamediiarūly (1831-1895): Jerdıŋ jüzı jadyrady jasaryp, «Täŋır iem, rahatyŋ» keŋ degendei [12.138 b.].   Bırjan sal Qojaǧūlūly (1834-1897): Bergen soŋ Täŋırım ömır, aq bas boldyq, Kelın men balaǧa da jaqpas boldyq [12.157 b.].   Kempırbai Bögembaiūly (1834-1895): Talabym Täŋır bergen taudan ülken Almasa öz baqytyn qaityp qūdai [12.167 b.].   Bazar jyrau Oŋdasūly (1842-1911): Ölşeulı boldy Täŋırımnıŋ Eşkım ara tūrǧan joq, Nesıbemdı jegızbei [12.282 b.]. ... Täŋırı qosqan joldasy Jaman bolsa jıgıttıŋ Jatqa boiy synalǧan [12.302 b.].   Aqan serı Qoramsaūly (1843-1913): Qūlagerdı öltırgendei aldym nesın, Ärkımnıŋ Täŋırım bergen nesıbesın [12.312 b.].   Abai Qūnanbaiūly (1845-1904): Bezendırıp jer jüzın Täŋırım şeber, Meiırbandyq düniege nūryn töger [13.12 b.]. ... Tamaşalap qarasaŋ Täŋırı ısıne, Boiyŋ balqyp, eridı ışte jıger [13.12 b.]. ... Täŋırınıŋ bergen önerı Kök būlyttan aşylsa [13.17 b.]. ... Täŋırınıŋ közı jarqyrap, Ūiqydan köŋıl aşar köz [12.17 b.]. ... Äuele Täŋırım sorly ettı, Arsyz elmen äure ettı [14.25].   Aqtan Kereiūly (1850-1912): Täŋırım jel söz bergen soŋ, Tartpaiym basym şarşydan [13.53 b.].   Baluan Şolaq Baimyrzaūly (1864-1919) Sūrasaŋ menıŋ atym – Baluan-Şolaq, Denemde Täŋırım bergen küşım mol-aq [13.123 b.]. ... Jıgıtpın Täŋırım basqa jaqqan şyraq, Küşıme ne tūrady menıŋ şydap  [13.123 b.].   Täŋır sözı HH ǧasyrda ömır sürgen aqyndar şyǧarmalarynda da körınıs tapty. Solardyŋ bırı qazaqtyŋ «Aiqap» atty tūŋǧyş jurnalyn şyǧaruşysy ärı redaktory Mūhametjan Serälin (1872-1929): Äuelde Täŋırı oǧan näsıp etken, Taǧdyrdy pände bar ma būzyp ketken [13.224 b.]. ... Täŋırge uaǧada etıp, ūryp qadam, Kötergen auyr jüktı päni adam [13.226 b.]. ... Köŋılıme ajaryŋmen saldyŋ jara, Salǧan Täŋırım basqa ne dür şara?! [13.227 b.].   Täŋır sözıne ülken män bergen aqyn Maǧjan Jūmabaiūly «Täŋırı» atty öleŋ de jazǧan: Zor Täŋırı, küştısıŋ sen, kütemız bız, Ädıl dep är ısıŋe senemız bız. ...Keş, Täŋırım, bolsa sözım pendeşılık, Mınekei, aiqyn zūlym, qaida ädıldık? ...Keş Täŋırım, sorly qūlǧa qahar etpe, Raqym qyl, bız sorlyny şetke teppe. Söz şyqty jan aşumen, ädıl Täŋırım, Tigen soŋ aşy taiaq tūşy etke [16.68 b.].   Aqyn osy «Täŋırı» öleŋınde Täŋırmen bırge Alla sözın de qoldanǧan: Auyzdan Alla atyŋdy tastamaimyz, Allasyz eşbır ıske bastamaimyz [16.68 b.].   Maǧjan aqyn basqa da öleŋderınde täŋır turaly aitady. Aqynnyŋ myna bır öleŋı sonyŋ dälelı: AQSAQ TEMIR SÖZI Jihan degen ne närse? Alaqannyŋ audany. Bır audanda köp Täŋırı Boludyŋ tıptı joq sänı...   Täŋırı – köktıŋ täŋırısı Küŋırensın, kögın bilesın! Jer täŋırısı Temırmın, Jerıme täŋırı timesın!   Kök täŋırısıTäŋırınıŋ Tūqymy joq, zaty joq. Jer täŋırısı Temırdıŋ Tūqymy – türık, zaty – ot! [17.83 b.]   Aqynnyŋ «Ot» atty öleŋı de Täŋır turaly. Öleŋ bylai aiaqtalady: ...Künnen tuǧan balamyn Jarqyraimyn, janamyn. Künge ǧana baǧynam. Özım künmın, özım ot, Sözım, qysyq közımde ot. Özıme özım tabynam. Jerde täŋırı – ot, Ottan basqa täŋırı joq [17.87 b.].   Taŋjaryq  Joldyūly (1903 - 1947) köp qiynşylyq körgen aqyn: Täŋırge dausyŋ jetıp küizelesıŋ, Tyrnaqtyŋ ine sūqsa köbesınen [18.137 b.].   Täŋır ūǧymy qazaq bolmysynda jan-jaqty körınıs tauyp otyrǧan. Mysaly belgılı etnograf Jaǧda Babalyqūly qazaq küiı turaly aitqan bır sözınde: Küi – Täŋır kübırı, deidı [19.80 b.]. Mūrat Äuezov būl sözdıŋ tolyq nūsqasyn bylai dep aitqan edı: Adam kübırın tau estidı, Tau kübırın Täŋırım estidı, Täŋırdıŋ kübırı – küi. Qazaq küilerınıŋ Täŋırmen jalǧastyǧyn sybyzǧyşy Müiımsat Oŋǧarovtyŋ muzykatanuşy Abdūlhamit Raiymbergenovke baiandap bergen «Qyzylqan» küiınıŋ tarihynan bıluge bolady:  «Jylda köktemde, soltüstıkke qūs keletın uaqytta, köp qūs şölden jol taba almai qyrylyp qalady eken. Sodan qūs ämırşısı – Qyzylqan degen qaz jaratuşy Täŋırge baryp, aspannan jol salyp beruın ötınedı. Täŋırı qūstarǧa aspannan jol salyp beredı. Osy küngı aspandaǧy qūs joly sodan qalǧan eken desedı» [20.63 b.]. Qazaq halqy ata-anasyn, äsırese anasyn töbesıne kötere silauy erekşe. Būǧan köptegen mysaldar keltıruge bolady. Sol dälelderdıŋ bırı retınde kompozitor Jaqsygeldı Seiıtovtyŋ aqyn Amanjol Şamkenovtıŋ sözıne şyǧarǧan, keŋınen tanymal «Ana turaly ballada» änın aituǧa bolady. Änınıŋ qaiyrmasynda mynadai öleŋ joldary bar: O, analar, osyndaisyŋ bärıŋ de, Osyndaisyŋ jasyŋ-daǧy, kärıŋ de. Siynatyn bolsa ömırde qūdıret, Siynar em ana degen täŋırge [21.262 b.]. Qazaqtar älı künge deiın jaqsylyq tılese: «Täŋır jarylqasyn!, Täŋırım qoldasyn!», dep aitady. Qazaq quansa da Täŋırını eske alady. Qazaqstan 1991 jyly öz Täuelsızdıgın jariialaǧanda belgılı qazaq önertanuşysy Aqseleu Seidımbek özınıŋ jürekjardy quanyşyn kündelıgınde tömendegıdei jazumen bıldırgen: «16.12.91. Azattyq! O, Täŋırım, ūzaǧynan süiındırgei!» [1.271 b.]. Joǧaryda aitylǧannan Täŋır qazaqtyŋ jüregınde erekşe oryn alatynyn bıluge bolady. Qazaq ärqaşanda şaŋyraǧyndaǧy eŋ syily oryndy «Tör» dep ataǧan. Qazaq ūǧymynda osy bır biık orynda Täŋırge degen senım tūr. «Aspan – aşyq kök aspan, sol bır alystaǧy biıktıkke köz tıge qaraisyŋ... Täŋırdıŋ mekenı sol jaqta, aspan törınde» [22.319 b.]. Qazaq Täŋırın eşqaşan ūmytqan emes.   Ädebietter tızımı:
  1. Seidımbek A. Oitolǧaq. Almaty, «Jalyn». 1997.
  2. Iаspers K. Smysl i naznachenie istorii. Moskva. «Respublika». 1994.
  3. Baiyrǧy türkı örkenietı: jazba eskertkışter. Drevnetiurkskaia sivilizasiia: pamiatniki pismennosti. Almaty, «Ǧylym». 2001.
  4. Säki Q. Qypşaq mämlükter. Astana. «Foliant». 2006.
  5. Täŋırbergenūly Ä. Ūmytpaŋyzdar menı. Almaty. «Jazuşy». 1969.
  6. Bauyrjan batyr. Almaty «Jalyn». 1991.
  7. Mahmud al-Kaşgari. Divan Lugat at-Turk. / Perevod, predislovie i kommentarii Z.-A. M. Auezovoi; İndeksy sostavleny R. Ermersom. — Almaty. Daik-Press, 2005.
  8. Qūran kärım, qazaqşa maǧyna jäne tüsınıgı. Audarǧan: Halifa Altai. Ekı haramnyŋ qyzmetkerı Fad patşanyŋ Qūran şarif basym kombinaty.
  9. Keikin J. Qazaqtyŋ 6000 maqaly men mätelı. Almaty. 1995.
  10. Qazaqtyŋ būrynnan qalǧan sözı. Almaty, «Jazuşy», 2007.
  11. Bes ǧasyr jyrlaidy. Almaty, «Jazuşy». 1984. 1 tom.
  12. Bes ǧasyr jyrlaidy. Almaty, «Jazuşy». 1984. 2 tom.
  13. Bes ǧasyr jyrlaidy. Almaty, «Jazuşy». 1984. 3 tom.
  14. Mūqanov S. HH ǧasyrdaǧy qazaq ädebietı. Almaty, «Atamūra».
  15. Qanaiūly Ş. Qairan halqym. Almaty. «Raritet». 2002.
  16. Jūmabaev M. Şyǧarmalary. «Jazuşy», 1989.
  17. Jūmabaev M. Şyǧarmalary. «Ǧylym», 1992.
  18. Joldyūly T. Şyǧarmalary. Almaty, «Jazuşy», 1992.
  19. Begmanov Q. Etnografpen äŋgıme. Almaty, Dästür. 2010.
  20. Raiymbergenov A., Amanova S. Küi qainary. Golosa narodnyh muz. Almaty. «Öner». 1990.
  21. Qazaqstan kompozitorlarynyŋ änderı. Almaty, «Öner». 1991. 2 tom.
  22. Auezov M. Uiti, chtoby vernutsia (Dnevniki). Almaty. «Jıbek joly». 2011.

Berdaly OSPAN.

"ADYRNA" ūlttyq portaly

           
Pıkırler