Ötken köktem menıŋ esımde jylyǧan künımen, jaŋadan tuyp qalany jasyl jelekke oraǧan japyraqtarymen qatar Özbekälı aǧany eske alumen de esımde qaldy. Almatynyŋ kıtap dükenderınıŋ bırıne kırıp sörelerdı qarap tūrǧanmyn. Bır kıtaptyŋ qyryndaǧy «Ruh sarbazy» degen jazuǧa közım tüstı. Būl qandai kıtap boldy eken desem Özbekälı Jänıbekūly turaly jazylǧan estelıkter men maqalalar jinaǧy eken. 
Qūrastyruşy özımızdıŋ belgılı ǧalym aǧamyz Qūlbek Ergöbek eken. Üige barǧan soŋ jailanyp otyryp qararmyn dep bırden satyp aldym. Aǧa turaly köp närse baiandalǧan osy kıtapty baǧa jetpes qūndy zat dep bılıp asyqpai qaradym. Qazaqtyŋ bırtuar azamaty, nar tūlǧa Özbekälı Jänıbek turaly qalam terbegen belgılı aǧalardyŋ jazǧanyn oqyp täntı boldym. Estelıkter qatarynda belgılı tarihşy Özbekälı aǧamyzdyŋ qany tamǧan Otyrarda tūryp jatqan, kezınde jas ta bolsa aǧamen hat alysyp tūrǧan bügınde belgılı tarihşy dosym Mūhtar Qojanyŋ jazǧanyn da oqyp bır jasap qaldym. Mıne qyzyq, jinaqqa 1996 jazylyp, bır gazettıŋ tartpasynda bır jyl jatyp 1999 jyldyŋ 21 qaŋtarynda jariialanǧan menıŋ «Mädeniettıŋ iesı men kiesı» atty maqalam da engızılıptı. Sodan berı Özbekälı aǧa turaly taǧy bır maqala jazuym kerek dep şeşken edım.
Qazaq tarihyndaǧy ūly tūlǧalardyŋ bırı Özbekälı Jänıbekūly 1931 jyly tamyz aiynyŋ 28-ınde düniege kelgen. Sonda da būl maqalamdy jazdyŋ soŋǧy aiynda emes, küzdıŋ oqu jyly bastalar alǧaşqy aiynda jazuymnyŋ özındık sebebı bar. Özbekälı aǧa eŋ aldymen ūstaz bolatyn. Ol öz ömırımen köptegen qazaq jäne basqa da ūlt ökılderıne Otanyna degen mahabattyŋ qandai bolatynyn ülgı etıp körsetıp ömır sürgen tūlǧa. Özbekälı Jänıbekūly el esınde myqtap saqtalynyp kele jatqan ūltjandy azamat. Ony är jerde ziialy qauym arasynda bolǧan äŋgımelerden baiqap jürmın. Ol kısınıŋ taŋqaldyrarlyq qasietı, memleket qyzmetkerı bola jürıp köp ısterdıŋ basy-qasynda jürıp, mädeniet mäselelerı boiynşa bırneşe kıtap jazuy. Ärı ol kıtaptary köpşılıkke tüsınıktı tılmen qanşalyqty qyzǧylyqty etıp jazylsa, ǧylymi tereŋdılıgı de sondai deŋgeide boluşy edı.
1987 jyly men mūrajai qyzmetkerlerınıŋ bılıktılıgın arttyru oqularyna Almatyǧa bardym. Sol bır künderde Qazaqstan Kommunistık partiiasy Ortalyq komitetınen tegı Auman degen ūlty nemıs kısı keletını habarlandy. Jeltoqsan qozǧalysynyŋ lebı baiqalyp tūrǧan sol kezde jiylysqa kelgen Aumanǧa eldıŋ türlı aimaqtarynan kelgen mūrajai qyzmetkerlerı qazaq mektepterınıŋ az ekenın aitqanda, Auman: «qazaq tılınde üilerıŋızde söilesıŋızder» dep jauap qatqany esımde. Sonda men ornymnan tūryp: «Qazaqstandaǧy jalǧyz Mädeniet institutynda sabaq nege qazaqşa oqytylmaidy?» dep sūraq qoidym. Būl sūraǧyma Auman: «Kadrlar jetıspeidı. Ol tügılı mädeniet ministrı bolatyn adamdy tappai jatyrmyz» degennen asa almady. Men: «Izdeulerıŋız naşar!» dedım. Bızge sabaq bergen mūǧalımder yŋǧaisyzdanyp, mümkın üreilenıp maǧan qarady. Bırneşe apta bırge oqyp jürgender: «Berdaly, ministr etıp senı taǧaiyndau kerek» dep bırı bastap, bırı qostap jatty. Men de esemdı jıbermei: «Nesı bar, kabinettı bügın qabyldauǧa daiynmyn» dep jauap qattym. Ärine, būl et qyzuymen aitylǧan jauap edı. Äitpese ol kezde ministr boluǧa eşqandai daiyndyǧym joq bolatyn.
Būl oqiǧa Özbekälı Jänıbekūlynyŋ mädeniet ministrlıgınen ketken kezı edı. Bilıktegılerdıŋ paiymdauynşa jeltoqsan qozǧalysynyŋ boluy jastardyŋ sana-sezımınıŋ deŋgeiınıŋ būrynǧydan joǧary köterıluıne bailanysty, al būǧan Özbekälı Jänıbekūly syndy azamattar kınälı degen oi tuyndaǧannan bolar. Qalai bolǧanda da ol kezde mädeniettıŋ naǧyz janaşyry bolyp jürgen osy bır tūlǧanyŋ qyzmetınen alynuy halyq arasynda onyŋ bedelınıŋ öte biık ekenınıŋ körsetkışı edı.
«Nesın jasyraiyn, bälkım ata-anadan erte airylyp, bala jastan tūrmystyŋ tauqymetın tartyp, adamdardyŋ zūlymdyǧyn, araqatynastaǧy ekıjüzdılıktı körgendıkten be, äiteuır, ezu tartyp jymiia bermeitınım ras. Bıraq aşu-yza kernei qalǧan sätte tez qaitatynym bar»; «Mansapqorlyq, täkapparlyq, menmendık, özın basqalardan joǧary ūstau mende bolǧan emes»; «Daŋqoilyqqa, baqtalastyqqa jiırkenışpen qaraimyn»; «Bardy qanaǧat tūtyp, elge qyzmet etuden basqany oilamai, «özım degen kısıge» ülken-kışısıne, lauazymyna, äleuettık hal-jaǧdaiyna qaramastan, «özegımdı suyryp beruge» daiar tūratynym haq».
Būl sözderdı aitqan Özbekälı Jänıbekūly közı tırısınde bükıl elde belgılı ärı öte syily boldy. Bıraq ol būndai därejege jetkenşe alda ömır qiynşylyqtarynan myqtap toqylǧan ūzaq jol jatyr edı.
«Qazırgı Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ Otyrar audanyna qaraityn, Arys özenınıŋ Syrǧa qūiar tūsynda boi kötergen osyndai eskı qonystardyŋ bırı Saryqamysta men 1931 jyldyŋ 28-tamyzynda düniege kelıppın. Eskı dästürmen ata-anam körşılerın şaqyryp, şıldehana jasap, auyldaǧy eŋ qadırmendı köneköz qart Özbek aqsaqaldyŋ qūrmetıne Özbekälı dep at qoiypty. Äkem Jänıbek, anam Qanyşa Tomaşqyzy qazaq auyldary ūjymdasqanǧa deiın mal degennen jetı-segız qoi-eşkısı, sauyn siyry, jürıs-tūrysqa mınetın jalǧyz aty bolǧandyqtan eşqaida köşıp-qonbaǧan, onyŋ esesıne «jer şūqyp», diqanşylyqpen ainalysqan».
Özbekälı tuǧannan köp uaqyt ötpei äkesı Jänıbek qaitys bolady da, auyldaǧy bas kötererler anasy Qanyşa Tomaşqyzyn ämeŋgerlık jolmen äkesınıŋ jaqyn tuysy Serım Seiıtbekūly degenge qosady. «Erteŋıne Sekeŋ menı özı jetelegen atqa otyrǧyzyp, mektepke alyp bardy. Ömırı atqa otyrmaǧan sorly basym, erdıŋ basynan qos qoldap ūstap alyppyn. Ol bolsa atty qamşymen salyp-salyp jıberedı, men sypyrylyp qala jazdaimyn. Jolda kezdesken bır adam: «Seke, būl kımnıŋ balasy, qaida alyp barasyz?» dep sūrap edı «osyndaǧy bır jesır äieldıŋ balasy edı, oquǧa alyp baramyn» degen jauap aldy. Osydan-aq būl kısınıŋ menı özıne jaqyndatqysy kelmeitının ūqtym. Sol bır sätte «özımnıŋ balam» demegenın ömır boiy keşıre almadym».
«Erteŋınde säskege taman Rahiia şeşemız bızdıŋ şailaǧa baryp kelıp, menı oiatyp: «Balam, basyŋdy köter, şeşeŋnen airylypsyŋ» degendı aitty. Jylaiyn desem, közımnen jas şyqpaidy, sıresıp qatyp qalyppyn. Sol künı keşke qarai apamdy Arystanbab äulienıŋ maŋyndaǧy eskı mazaratqa jerledık.
Qūran oqylyp, bata qylǧannan keiın jūrt auylǧa qaitty. Kelsek, mūndaǧylar apamnyŋ kiım-keşegın, körpe-tösegın örtep, ydys-aiaǧyn jerge kömıp jatyr eken. Apam men äkep bergen qauynnan ünemı qaq tılıp, keregenıŋ közıne ılıp keptıretın. Sol beişaranyŋ «Spanym (Spandiiar – Ö.Jänıbekūlynyŋ Ūly Otan soǧysynda qaza tapqan aǧasy – B.O.) kelse, toiǧa jaratamyz» dep örıp qoiǧan qaqtaryn da laqtyryp jıberıptı.
Ol sonşa ne alapespen auyryp pa? Onyŋ üstıne saryppen (revmatizm) nauqastanyp, jürek auruyna şaldyqqan sorly anamdy, auruhanaǧa salyp emdetpegenı bylai tūrsyn, äskerge ketken balasynan qalǧan bes-alty qoiyn, būzauly syiyryn, baspaǧyn jaratyp, dästürlı «jetısın», «qyrqyn», «jylyn» da ötkızbedı. Anamnan aiyrylǧan sol bır qaraly küngı aǧaiyn-tuǧannyŋ zūlymdyǧy men ekıjüzdılıgı esten ketpes qaiǧyly qasıret bolyp, jüregımde mäŋgılık bolyp qalyp qoidy».
Bügıngı künı būl turaly oqudyŋ özı auyr. Al qarşadai balanyŋ osynyŋ bärın basynan ötkerıp basqa tüsken qiynşylyqty jeŋe bılıp köpşılıktıŋ qūrmet tūtar memleket qairatkerı boluyna septıgın tigızgen qandai küş eken?!
Sonymen jas bala Serım Seiıtbekūlynyŋ Maiaqūm auylynda esepşı bolyp ısteitın ūly Qojannyŋ qolynda tūratyn bolady. «Qojan aǧam meiırımdı, inabatty adam bolyp şyqty. Äielı de azdaǧan beipılauyzdyǧy bolmasa, tüisıgı bar adam edı. Aǧam menı keide erkeletıp, 20-ǧa kelgenşe oqytatynyn aityp otyratyn edı». Ömır qanşa qinasa da adam tabiǧaty jaqsylyqqa talpynady. Osynda jürıp bal Jänıbek alǧaşqy päk mahabattyŋ dämın tatypty. «Adam boiyndaǧy dostyq, süiıspenşılık sezım öte erte oianady eken. Üşınşı klasta Däkül deitın kışkentai qyzben bır partada otyrdym. Onyŋ maǧan ūnaityny sonşa, üiden qaltama qūrt, ırımşık, ejegei, keide qaiynqūrt salyp alyp, ülken peremende (peremena – orys sözı «üzılıs» - B.O.) soǧan jegızıp, betıne qarap otyra bergım keletın».
Säl de bolsa qamqorlyqtyŋ ne ekenın seze bastaǧan kezde Ūly Otan soǧysy bastalyp Qojan maidanǧa attanady. «Menı Sekeŋ şauraşylyǧyna paidalanu üşın öz otbasyna qaitaryp aldy. Ol kısı dermene, itsigek jinap, Temır stansiiasyndaǧy daiyndau mekemesıne ötkızumen ainalysatyndyqtan soǧys kezınde Bögen atyrabyndaǧy Şılıkte, Temırdıŋ özınde tūrdyq. Būl alqapta därı-därmekke qajettı mūndai jabaiy şöpter köp ösetın. Soǧys jyldarynda balalar oqudy tastap ketkende men oqi berdım».
1945 jyly jetıjyldyqty bıtırgen Özbekälı Şäuıldırdegı internatta jatyp oqidy. Soǧys jyldary oqudyŋ ne ekenın qazırgı jastar tügılı 1955 jyly tuǧan men de menıŋ qūrdastarym da bılmeitını haq. Degenmen ol kezdıŋ balalary da qanşa qiynşylyq körse de bala bolyp, bolaşaq turaly armanmen ömır sürgen şyǧar. Professor Ämır Mūsaqūlov aǧamyz «Taǧdyr tärbielegen tūlǧa» atty tolǧauynda Özbekälı aǧa turaly bylai dep syr şertedı: «Sol jyldardyŋ özınde ol özınıŋ qūrdastarymen salystyrǧanda är salada mümkındıgın, qabıletın baiqatty. Älı esımde, internatta jatqan balalar bır sebeppen mekteptıŋ ekınşı qabatynyŋ künbatys jaǧyndaǧy şetkı ülken bölmege auystyrylypty. Ol bölmenı tastap, balalar būrynǧy oryndaryna ketkennen keiın qarasaq, älgı bölmenıŋ qabyrǧasynda salynǧan at üstındegı qazaq batyrynyŋ keremet ülken suretın kördık. Būryn ondai suretterdı kezdestırmegen bızder taŋ-tamaşa bolyp, älgı surettı kım salǧanyn sūrastyrdyq. Onda at üstındegı batyrdyŋ basyna kigen dulyǧasy, sauyt-saimany, bärı-bärı keremet salynǧan. Keiın mälım bolǧandai, ony salǧan Özekeŋ bolyp şyqty. Özekeŋ önerpazdar üiırmesıne de qatysyp, än aityp, bi bileitın, «Ekıpındı jas» dep atalatyn qabyrǧa gazetın basqaryp şyǧaratyn».
Orta mekteptı 1948 jyly bıtırıp Almatyǧa kelıp Abai atyndaǧy Qazaq pedagogtık intstitutynyŋ tarih fakultetıne tüsedı. «Qala körmegen jıgıtke bärı qyzyq. Almatymen tanysyp, muzeilerge, teatrlar men kinoǧa qaita-qaita baryp jürıp, leksiialardan, seminarlardan qala berıppın. Onyŋ taqsyretın alǧaşqy emtihan tapsyrǧan kezde kördım. Ortaşa baǧa alǧandarǧa stipendiia bermeitınını taǧy bar. Sodan keiın baryp, zeiın qoiyp oquǧa kırıstım».
Joǧary oqu ornyn bıtırgennen soŋ auyldyq jerge jūmysqa baryp eŋbek jolyn jalǧastyrady. Sol jerde közge körınıp jastar ūiymyna jūmysqa şaqyrylady. Osylaişa onyŋ ūlttyq ruhtyŋ ūranşysyna ainalu joly bastaldy. Özbekälı aǧanyŋ halqymyzdyŋ ruhani damuyna sıŋırgen eŋbek ülesın aityp jetkızu mümkın emes. Ol halqymyzdyŋ mädenietınıŋ, ana tılınıŋ, salt-dästürdıŋ damuyna köp eŋbek sıŋırgen jan. Otyrardaǧy Arystanbab, Şardara su qoimasyn saluǧa, Arys-Türkıstan kanalyn qazuǧa ūiytqy bolǧan. Onyŋ bastamasymen köptegen halyqtyq mūrajailar aşylyp, «Adyrna», «Altynai», «Sazgen», «Şerter» öner ansamblderı ūiymdastyryldy. Özbekälı aǧanyŋ belsene atsalysuy arqasynda Jüsıpbek Aimauytūly, Mırjaqyp Dulatūly, Maǧjan Jūmabaiūly, Şäkärım Qūdaiberdıūly esımderı tuǧan elımen qaita qauyşty.
Osy jerde tarihty azdap keiınge şegermekpın. Būl şegınıs ötken ǧasyr basyndaǧy jastardyŋ basşysy Ǧani Mūratbaiūly esımımen bailanysty. Qazaqtyŋ ataqty öner maitalmany Qūrmanbek Jandarbekūly «Körgenderım men köŋıldegılerım» atty kıtabynda qazaq jastarynyŋ 1925 jyly, Şymkent qalasynyŋ ortasyndaǧy baq ışıne Ǧani Mūratbaiūlyna eskertkış ornatuǧa şeşım qabyldaǧanyn jazǧan. Sonymen eskertkışke kerek qarjyny jinau üşın ülken konsert ūiymdastyrylypty: «Menıŋ änderımnıŋ tızımın jaza bastadyq. Qazaq, qyrǧyz, özbek, ūiǧyr, türkımen änderın qosqanda, barlyǧy jüz bır bolyp şyqty. Sol küiınşe afişaǧa «Qūrmanbek Jandarbekūly 101 än aitady», - dep än attaryn tügel jazdy». Körermen köp jiylǧan sol konsert üzılıssız üş saǧattai jürgen. Konsert barysynda suyq susyn ışkennen ärı qarai än oryndai almai qalǧan änşı aǧa sol künı alpys segız (68!) än oryndaǧan.
Mäsele sol konsertte qanşa ännıŋ oryndaluynda emes, kıtapta Ǧani aǧaǧa eskertkış ornatyldy ma joq pa, ol jaǧy aitylmaǧan. Ol kezge men synşy bola almaimyn. Būnyŋ sebebın tarihşylar barlai jatar. Aitaiyn degenım Ǧani Mūratbaiūlyna eskertkış ornatyldy. Bıraq köp jyldardan keiın. Būl eskertkış qazır Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ ortalyǧy Şymkent qalasyndaǧy jasöspırımder men balalar saraiynyŋ aulasynda tūr. Bıraq eŋ aldymen būl eskertkış qazırgı Täuke han daŋǧyly men Bauyrjan Momyşūly atyndaǧy daŋǧyl tüiısetın būryşta ornatylǧan bolatyn. Būl eskertkıştıŋ jasalynyp ornatyluy üşın sol kezdegı oblys basşylyǧymen şaiqasyp jürıp ülken küş jūmsaǧan bırden-bır tūlǧa Özbekälı aǧamyz edı. Būl ıstıŋ qandai qiyn bolǧanyn aǧanyŋ «Taǧdyr taǧylymy» kıtabynan oqi alasyzdar. Özbekälı aǧanyŋ jankeştılıgımen ıske asqan osy ülken ıs turaly estıgen Qūrmanbek Jandarbekūly jasy kelgen şaǧynda: «Men Ǧani aǧamyzǧa eskertkış ornatylatynyna senıp edım» dep jylaǧanyn änşınıŋ balasy aitqany belgılı.
Qazaqta «Aitpasa söz atasy öledı» degen ataly söz bar. Bügıngı taŋda Ǧani Mūratbaiūlynyŋ eskertkışı bırınşıden Ǧani atamyzdai azamattyŋ, ekınşıden Özbekälı aǧamyzdyŋ ruhynyŋ aldynda ūiat bolmauy üşın eskertkış özınıŋ alǧaşqy ornyna qaitaryluy tiıs dep bılemın.
Özbekälı aǧamyzdyŋ Türkıstan kesenesı degende köŋılı özgeşe bolatyn. Reseidıŋ qalasy Leningradtaǧy (Qazırgı Sankt-Peterburg – B.O.). Ermitajǧa äketılgen taiqazandy elge qaitaru üşın jūmsaǧan küş-jıgerı erekşe äŋgıme. Osy jerde 1972 jyly general Sabyr Raqymovtyŋ ūlty qazaq ekenın däleldep respublika gazetterıne jariialaǧan, Mailyqoja, Qūlynşaq, Ergöbek, Mädelı, Molda Mūsa syndy jyr zergerlerınıŋ mūralaryn jinauǧa bükıl ömırın arnaǧan äkem, ǧalym Äsılhan Ospanūlynyŋ Özbekälı aǧamen jaqsy tanys bolǧanyn aita ketkım keledı. Äkem kezınde Ermitaj direktory Piotrovskiige hat jazyp, taiqazandy Qazaqstanǧa qaitaru jönınde hat ta jazǧan.
Bırde Özbekälı aǧai men äkem sūhbattasyp otyrǧanda Qoja Ahmet Iаssaui kesenesı aiasynda äŋgıme bolypty. Kesenenıŋ direktorynyŋ suyq qoldylau ekenın baiandai kelıp Özbekälı aǧa: – Äseke, osy ruhani eskertkışke özıŋız siiaqty mädenietımızdıŋ janaşyry direktor bolsa dep oilaimyn. Kelısseŋız qazır būiryq şyǧaryp beremın, – deptı. Äkem Özbekälı aǧanyŋ köŋılın qanşa qimasa da, özınıŋ köp jyldar boiy ainalysyp kele jatqan ǧylymi zertteuşılık jūmysy bar ekenın aityp, ol kısınıŋ būl ūsynysyn qabyldai almapty. Būl menıŋ äkem Äsılhan Ospanūlynyŋ öz auzynan estıgen äŋgımem.
Özbekälı Jänıbek özınıŋ kemşılıkterın moiyndai alatyn azamat bolatyn. «Sol kezde mädeniet ministrı qyzmetıne auysqan Iliias Omarovta bolyp, jalǧyz bişını konkursqa qatystyramyn dep tartqan azabymdy paş etıp, «bız qaşanǧy fortepianoǧa bilei beremız?» dep qatty-qatty sözder aityppyn.
Būl bızdıŋ soŋǧy tıldesuımız edı. Keiın «Gülder» ansamblınıŋ tūsaukeserıne auruhanadan alyp kelgende, qūr süiegı qalǧan aǧamyzdyŋ «tırı aruaqtai» bolǧanyn kördık. Qairan aǧanyŋ äbden auru meŋdep, köz jūmar şaǧy qalǧanda, köŋılıne keletın sözder aitqanymdy eşqaşan da keşıre almaimyn». Ö.Jänıbekūly aǧamyzdan üirenetın bır bır ülgı bolmaǧan närsenı bolmady, dep te aita alatyny. Osyndai bır äŋgıme ataqty änşı Roza apaiǧa bailanysty. Özbekälı Jänıbekūly estelıgınde: «Teledidarda bolǧan äŋgımede Roza Baǧlanova: «Men Şämşıge ataq sūrap, Özbekälı Jänıbekovke talai ret barǧan edım», - degendı aitty. Men Roza apaidyŋ tıkelei osy mäselemen maǧan kelgenın körgen emespın. Ol kısınıŋ Äzidolla Esqaliev jönınde aqylaşylyqqa jürgenın bılem. Şämşı jönınde ötımdı pıkır aitqan Ermek Serkebaev bolǧan edı». Aǧanyŋ būl sözı özı jäne äŋgıme bolyp otyrǧan änşı apanyŋ közı tırısınde 1996 jyly jaryq körgen kıtapta basyldy.
Aǧa turaly bır äŋgıme barysynda aityp jetkızu mümkın emes. Ol kısı turaly bılu är qazaq adamyna abyroi dep bılemın. Eger Özbekälı aǧa turaly köbırek bılgıŋız kelse ol kısınıŋ «Qazaq ūlttyq qolönerınıŋ mädenietı», «Jaŋǧyryq», «Uaqyt keruenı», «Jolairyryqta», «Qazaq kiımı», «Ejelgı Otyrar», «Taǧdyr taǧylymy» atty kıtaptaryn oqyŋyz.
Bala kezımde ölımnıŋ bar ekenın bılgenımde «Jaqsy adamdar ūzaq ömır süretın bolsa, al jamanşylyq ıstegender qysqa ömır süretın bolsa ǧoi» dep armandaitynmyn. Özbekälı aǧadai bükıl halqymyzǧa ülgı bola bılgen tūlǧa turaly oilaǧanda balalyq şaǧymdaǧy osy bır armanym esıme tüse beredı...
Qazaq syilaǧan adamdaryn igı jaqsy dep ataidy. Özbekälı aǧadai igı jaqsy, naǧyz ūltjandy azamat bolatyn.
Qūrastyruşy özımızdıŋ belgılı ǧalym aǧamyz Qūlbek Ergöbek eken. Üige barǧan soŋ jailanyp otyryp qararmyn dep bırden satyp aldym. Aǧa turaly köp närse baiandalǧan osy kıtapty baǧa jetpes qūndy zat dep bılıp asyqpai qaradym. Qazaqtyŋ bırtuar azamaty, nar tūlǧa Özbekälı Jänıbek turaly qalam terbegen belgılı aǧalardyŋ jazǧanyn oqyp täntı boldym. Estelıkter qatarynda belgılı tarihşy Özbekälı aǧamyzdyŋ qany tamǧan Otyrarda tūryp jatqan, kezınde jas ta bolsa aǧamen hat alysyp tūrǧan bügınde belgılı tarihşy dosym Mūhtar Qojanyŋ jazǧanyn da oqyp bır jasap qaldym. Mıne qyzyq, jinaqqa 1996 jazylyp, bır gazettıŋ tartpasynda bır jyl jatyp 1999 jyldyŋ 21 qaŋtarynda jariialanǧan menıŋ «Mädeniettıŋ iesı men kiesı» atty maqalam da engızılıptı. Sodan berı Özbekälı aǧa turaly taǧy bır maqala jazuym kerek dep şeşken edım.
Qazaq tarihyndaǧy ūly tūlǧalardyŋ bırı Özbekälı Jänıbekūly 1931 jyly tamyz aiynyŋ 28-ınde düniege kelgen. Sonda da būl maqalamdy jazdyŋ soŋǧy aiynda emes, küzdıŋ oqu jyly bastalar alǧaşqy aiynda jazuymnyŋ özındık sebebı bar. Özbekälı aǧa eŋ aldymen ūstaz bolatyn. Ol öz ömırımen köptegen qazaq jäne basqa da ūlt ökılderıne Otanyna degen mahabattyŋ qandai bolatynyn ülgı etıp körsetıp ömır sürgen tūlǧa. Özbekälı Jänıbekūly el esınde myqtap saqtalynyp kele jatqan ūltjandy azamat. Ony är jerde ziialy qauym arasynda bolǧan äŋgımelerden baiqap jürmın. Ol kısınıŋ taŋqaldyrarlyq qasietı, memleket qyzmetkerı bola jürıp köp ısterdıŋ basy-qasynda jürıp, mädeniet mäselelerı boiynşa bırneşe kıtap jazuy. Ärı ol kıtaptary köpşılıkke tüsınıktı tılmen qanşalyqty qyzǧylyqty etıp jazylsa, ǧylymi tereŋdılıgı de sondai deŋgeide boluşy edı.
1987 jyly men mūrajai qyzmetkerlerınıŋ bılıktılıgın arttyru oqularyna Almatyǧa bardym. Sol bır künderde Qazaqstan Kommunistık partiiasy Ortalyq komitetınen tegı Auman degen ūlty nemıs kısı keletını habarlandy. Jeltoqsan qozǧalysynyŋ lebı baiqalyp tūrǧan sol kezde jiylysqa kelgen Aumanǧa eldıŋ türlı aimaqtarynan kelgen mūrajai qyzmetkerlerı qazaq mektepterınıŋ az ekenın aitqanda, Auman: «qazaq tılınde üilerıŋızde söilesıŋızder» dep jauap qatqany esımde. Sonda men ornymnan tūryp: «Qazaqstandaǧy jalǧyz Mädeniet institutynda sabaq nege qazaqşa oqytylmaidy?» dep sūraq qoidym. Būl sūraǧyma Auman: «Kadrlar jetıspeidı. Ol tügılı mädeniet ministrı bolatyn adamdy tappai jatyrmyz» degennen asa almady. Men: «Izdeulerıŋız naşar!» dedım. Bızge sabaq bergen mūǧalımder yŋǧaisyzdanyp, mümkın üreilenıp maǧan qarady. Bırneşe apta bırge oqyp jürgender: «Berdaly, ministr etıp senı taǧaiyndau kerek» dep bırı bastap, bırı qostap jatty. Men de esemdı jıbermei: «Nesı bar, kabinettı bügın qabyldauǧa daiynmyn» dep jauap qattym. Ärine, būl et qyzuymen aitylǧan jauap edı. Äitpese ol kezde ministr boluǧa eşqandai daiyndyǧym joq bolatyn.
Būl oqiǧa Özbekälı Jänıbekūlynyŋ mädeniet ministrlıgınen ketken kezı edı. Bilıktegılerdıŋ paiymdauynşa jeltoqsan qozǧalysynyŋ boluy jastardyŋ sana-sezımınıŋ deŋgeiınıŋ būrynǧydan joǧary köterıluıne bailanysty, al būǧan Özbekälı Jänıbekūly syndy azamattar kınälı degen oi tuyndaǧannan bolar. Qalai bolǧanda da ol kezde mädeniettıŋ naǧyz janaşyry bolyp jürgen osy bır tūlǧanyŋ qyzmetınen alynuy halyq arasynda onyŋ bedelınıŋ öte biık ekenınıŋ körsetkışı edı.
«Nesın jasyraiyn, bälkım ata-anadan erte airylyp, bala jastan tūrmystyŋ tauqymetın tartyp, adamdardyŋ zūlymdyǧyn, araqatynastaǧy ekıjüzdılıktı körgendıkten be, äiteuır, ezu tartyp jymiia bermeitınım ras. Bıraq aşu-yza kernei qalǧan sätte tez qaitatynym bar»; «Mansapqorlyq, täkapparlyq, menmendık, özın basqalardan joǧary ūstau mende bolǧan emes»; «Daŋqoilyqqa, baqtalastyqqa jiırkenışpen qaraimyn»; «Bardy qanaǧat tūtyp, elge qyzmet etuden basqany oilamai, «özım degen kısıge» ülken-kışısıne, lauazymyna, äleuettık hal-jaǧdaiyna qaramastan, «özegımdı suyryp beruge» daiar tūratynym haq».
Būl sözderdı aitqan Özbekälı Jänıbekūly közı tırısınde bükıl elde belgılı ärı öte syily boldy. Bıraq ol būndai därejege jetkenşe alda ömır qiynşylyqtarynan myqtap toqylǧan ūzaq jol jatyr edı.
«Qazırgı Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ Otyrar audanyna qaraityn, Arys özenınıŋ Syrǧa qūiar tūsynda boi kötergen osyndai eskı qonystardyŋ bırı Saryqamysta men 1931 jyldyŋ 28-tamyzynda düniege kelıppın. Eskı dästürmen ata-anam körşılerın şaqyryp, şıldehana jasap, auyldaǧy eŋ qadırmendı köneköz qart Özbek aqsaqaldyŋ qūrmetıne Özbekälı dep at qoiypty. Äkem Jänıbek, anam Qanyşa Tomaşqyzy qazaq auyldary ūjymdasqanǧa deiın mal degennen jetı-segız qoi-eşkısı, sauyn siyry, jürıs-tūrysqa mınetın jalǧyz aty bolǧandyqtan eşqaida köşıp-qonbaǧan, onyŋ esesıne «jer şūqyp», diqanşylyqpen ainalysqan».
Özbekälı tuǧannan köp uaqyt ötpei äkesı Jänıbek qaitys bolady da, auyldaǧy bas kötererler anasy Qanyşa Tomaşqyzyn ämeŋgerlık jolmen äkesınıŋ jaqyn tuysy Serım Seiıtbekūly degenge qosady. «Erteŋıne Sekeŋ menı özı jetelegen atqa otyrǧyzyp, mektepke alyp bardy. Ömırı atqa otyrmaǧan sorly basym, erdıŋ basynan qos qoldap ūstap alyppyn. Ol bolsa atty qamşymen salyp-salyp jıberedı, men sypyrylyp qala jazdaimyn. Jolda kezdesken bır adam: «Seke, būl kımnıŋ balasy, qaida alyp barasyz?» dep sūrap edı «osyndaǧy bır jesır äieldıŋ balasy edı, oquǧa alyp baramyn» degen jauap aldy. Osydan-aq būl kısınıŋ menı özıne jaqyndatqysy kelmeitının ūqtym. Sol bır sätte «özımnıŋ balam» demegenın ömır boiy keşıre almadym».
«Erteŋınde säskege taman Rahiia şeşemız bızdıŋ şailaǧa baryp kelıp, menı oiatyp: «Balam, basyŋdy köter, şeşeŋnen airylypsyŋ» degendı aitty. Jylaiyn desem, közımnen jas şyqpaidy, sıresıp qatyp qalyppyn. Sol künı keşke qarai apamdy Arystanbab äulienıŋ maŋyndaǧy eskı mazaratqa jerledık.
Qūran oqylyp, bata qylǧannan keiın jūrt auylǧa qaitty. Kelsek, mūndaǧylar apamnyŋ kiım-keşegın, körpe-tösegın örtep, ydys-aiaǧyn jerge kömıp jatyr eken. Apam men äkep bergen qauynnan ünemı qaq tılıp, keregenıŋ közıne ılıp keptıretın. Sol beişaranyŋ «Spanym (Spandiiar – Ö.Jänıbekūlynyŋ Ūly Otan soǧysynda qaza tapqan aǧasy – B.O.) kelse, toiǧa jaratamyz» dep örıp qoiǧan qaqtaryn da laqtyryp jıberıptı.
Ol sonşa ne alapespen auyryp pa? Onyŋ üstıne saryppen (revmatizm) nauqastanyp, jürek auruyna şaldyqqan sorly anamdy, auruhanaǧa salyp emdetpegenı bylai tūrsyn, äskerge ketken balasynan qalǧan bes-alty qoiyn, būzauly syiyryn, baspaǧyn jaratyp, dästürlı «jetısın», «qyrqyn», «jylyn» da ötkızbedı. Anamnan aiyrylǧan sol bır qaraly küngı aǧaiyn-tuǧannyŋ zūlymdyǧy men ekıjüzdılıgı esten ketpes qaiǧyly qasıret bolyp, jüregımde mäŋgılık bolyp qalyp qoidy».
Bügıngı künı būl turaly oqudyŋ özı auyr. Al qarşadai balanyŋ osynyŋ bärın basynan ötkerıp basqa tüsken qiynşylyqty jeŋe bılıp köpşılıktıŋ qūrmet tūtar memleket qairatkerı boluyna septıgın tigızgen qandai küş eken?!
Sonymen jas bala Serım Seiıtbekūlynyŋ Maiaqūm auylynda esepşı bolyp ısteitın ūly Qojannyŋ qolynda tūratyn bolady. «Qojan aǧam meiırımdı, inabatty adam bolyp şyqty. Äielı de azdaǧan beipılauyzdyǧy bolmasa, tüisıgı bar adam edı. Aǧam menı keide erkeletıp, 20-ǧa kelgenşe oqytatynyn aityp otyratyn edı». Ömır qanşa qinasa da adam tabiǧaty jaqsylyqqa talpynady. Osynda jürıp bal Jänıbek alǧaşqy päk mahabattyŋ dämın tatypty. «Adam boiyndaǧy dostyq, süiıspenşılık sezım öte erte oianady eken. Üşınşı klasta Däkül deitın kışkentai qyzben bır partada otyrdym. Onyŋ maǧan ūnaityny sonşa, üiden qaltama qūrt, ırımşık, ejegei, keide qaiynqūrt salyp alyp, ülken peremende (peremena – orys sözı «üzılıs» - B.O.) soǧan jegızıp, betıne qarap otyra bergım keletın».
Säl de bolsa qamqorlyqtyŋ ne ekenın seze bastaǧan kezde Ūly Otan soǧysy bastalyp Qojan maidanǧa attanady. «Menı Sekeŋ şauraşylyǧyna paidalanu üşın öz otbasyna qaitaryp aldy. Ol kısı dermene, itsigek jinap, Temır stansiiasyndaǧy daiyndau mekemesıne ötkızumen ainalysatyndyqtan soǧys kezınde Bögen atyrabyndaǧy Şılıkte, Temırdıŋ özınde tūrdyq. Būl alqapta därı-därmekke qajettı mūndai jabaiy şöpter köp ösetın. Soǧys jyldarynda balalar oqudy tastap ketkende men oqi berdım».
1945 jyly jetıjyldyqty bıtırgen Özbekälı Şäuıldırdegı internatta jatyp oqidy. Soǧys jyldary oqudyŋ ne ekenın qazırgı jastar tügılı 1955 jyly tuǧan men de menıŋ qūrdastarym da bılmeitını haq. Degenmen ol kezdıŋ balalary da qanşa qiynşylyq körse de bala bolyp, bolaşaq turaly armanmen ömır sürgen şyǧar. Professor Ämır Mūsaqūlov aǧamyz «Taǧdyr tärbielegen tūlǧa» atty tolǧauynda Özbekälı aǧa turaly bylai dep syr şertedı: «Sol jyldardyŋ özınde ol özınıŋ qūrdastarymen salystyrǧanda är salada mümkındıgın, qabıletın baiqatty. Älı esımde, internatta jatqan balalar bır sebeppen mekteptıŋ ekınşı qabatynyŋ künbatys jaǧyndaǧy şetkı ülken bölmege auystyrylypty. Ol bölmenı tastap, balalar būrynǧy oryndaryna ketkennen keiın qarasaq, älgı bölmenıŋ qabyrǧasynda salynǧan at üstındegı qazaq batyrynyŋ keremet ülken suretın kördık. Būryn ondai suretterdı kezdestırmegen bızder taŋ-tamaşa bolyp, älgı surettı kım salǧanyn sūrastyrdyq. Onda at üstındegı batyrdyŋ basyna kigen dulyǧasy, sauyt-saimany, bärı-bärı keremet salynǧan. Keiın mälım bolǧandai, ony salǧan Özekeŋ bolyp şyqty. Özekeŋ önerpazdar üiırmesıne de qatysyp, än aityp, bi bileitın, «Ekıpındı jas» dep atalatyn qabyrǧa gazetın basqaryp şyǧaratyn».
Orta mekteptı 1948 jyly bıtırıp Almatyǧa kelıp Abai atyndaǧy Qazaq pedagogtık intstitutynyŋ tarih fakultetıne tüsedı. «Qala körmegen jıgıtke bärı qyzyq. Almatymen tanysyp, muzeilerge, teatrlar men kinoǧa qaita-qaita baryp jürıp, leksiialardan, seminarlardan qala berıppın. Onyŋ taqsyretın alǧaşqy emtihan tapsyrǧan kezde kördım. Ortaşa baǧa alǧandarǧa stipendiia bermeitınını taǧy bar. Sodan keiın baryp, zeiın qoiyp oquǧa kırıstım».
Joǧary oqu ornyn bıtırgennen soŋ auyldyq jerge jūmysqa baryp eŋbek jolyn jalǧastyrady. Sol jerde közge körınıp jastar ūiymyna jūmysqa şaqyrylady. Osylaişa onyŋ ūlttyq ruhtyŋ ūranşysyna ainalu joly bastaldy. Özbekälı aǧanyŋ halqymyzdyŋ ruhani damuyna sıŋırgen eŋbek ülesın aityp jetkızu mümkın emes. Ol halqymyzdyŋ mädenietınıŋ, ana tılınıŋ, salt-dästürdıŋ damuyna köp eŋbek sıŋırgen jan. Otyrardaǧy Arystanbab, Şardara su qoimasyn saluǧa, Arys-Türkıstan kanalyn qazuǧa ūiytqy bolǧan. Onyŋ bastamasymen köptegen halyqtyq mūrajailar aşylyp, «Adyrna», «Altynai», «Sazgen», «Şerter» öner ansamblderı ūiymdastyryldy. Özbekälı aǧanyŋ belsene atsalysuy arqasynda Jüsıpbek Aimauytūly, Mırjaqyp Dulatūly, Maǧjan Jūmabaiūly, Şäkärım Qūdaiberdıūly esımderı tuǧan elımen qaita qauyşty.
Osy jerde tarihty azdap keiınge şegermekpın. Būl şegınıs ötken ǧasyr basyndaǧy jastardyŋ basşysy Ǧani Mūratbaiūly esımımen bailanysty. Qazaqtyŋ ataqty öner maitalmany Qūrmanbek Jandarbekūly «Körgenderım men köŋıldegılerım» atty kıtabynda qazaq jastarynyŋ 1925 jyly, Şymkent qalasynyŋ ortasyndaǧy baq ışıne Ǧani Mūratbaiūlyna eskertkış ornatuǧa şeşım qabyldaǧanyn jazǧan. Sonymen eskertkışke kerek qarjyny jinau üşın ülken konsert ūiymdastyrylypty: «Menıŋ änderımnıŋ tızımın jaza bastadyq. Qazaq, qyrǧyz, özbek, ūiǧyr, türkımen änderın qosqanda, barlyǧy jüz bır bolyp şyqty. Sol küiınşe afişaǧa «Qūrmanbek Jandarbekūly 101 än aitady», - dep än attaryn tügel jazdy». Körermen köp jiylǧan sol konsert üzılıssız üş saǧattai jürgen. Konsert barysynda suyq susyn ışkennen ärı qarai än oryndai almai qalǧan änşı aǧa sol künı alpys segız (68!) än oryndaǧan.
Mäsele sol konsertte qanşa ännıŋ oryndaluynda emes, kıtapta Ǧani aǧaǧa eskertkış ornatyldy ma joq pa, ol jaǧy aitylmaǧan. Ol kezge men synşy bola almaimyn. Būnyŋ sebebın tarihşylar barlai jatar. Aitaiyn degenım Ǧani Mūratbaiūlyna eskertkış ornatyldy. Bıraq köp jyldardan keiın. Būl eskertkış qazır Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ ortalyǧy Şymkent qalasyndaǧy jasöspırımder men balalar saraiynyŋ aulasynda tūr. Bıraq eŋ aldymen būl eskertkış qazırgı Täuke han daŋǧyly men Bauyrjan Momyşūly atyndaǧy daŋǧyl tüiısetın būryşta ornatylǧan bolatyn. Būl eskertkıştıŋ jasalynyp ornatyluy üşın sol kezdegı oblys basşylyǧymen şaiqasyp jürıp ülken küş jūmsaǧan bırden-bır tūlǧa Özbekälı aǧamyz edı. Būl ıstıŋ qandai qiyn bolǧanyn aǧanyŋ «Taǧdyr taǧylymy» kıtabynan oqi alasyzdar. Özbekälı aǧanyŋ jankeştılıgımen ıske asqan osy ülken ıs turaly estıgen Qūrmanbek Jandarbekūly jasy kelgen şaǧynda: «Men Ǧani aǧamyzǧa eskertkış ornatylatynyna senıp edım» dep jylaǧanyn änşınıŋ balasy aitqany belgılı.
Qazaqta «Aitpasa söz atasy öledı» degen ataly söz bar. Bügıngı taŋda Ǧani Mūratbaiūlynyŋ eskertkışı bırınşıden Ǧani atamyzdai azamattyŋ, ekınşıden Özbekälı aǧamyzdyŋ ruhynyŋ aldynda ūiat bolmauy üşın eskertkış özınıŋ alǧaşqy ornyna qaitaryluy tiıs dep bılemın.
Özbekälı aǧamyzdyŋ Türkıstan kesenesı degende köŋılı özgeşe bolatyn. Reseidıŋ qalasy Leningradtaǧy (Qazırgı Sankt-Peterburg – B.O.). Ermitajǧa äketılgen taiqazandy elge qaitaru üşın jūmsaǧan küş-jıgerı erekşe äŋgıme. Osy jerde 1972 jyly general Sabyr Raqymovtyŋ ūlty qazaq ekenın däleldep respublika gazetterıne jariialaǧan, Mailyqoja, Qūlynşaq, Ergöbek, Mädelı, Molda Mūsa syndy jyr zergerlerınıŋ mūralaryn jinauǧa bükıl ömırın arnaǧan äkem, ǧalym Äsılhan Ospanūlynyŋ Özbekälı aǧamen jaqsy tanys bolǧanyn aita ketkım keledı. Äkem kezınde Ermitaj direktory Piotrovskiige hat jazyp, taiqazandy Qazaqstanǧa qaitaru jönınde hat ta jazǧan.
Bırde Özbekälı aǧai men äkem sūhbattasyp otyrǧanda Qoja Ahmet Iаssaui kesenesı aiasynda äŋgıme bolypty. Kesenenıŋ direktorynyŋ suyq qoldylau ekenın baiandai kelıp Özbekälı aǧa: – Äseke, osy ruhani eskertkışke özıŋız siiaqty mädenietımızdıŋ janaşyry direktor bolsa dep oilaimyn. Kelısseŋız qazır būiryq şyǧaryp beremın, – deptı. Äkem Özbekälı aǧanyŋ köŋılın qanşa qimasa da, özınıŋ köp jyldar boiy ainalysyp kele jatqan ǧylymi zertteuşılık jūmysy bar ekenın aityp, ol kısınıŋ būl ūsynysyn qabyldai almapty. Būl menıŋ äkem Äsılhan Ospanūlynyŋ öz auzynan estıgen äŋgımem.
Özbekälı Jänıbek özınıŋ kemşılıkterın moiyndai alatyn azamat bolatyn. «Sol kezde mädeniet ministrı qyzmetıne auysqan Iliias Omarovta bolyp, jalǧyz bişını konkursqa qatystyramyn dep tartqan azabymdy paş etıp, «bız qaşanǧy fortepianoǧa bilei beremız?» dep qatty-qatty sözder aityppyn.
Būl bızdıŋ soŋǧy tıldesuımız edı. Keiın «Gülder» ansamblınıŋ tūsaukeserıne auruhanadan alyp kelgende, qūr süiegı qalǧan aǧamyzdyŋ «tırı aruaqtai» bolǧanyn kördık. Qairan aǧanyŋ äbden auru meŋdep, köz jūmar şaǧy qalǧanda, köŋılıne keletın sözder aitqanymdy eşqaşan da keşıre almaimyn». Ö.Jänıbekūly aǧamyzdan üirenetın bır bır ülgı bolmaǧan närsenı bolmady, dep te aita alatyny. Osyndai bır äŋgıme ataqty änşı Roza apaiǧa bailanysty. Özbekälı Jänıbekūly estelıgınde: «Teledidarda bolǧan äŋgımede Roza Baǧlanova: «Men Şämşıge ataq sūrap, Özbekälı Jänıbekovke talai ret barǧan edım», - degendı aitty. Men Roza apaidyŋ tıkelei osy mäselemen maǧan kelgenın körgen emespın. Ol kısınıŋ Äzidolla Esqaliev jönınde aqylaşylyqqa jürgenın bılem. Şämşı jönınde ötımdı pıkır aitqan Ermek Serkebaev bolǧan edı». Aǧanyŋ būl sözı özı jäne äŋgıme bolyp otyrǧan änşı apanyŋ közı tırısınde 1996 jyly jaryq körgen kıtapta basyldy.
Aǧa turaly bır äŋgıme barysynda aityp jetkızu mümkın emes. Ol kısı turaly bılu är qazaq adamyna abyroi dep bılemın. Eger Özbekälı aǧa turaly köbırek bılgıŋız kelse ol kısınıŋ «Qazaq ūlttyq qolönerınıŋ mädenietı», «Jaŋǧyryq», «Uaqyt keruenı», «Jolairyryqta», «Qazaq kiımı», «Ejelgı Otyrar», «Taǧdyr taǧylymy» atty kıtaptaryn oqyŋyz.
Bala kezımde ölımnıŋ bar ekenın bılgenımde «Jaqsy adamdar ūzaq ömır süretın bolsa, al jamanşylyq ıstegender qysqa ömır süretın bolsa ǧoi» dep armandaitynmyn. Özbekälı aǧadai bükıl halqymyzǧa ülgı bola bılgen tūlǧa turaly oilaǧanda balalyq şaǧymdaǧy osy bır armanym esıme tüse beredı...
Qazaq syilaǧan adamdaryn igı jaqsy dep ataidy. Özbekälı aǧadai igı jaqsy, naǧyz ūltjandy azamat bolatyn.
Berdaly OSPAN.
"ADYRNA" ūlttyq portaly.
