Soqyr senım – apiyn

2877
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2018/11/Kuandik-Shamahai.jpg
Şyn mänınde, paida bolǧan kezınen bastap bügınge deiın özınıŋ tylsym syryn jan balasyna aşpaǧan, ǧylymi türde tereŋdep tanyp, tübıne jetuge mümkındık bermegen jalǧyz nysan bolsa, ol – dın salasy şyǧar. Qazırgıdei arab tılın şala-şarpy bıletınder dıntanuşyǧa ainalǧan zamanda men de oǧan közdı jūmyp qoiyp ketuden aulaqpyn. Desek te, ünsız qaluǧa bolmaityn ahual qoǧamda tuyndap otyrǧandyqtan publisist retınde erıksız auyz aşuǧa mäjbürsıŋ. Meilı, ol qate bolsa da, «öz sözım özımdıkı» (Abai). Jaratylys zaŋdylyqtaryn zertteuge kelgende qamşy saldyrmaityn fizik-ǧalymdardyŋ özı kvant teoriiasynyŋ arǧy şegıne baryp, endı «ölım», «taǧdyr», «tännen şyǧyp, mäŋgı ǧūmyr keşetın jan», «o düniege ötıp, özge efirge auysu ürdısı» degenge kelgende tyǧyryqqa tırelıp qalady. Bıraq, onysyn moiyndap jatqan jaratylystanuşylar joq. Bar aitatyn syltaulary «ary qarai mūny filosoftar, jazuşylar, körkem öner ökılderı qarastyruy tiıs» dep op-oŋai qūtyla salu ǧana. Aqyry, ne boldy? «Osylai şyǧar, būlai boluy yqtimal» degen aŋǧal ūǧym, soqyr senım, qala berdı esek dämenıŋ arbauymen syrttan taŋylǧan jat dınnıŋ jetegıne erıp, soqyr senımge negızdelgen jalǧan ideologiianyŋ qūrbany boluǧa kädıkpız. Ony tura joldaǧy aqiqat dep qabyldap adasuşylyqtyŋ saldarynan qoǧamda jankeştılerdıŋ boi körsete bastauy bügıngı künnıŋ qasıretıne ainalyp otyr. Keibır jastarymyz Siriiaǧa baryp soǧysqa qatysatyndai bastaryna ne kün tudy?  Eŋ ülken adasuşylyq ta bügıngı taŋda däl osy bolyp tūrǧany belgılı. Adamzat tarihynyŋ buyryl tartqan betterın paraqtap, oǧan mūqiiat  köz jügırıtsek, şet jūrttyŋ jat piǧylmen ädeiı jürgızıp otyrǧan äreketterınıŋ astaryna üŋılmesten tıkelei qabyldai salyp, eş bas qatyrmastan ışkı ideologiiaǧa ainaldyrǧan, ony strategiialyq baǧyty etken, keiın sol nadandyqtarynyŋ kesırın tartyp, oŋbai ūtylǧan jūrt qanşama. Ötken qoǧamdyq formasiia bızge «dın – apiyn» dep nasihat aitty. Bıraq, onyŋ ornyn «marksizm-leninizm» atty ideologiialarymen almastyrǧylary kelgenımen, eşbır qazaq şyn ateist bolyp ketken joq. Däl bügıngı künı dınnıŋ özı bolmasa da onyŋ türlı aǧymdarynyŋ, san aluan sektalarynyŋ  apiyn ekendıgıne köz jetkıze bastaǧan sekıldımız. Dıni dogma ūstanym men şekten şyqqan fanatizmnıŋ ruhani soqyrlyqqa jeteleitındıgın qazırden bastap jastardyŋ sanasyna sıŋırmesek, keş qalatyn türımız bar. İmandai şynymyzdy aitsaq, keŋes däuırındegı jetpısten asa jylda qazaq qoǧamy türlı dıni aǧymdar, sansyratqan sektalardan aulaq bolǧandyǧynyŋ arqasynda qazırgı zaman ǧylymy men tehnika-tehnologiiasyn tanyp, örkenietke beiımdelgen şyǧarmyz.  Ärine, kommunizm ideologiiasynda utopiialyq baǧyttar köp boldy. Keŋestık imperiia da bızdı tonau, qyru jaǧynan kelgende aianyp qalǧan joq. Degenmen, qanşa jerden toqyrauşylyqqa ūşyradyq, qaryştap damyp kete almadyq desek te belgılı därejede damudyŋ, ılgerıleudıŋ bolǧanyn joqqa şyǧara almaspyz. Sosializmmen auyrmaǧan, kommunistık ideologiiamen ulanbaǧan   Afrika, Şyǧys Aziia, Latyn Amerikasynyŋ keibır  elderımen salystyryp körsek, özımızdıŋ iman tarazdau ekendıgımızdı aŋǧaramyz. Soǧan qaraǧanda ötken jetpıs jylymyzǧa ölerdei qarǧys aityp, jetı atasyn jeldei köşıre sybaudyŋ da qajetı şamaly sekıldı körınedı, keide.  Äsırese, ötken ǧasyrdyŋ toqsanynşy jyldary Aqmola oblysynda taramai saqtalyp qalǧan jalǧyz sovhoz «Rodina» auylyn körgende «eger eldegı barlyq keŋşarlar men ūjymşarlardy osylai saqtap qalǧanda ǧoi» dep barmaqty tıstei jazdaisyŋ. «Güldense auyl, güldenemız bärımız» dep olar kezınde qūr bosqa ändetpegen sekıldı. Soŋǧy jiyrma jylda ırı qalalardyŋ şet jaqtarynda sän tüzep, boi kötergen at töbelındei azǧana jaŋa bailardyŋ zäulım sarailary men jat jūrttyŋ auqattylarynan bızdıŋ aqylymyzǧa syimaityn mol aqşaǧa satyp alǧan pälen degen araldaǧy villalaryn körgende «osynyŋ bärı täuelsızdıktıŋ arqasy, täuba» deuge auzyŋ barmaidy. Ondai esepsız bailyq pen sän-saltanat naryqtyq ekonomikalyq qatynastaǧy adal eŋbekpen, demokratiialyq sailaudaǧy ädıl bäsekemen bıreulerdıŋ basyna baq bolyp qona qaldy degenge de senbeisıŋ. Jetpıs jyldan astam qūrsaulansa da jadymyzdan öşpegen dästürlı dınımızge erkındık berılıp edı, türlı sektalar men kümändı aǧymdar da ere keldı. Ondai kerı ketken dıni aǧymdar sanany ulauşy apiyn ǧana emes, aqşamen aldap şaqyryp alyp, keiın basyndaǧy jalǧyz üiınen aiyryp, qaŋǧytyp jıberetın köleŋkelı biznestıŋ de soraqy bır türı bolyp şyqty. Onymen qoimai qyz-qyrqyndar bet-auyzdaryn tūmşalaǧan qara hidjab jamylyp, ūldarymyz ekı balaqty şort kesıp, şoqşa saqal ösırıp äuıre-sarsaŋǧa tüstı. Ekı sözınıŋ bırı «mäşallah» pen «älhamdüllä»-dan tūrǧanymen ata-dästürden at-tondaryn ala qaşatyn oǧaş qylyq tapty. Mūndai mazmūnsyz formanyŋ soŋy ūşpaqqa şyǧarmaitynyna endı közımız jete bastaǧandai. Hidjab kigenımen olardyŋ bärı perışte bolyp ketkenı joq. Kerısınşe, sol şolaq balaqtylar men hidjab kigenderdıŋ arasynda zinaqorlyqtyŋ örşıp ketkenın, şariǧat jolymen neke qidyrǧan bolyp, bırer aidan soŋ üş märte «talaq» dep tastap kete beretın opasyzdyqtyŋ  beleŋ alǧany qoǧam tarapynan qatty synǧa alynyp jatyr. Bılım men ǧylym salasynda jasalǧan neşe türlı reforma XX ǧasyrda jetken jetıstıkterımızdı tärkı etıp, barymyzdan aiyruǧa şaq qalǧandyǧynyŋ saldarynan jaqsy men jamandy aiyruǧa därmensız jastar, aqşanyŋ jolynda eşteŋeden taiynbaityn jalmauyz jasamystar paida boldy. Joǧarydaǧy keleŋsızdıŋ tüp tamyry ainalyp kelgende bılıksızdıkke baryp tıreledı. Kereǧar körınısterdıŋ bärıne de syrttan küştep taŋylǧan türlı ideialyq ūstanymdardyŋ eleulı yqpaly bar. Täuelsızdıktıŋ 23 jylynda dın salasynda ǧana emes saiasi-ekonomika, äleumettık damudyŋ barlyǧyna köldeleŋ kök attylardyŋ kösemsıp bergen «aqyl-keŋesterınıŋ» tigızgen zardaptary aita bersek tausylmas bır hikaia. Qarapaiym qazaq üşın bügıngı problema atauly şaşetekten. Būryŋǧydai olardyŋ şaǧymyn tyŋdaityn, bıreulerden körgen qorlyǧyna araşa tüsetın ūiym-mekeme atauly joqtyŋ qasy. Tym qūryǧynda, eş negızsız jūmysynan aiyrǧaly jatsa, ara tüsıp, alyp qalatyn būrynǧydai käsıp odaqtar da qazır ıs jüzınde kelmeske ketken. Sondyqtan, bır Jaratuşydan ǧana medet sūrap, dınge jügınbeske özge amaldary joq. «Sengen qoiym sen bolsaŋ, küisegen auzyŋdy ūraiyn» demekşı, köŋılge medeu bolatyn dınnıŋ ornyn sektalar men jat aǧymdar bassa, odan ne ümıt, ne qaiyr! Eger halyq senım-nanymynan aiyrylyp, barlyǧynan ümıt üzer bolsa, ol bükıl qoǧamnyŋ, ūlttyŋ küireuıne äkeletın, jalma jan dabyl qaǧarlyq qauıptı qūbylys. Şet elden ädeiı «eksporttalyp» äkelıngen dıni aǧymdar jastardyŋ sanasyn ulap, salt-dästürden, ūlttyq qūndylyqtardan bezdıruge jan talasa tyrysyp jatyr. Oq atpai otarlaudyŋ täsılın asqan zūlymdyqpen paidalanyp, bırtūtas ūltty ışten ırıtıp, san türlı topqa böludı közdeuı olardyŋ şyn mänınde dıni aǧym ǧana emes  naǧyz tüp tamyrymyzǧa balta şabatyn apiyn ekendıgın aiǧaqtap otyr. Apiyn qoldanǧan adam ulanyp eseŋgıreitının, bıraz uaqyt ainalasynda ne bolyp jatqanyn sezuden qalatynyn, aldamşy saǧymnyŋ jetegınde qalatynyn eskersek, dıni aǧymdar men sektalarǧa  arbalǧan jandardyŋ da bastan keşetın jailary osyǧan ūqsas körınedı. Olai bolsa, aǧymdar men sektalardyŋ zardabyn qoǧam üşın esırtkıden kem deuge kele me?! Karl Marks  1843 jyly jazǧan «Gegeldıŋ qūqyqtyq filosofiiasyna syn» degen eŋbegınde dınnıŋ saldaryn halyqty ulandyratyn apiynǧa teŋegen edı. Bälkım, būl jerde qazırgı dıni aǧymdardy aldyn ala boljap, meŋzegen bolar. Negızı, mūndai teŋeudı Markstan da būryn jazuşy Markiz de Sad «Djiuletta» (1797) atty romanynda qoldanǧanyn zertteuşıler äldeqaşan mälımdegen. Alaida, ol jerde äŋgıme dın turaly ǧana emes. Romannyŋ bas keiıpkerı Ferdinand degen äiel at töbelındei bileuşı toptyŋ halyqtyŋ aianyşty halın  patşadan jasyryp, ony aldap-arbau üşın neşe türlı qitūrqy äreketterge baryp jürgendıgın synaǧanda olardy esırtkıge teŋegen. Älgı roman keiıpkerınıŋ «Tabiǧat ana bızge tausylmas mol bailyq syilaǧanymen senıŋ halqyŋ ölmestıŋ künın körıp otyr. Alaida, olar jalqaulyǧynan, jatypışerlıgınen emes, senderdıŋ jürgızgen saiasattaryŋnyŋ saldarynan müşkıl halge tap boldy. Qitūrqy saiasattaryŋnyŋ kesırınen halyqtyŋ sanasy tūmşalandy, qyruar bailyqqa jetetın joldary jabyldy. Halyq sansyrap älsızdengen saiyn sender baiyǧan üstıne şalqyp, küşeiıp kelesıŋder. Esesıne sender şyndyqtan ölerdei qorqasyŋdar. Halyq osy şyndyqty bılıp qoimasa eken dep jandaryŋ qalmai üreilenıp, telegei teŋız bılımdılıktı, taŋǧajaiyp daryn-qabılettılıktı elden bezdırıp, syrtqa teuıp jatyrsyŋdar. Osy qorqynyştaryŋ arqyly qaraŋǧylyq pen nadandyqty astyrtyn qoldap kelesıŋder. Jūrt oilanbasyn, eş närsege bas qatyrmasyn, bızdıŋ bylyq-şylyǧymyzdy körıp, tanyp qoimasyn dep halyqtyŋ sanasyn «apiynmen» ulandyryp otyrsyŋdar. Naǧyz bılım men şyn danalyq eşkımge kerek bolmai qaluy, bılıktılerdıŋ alǧa ūmtylys jasamauy, taǧdyrdyŋ jazǧanyna moiynsynuy  tek  senderge paidaly bolyp tūr» - dep, patşaǧa aitatyn jerı bar. 1797 jyly Batysta jaryq körgen romandaǧy osy jaǧdai bügıngı älemde älı ömır sürıp jatqandai körınedı. Dındı apiynǧa teŋep, ony üstem toptyŋ özıne qolaily qaruǧa ainaldyratyndyǧyn synaǧan oilar Markstan da būryn bolǧanyn jalǧyz osy roman ǧana emes,  german aqyny Novalistıŋ  «Güldegı şaŋ tozaŋ» (1798j)  atty ǧahliialyq jinaǧynda da aitylatyndyǧyn ädebiettanuşylar kezınde erekşe atap körsetken. Keiın ol oidy Lenin de jalǧystyryp, «Sosializm jäne dın» atty eŋbegınde Marksty qaitalap «dın – apiyn» dep tūjyrymdaǧany mälım. Ärine, būl jerde men jetpıs jyldan astam uaqytta özın aqtai almaǧan, bügınde äldeqaşan ömır süruın toqtatqan marksizmdı därıptep otyrǧan joqpyn.  Degenmen, demokratiialyq aşyq qoǧamda dıni jäne senım-nanym bostandyǧymyzdy türlı alasapyran aǧymdar men sektalardyŋ arbauyna tärkı etpesek degendı ǧana aitqym keledı. Qazırgı örkeniet pen tehnologiialyq damudyŋ kıltı dıni fanatizmge bas ūrǧan elderdıŋ qolynda ma, älde, zaiyrly demokratiialyq qūndylyqty ornyqtyrǧan memleketterde me? Ärine, tereŋ bılım men ozyq tehnologiia ǧana kez kelgen eldı ūşpaqqa şyǧaratyny däleldeudı qajet etpeitın aksioma. Olai bolsa, ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ bärın joqqa şyǧaruǧa tyrysyp «şirk», «serık qosu» taǧy berdemeler deitınder, tehnologiialyq jetıstıkterdıŋ özın ysyryp tastap, jūrtty orta ǧasyrlyq feodalizmge qarai kerı būryp äketu üşın janūşyratyn qara jelek jamylǧandar men şolaq balaqty şoqşa saqaldylar taratyp jürgen «apiyn» ataulydan eŋ aldymen jastardy saqtandyraiyq.

Quandyq Şamahaiūly

Pıkırler