«Tektı adam tez aşylady. Senı tülkı būlaŋǧa salyp,
būlyŋǧyrmen bumaidy, terıskeiı men küngeiın, eŋısı men
asuyn, äp-sätte jaiyp salady. Ondai adamnyŋ janaryna
jarty älem siiatyn jylqy bop jäudıregenıŋnıŋ özı
jetkılıktı. Sol, janardyŋ, aq-qarasyna jasandy
jyltyl qospaǧanyŋnyŋ özı jetkılıktı»
Asqar SÜLEIMENOV
XXI ǧasyrdyŋ jedel de özgermelı, tūraqsyz sipaty ärbır ūlttyŋ damu jolynda özındık qiyn da kürdelı mäselerdı tuyndatyp otyr. Būl mäseleler, äsırese, ūlttyŋ mädeni-ruhani ömırınde anyq baiqalady. Jahandanudyŋ özıne tän köpqyrly sipaty ūlttyq bolmysqa tän qasietter men qūndylyqtar jüiesın qaita qarap, olardyŋ ömırşeŋdık sipatyn saqtauǧa küş saludy talap etude. Olai bolmaǧan jaǧdaida äleumet ömırınıŋ san-salasyn qamtityn türlı syrtqy tendensiialar men faktorlar äserınen ūlttyŋ ruhani-mädeni baǧyty ülken adasuǧa ūrynary anyq. Būl mäsele tek qana egemendı el bolyp, eŋsesın tıktegenıne şirek ǧasyrdan endı ǧana asqan qazaq halqy üşın ǧana emes, öz tarihy men mädenietınıŋ bastaularyn myŋjyldyqtardan alatyn özge de ūlttar üşın maŋyzdy mäsele. Sondyqtan da bügıngı taŋda ärbır ūlt mädeni mazmūn şeŋberınde jalpyadamzattyq jäne ūlttyq qūndylyqtar jüiesınıŋ özara üilesımdılıgı men aiyrmaşylyq qyrlaryna tereŋırek üŋıle tüsude. Sebebı, dästürlı ūǧymdaǧy mädeniet dep atalatyn ämbebap ūǧymmen qatar, bügıngı taŋdaǧy qūndylyq ūǧymynyŋ özektılıgı artyp otyr. Būǧan äser etuşı faktor retınde jahandanudyŋ etnosty qūrauşy ärbır adamnyŋ boiyndaǧy mädeni erekşelıkter men qūndylyqtyq baǧdarlarǧa özındık äserınen tanimyz. Sondyqtan da filosofiiada qarastyrylyp kelgen qūndylyqtar mäselesı bügıngı taŋda köpqyrly zertteulerdıŋ negızgı nysanasyna ainalyp otyr. Ūlttyq bolmysqa tän qūndylyqtar jüiesın bügıngı kün biıgınen söz etkende, eldık tarihymyzdyŋ keibır betterıne üŋılu qajettıgı tuady. Sebebı, tarihi, äleumettık-ekonomikalyq jaǧdai men ruhani-mädeni damu küllı ūlttyŋ jäne sol ūlttyŋ ärbır ökılınıŋ boiyndaǧy qūndylyqtyq baǧdarlardyŋ qalyptasuyna jäne sol qūndylyqtyq baǧdarlarǧa säikes özındık maqsat-mūrattarynyŋ örıstep damuyna joǧary deŋgeide äser etedı. Iаǧni, bız tarihi ahualdarǧa bailanysty ūmyt bolǧan qūndylyqtyq negızderımızdı tarihty zerdelei otyryp qaita qarauymyz qajet. Ǧasyrlar boiy ata-babalarymyz jasaǧan ruhani-mädeni jetıstıkter men qūndylyqtar jüiesınıŋ tabiǧatyn tereŋ zerdelei otyryp, ony bügıngı ışkı jäne syrtqy tūtastyǧymyzǧa ūiytqy bolatyn, tūǧyrly täuelsızdıgımızdıŋ tıregıne ainalatyn maŋyzdy qūrylym retınde taldaǧanymyz dūrys. Būl tūrǧyda, N.Ä.Nazarbaev özınıŋ «Tarih tolqynynda» eŋbegınde mūnyŋ qajettılıgın däl körsetedı: «Qazaqtyŋ sana-sezımı ötkendegı, qazırgı jäne bolaşaqtaǧy – tarihtyŋ tolqynynda özınıŋ ūlttyq «MEN» degızerlık qasietın tüsınuge tūŋǧyş ret endı ǧana mümkındık alyp otyr...» [1,25]. Bügın bız şerlı tarihymyzdyŋ şejıresıne nazar audara otyryp, mereilı bolaşaq jaily oi qozǧaimyz. Alaida, otarlyq saiasattyŋ ūlttyq bolmystyŋ özıne tän kelbetıne keltırgen «nūqsanyn» eskeruımız qajet. Būl turaly professor T.Ǧabitov: «Ūlan-ǧaiyr, keŋ baitaq jerdı ielenıp kelgen qazaq tabiǧatynan batyr mınezdı, bostandyq pen erkındıktı qasterlegen qaisar halyq edı. Bıraq 270 jylǧa sozylǧan täueldılık jylqy mınezdı halyqty momyn, qoi mınezdıge ainaldyrdy. «Jaman üidı qonaǧy bileidınıŋ», «Esıkten kırıp, tör menıkınıŋ» küiıne tüse bastady» [2,255]- dep, däleldı pıkır aitsa, N.Baitenova: «...Orystanu saiasatynyŋ negızınde qazaq tılı, jalpy mädenietı qūryp ketudıŋ az-aq aldynda qaldy, neşe ǧasyrlar boiy qazaq tılı memlekettık tıl märtebesınen ǧana aiyrylyp qalǧan joq, ol sonymen qatar ǧylymi, sonyŋ ışınde filosofiialyq ūǧymdardy damytyp, baiytatyn tıl boludan qaldy. Qazırgı kezde bızdıŋ aldymyzda tūrǧan negızı maqsat osy uaqytqa deiın damytylǧan ūlttyq filosofiialyq ūǧymdar jüiesın qalpyna keltıru jäne jaŋa zamanǧa sai baiytylǧan jaŋa filosofiialyq ūǧymdar jüiesın damytu mäselesı tūr» [1,189] - dep, ūlttyq qūndylyqtar düniesın ūlttyq filosofiialyq ūǧymdar jüiesı aiasynda taldap, mäselenı şeşu özektılıgın alǧa tartady. Qazaq halqynynyŋ ūlttyq bolmysyna tän sipattardy, belgı-qasietterı, mınez-qūlyq tabiǧatyn, oilau düniesınıŋ erekşelıgın, dünietanym deŋgeiın tarihi-mädeni sabaqtastyq negızınde tanytatyn jinaqtauşy jüie retınde bız etnomädeni arhetip degen ūǧymdy qoldanamyz. Iаǧni, ūlttyŋ ūlt retınde qalyptasu jolynda ūltqa tän basty belgılerdı özıne sıŋırıp, keiıngı ūrpaqtarǧa tabystauşy jüie. Ärine, qoǧam özgergen saiyn etnomädeni arhetiptı qūrauşy elementter de özgerıske tüsedı. Būl özgerıster jüienıŋ syrtqy qabattarynda ǧana jürıp jatady. Degenmen de, etnomädeni arhetiptıŋ negızın qūraityn ūltty erekşeleuşı bazalyq tüsınıkter özgermeidı. Sebebı, ol özgergen jaǧdaida, ūlttyŋ ūlt boluynyŋ özı ekıūdai küige tüsetını anyq. Būl turaly T.K.Burbaev: «Etnomädeni arhetipte – ūlttyŋ bet-beinesı, qadır-qasietı, basqalardan özınık erekşelıgı, jalpy ūlttyŋ ruhani bolmysynyŋ körınısterı bar. Etnomädeni arhetipter ǧasyrlar qoinauynda şyŋdalyp, uaqyt talabynan sürınei ötıp halyqpen bırge jasasady, ūrpaqtan-ūrpaqqa jetkızılıp otyrady. Ondai arhetipter ūlt mentalitetınıŋ «iadrolyq» negızın qūraidy. Olar qoǧamdyq qatynastar özgergenmen özınıŋ tūraqtylyq pışının saqtauǧa ūmtylady. Olardy saqtaudyŋ negızgı joldary salt-dästür, ädet-ǧūryp, tıl, mädeniet, öner bolyp tabylady. Sonyŋ nätijesınde, olardyŋ keibıreuı basymdyq jaǧdaiǧa ie bolyp, adamdardyŋ mınez-qūlqy men ıs-qimyldarynda, dünietanymynda erekşe orynǧa ie bolady. Al, keibır etnomädeni arhetipter beldık,şettık deŋgeide ömır süredı. Olar qaşanda özgermelı, ünemı jaŋǧyru üstınde bolady. Qoǧamdyq qatynastardyŋ özgeru baǧyty men ekpını olardyŋ mazmūny men tabiǧatyna jaŋaşa när berıp, sipatyn özgertuı mümkın. Ony «periferiialyq» dep atasa da bolady»[1,483] - dep, etnomädeni arhetiptı ūlttyq qūndylyqtardy qalyptastyruşy maŋyzdy ruhani-mädeni jüie retınde sipattaidy. Qazaq qoǧamynyŋ ruhani aiadaǧy jaŋaşa sapalyq özgerıske ūmtyluy mäselesı qoǧam belsendılerı men ziialy qauym tarapynan egemendıktıŋ eŋ alǧaşqy jyldarynan-aq aitylyp kelgenı belgılı. Halyqty, ūltty qūrauşy ärbır adamnyŋ ruhani düniesı özgermei, jaŋa qūndylyqtyq baǧdarlarynyŋ qalyptaspauynsyz qoǧam ruhani jetıstıkke jetedı deu qiyn. Egemendıktıŋ eŋ alǧaşqy jyldary elımızdıŋ äleumettık-ekonomikalyq jaǧdaiyn tūraqtandyru mäselesı özektı bolsa, bügıngı taŋda qalyptasqan jaŋa saiasi-ekononomikalyq jüiesı bar memleketımız üşın ūltty, halyqty bırıktıruşı ruhani-mädeni aianyŋ maŋyzy artyp otyr. Sebebı, ruhani bırtūtastyq el damuynyŋ eŋ negızgı körsetkışterınıŋ bırı sanalady. Ruhani jaŋǧyru mäselesı – ūlttyq qūndylyqtyq baǧdarlarymyzdy jaŋaşa mazmūnda qarastyruǧa jol aşatyn negızgı ūǧym. Būl turaly N.Ä.Nazarbaev «Tarih tolqynynda» eŋbegınde: «... Ūltymyzdyŋ «MEN» degızerlık qasietın saqtauǧa jaŋǧyrǧan ūlttyq sana ǧana kepıl bola alady» [3,44] - degen bolatyn. Qoǧamnyŋ ruhani jaŋǧyruy bırden bola salatyn qūbylys emes, sol sebepten de ūlttyq qūndylyqtar jüiesı turaly tolǧamdy oilardy, tūşymdy pıkırlerdı täuelsız el bolǧanymyzǧa şirek ǧasyr bolǧanda tereŋınen qozǧap taldaudyŋ jäne ony jüzege asyrudyŋ mümkındıkterı tuyp otyr. Būl mäselenı düniejüzılık mädeni-tehnikalyq progress aiasynda baǧamdau qoǧamdyq-gumanitarlyq salanyŋ bılıktı mamandaryna, ruhaniiat pen mädeniet salasyndaǧy ziialy qauym ökılderıne maŋyzdy mındet, jauapkerşılık jügın jüktep otyr. Ǧylymi-zertteulerdıŋ de osy baǧytqa oiysyp jatqanyn aŋǧaru qiyn emes. Būl üderıske Elbasynyŋ 2017 jyly jaryq körgen «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamalyq maqalasy jaŋaşa serpın berdı. Täuelsızdıgın tūǧyrly da mäŋgı etuge baǧyt alǧan ūlttyŋ maqsat-mūrattaryn nätijelı etetın ūlttyŋ ruhani-mädeni tüp-tamyrynan bastau alatyn qūndylyqtar jüiesı ekendıgı anyq. Maqalada aiqyn körsetılgendei: «Jaŋa tūrpatty jaŋǧyrudyŋ eŋ basty şarty – ūlttyq kodyŋdy saqtai bılu» [4]. Al, ūlttyq kodtyŋ tıl, dıl, dın araqatynastary negızınde ūlttyq qūndylyqtarymyzdy jinaqtauşy kürdelı ūǧym ekenı tüsınıktı. Ūlttyq sananyŋ tıregı – tıl. Sol sebepten de «tıl bılımınde qazaq ūltynyŋ tanym parasatyn, jaryq dünienı tanudaǧy körkemdık kökjiegın, oi-qiialyn jaŋa ǧasyr tabaldyryǧynda tūrǧan jas buyn, keler ūrpaq aldynda ūlttyq mädeni erekşelıkterın özı jasaǧan tılı arqyly zerdeleu – eŋ maŋyzdy mäsele» [5,8]. Qazaq halqynyŋ san ǧasyrlyq tarihynyŋ barysynda qalyptasyp, özgerıp, damyp otyrǧan dünietanym kökjiegı, ūlttyq-mädeni jäne oilau erekşelıgı, mınez-qūlqy, materialdyq jäne ruhani igılıkterge degen közqarasy t.b. tılınde aiqyn körınıs tapqan. Bız mūny qarapaiym halyqtyŋ kündelıktı kommunikasiiasynan da, tıldık tūlǧa retınde arnaiy zertteu nysany bolatyn şyǧarmaşylyq tūlǧalarynyŋ da tuyndylary men eŋbekterınen anyq baiqaimyz. «Tıl bızdıŋ oiymyzdy tuǧyzyp, ony jetkızıp qana qoimaidy, sonymen qatar, ol adamdardyŋ san ǧasyrlyq täjıribesın saqtaidy jäne olardy ūrpaqtan ūrpaqqa jetkızıp otyrady» [6,51]. Būl – tıldıŋ kumuliativtık qyzmetınıŋ jemısı. Būl tūrǧyda f.ǧ.d., professor G.N.Smaǧūlova: «Ötken ömır örnekterı ūlt mädenietıne materialdyq negız retınde qalanyp, al onyŋ syry men symbaty tılde ǧana öşpei qalǧan» - deidı [5,6]. Osy arqyly tılşı-ǧalymdar qazaq halqynyŋ bıtım-bolmysy men ömırlık täjıribelerınıŋ nätijesı, qorytyndysy, ūstanymdary, közqarastary t.b. tıl arqyly körınıs tabatynyn aita kele, onyŋ ūlttyq qūndylyqtar jüiesın qalyptastyrudaǧy maŋyzyn körsetedı. Lingvoaksiologiianyŋ da maqsaty osy – tıldık bırlıkter arqyly bederlengen qūndylyqtar jüiesın zertteu, zerdeleu. Sondyqtan da bız ūlttyq qūndylyqtyq baǧdarlarymyzdy ūlttyq ädebi mūramyzdyŋ şeŋberınen ızdeimız. Jahandanu üderısınıŋ ūlttyq qūndylyqtar jüiesıne äserı jaily söz qozǧaǧanda bız ǧylymi-zertteu jūmysymyzdyŋ negızgı nysanyna ainalyp otyrǧan ūlttyq dünietanymdaǧy «tektılık» ūǧymyn arnaiy qarastyru qajettıgı tuady. «Tektı» degen ūǧym qazaq üşın qandai qasietke ie bolsa, «teksız» degen söz küllı jetı atasy tügılı jetpıs jetı atasyna deiın jetetın auyr sözdıŋ bırı bolyp sanalady. Tektılık ūǧymynyŋ halyq tanymyndaǧy syn-sipaty halyq ömırınde tıl arqyly bekıp, tıl arqyly körınıs tapqan. Tektı de tereŋ tamyrly, bai tarihy bar qazaq halqy qaşanda asyly men jasyǧyn, jamany men jaqsysyn paryqtauǧa airyqşa män berıp, tektılık qasiettı erekşe klassikalyq biık deŋgeige köterdı. Tektıŋ, ūrpaqtyŋ taǧdyry — ūlttyŋ taǧdyry. Qazaq keleşek ūrpaǧynyŋ kemel boluy üşın özıne talapty biık qoiǧan. Zerdelı, tapqyr, jıgerlı, qairatty, aqyldy, bılımdı, t.b. bolyp ösudı adamnyŋ basyndaǧy asyl qasietterge teŋegen. Qazaqta bıreudıŋ balasy jaqsy önegelı azamat bolyp össe: «Onyŋ äkesı jaqsy kısı edı, önegelı jerden şyqqan ǧoi», «tegı jaqsy bolǧasyn ǧoi...» — deidı. Sondyqtan tabiǧi daryndy äleuettı küş qaşanda memleket üşın baǧa jetpes ūlttyq qūndylyq. Halyqtyŋ köşın bastaityn el basşylary men igı-jaqsylary joǧalsa, ūlttyŋ ta ūnjyrǧasy tüsıp, tūlǧasyz tūldyr ūltqa ainalady. Tamyrynan aiyrylǧan terektei tektı ūldarynan aiyrylǧan ūlttyŋ damudyŋ daŋǧyl jolyna tüse almasy aqiqat. Qalyŋ tobyr arasynan dara körınetın tektı tūlǧa ärqaşan aişyqtalyp tūrady. «Köp qarǧa teŋ kelmeidı bır sūŋqarǧa, Köp jylqy teŋ kelmeidı bır tūlparǧa. Jaqsynyŋ ärqaşanda jönı bölek, Jaman adam jaramas bır qymtarǧa» nemese «Jaby jüirık bolmaidy bailaǧanmen, Jasyq bolat bolmaidy qairaǧanmen» - dep J.Jabaev şalqysa, ūly oişyl Abai Qūnanbaiūly jeke tūlǧanyŋ qalyptasuy barysynda onyŋ ösken ortasy men alǧan tärbiesınen de būryn, onyŋ qanyndaǧy, tegındegı qasietterdıŋ basymdyqqa ie bolatynyna erekşe toqtalǧan. Abai syndy alyp oi iesınıŋ tamyry tobyqtynyŋ ışındegı şynjyr balaq, şūbar tös tūqym ekenıne de kezınde köp köŋıl bölınbegenı ras. Äkesınıŋ: «Äi, Abai! Maqtaǧyş bolsaŋ, aldymen menı — Qūnanbaidy maqta! Özımnen asyryp men senı tudyrdym. Al, sen myqty bolsaŋ, özıŋnen asyryp ūl tudyr. Sodan keiın maqtanarsyŋ, şyraǧym», — dep şiryǧa tıl qatuynda ūlt tanymyndaǧy tektılık turaly tüsınıktıŋ tereŋ maǧynasy jatyr. Ejelden-aq ata-babalarymyz bızderge “Tegın bılmegen - teksız, jetı atasyn bılmegen - jetesız”, “Jetı atasyn bılgen ūl - jetı jūrttyŋ qamyn jer, jetı atasyn bılmegen - qūlaǧy men jaǧyn jer”- degen halyq tanymyndaǧy tektılık konseptısınıŋ maŋyzyn aiqyndaityn sözder qaldyrǧan. Būl sözderdıŋ maǧynasy, bırınşı tegıŋdı bıl deidı. Al, tek degenımız būdan san myŋdaǧan jyldar būryn ǧūmyr keşken arǧy ata-babalarymyz özı bolyp şyǧady. Tektılıktıŋ tamyryn tereŋ tüsınu üşın aldymen qazaqtyŋ jetı ata taratatyn dästürı men ata-tek şejıresın mūqiiat zerdelegen jön. Qazaq genetikasy özge ūlttarǧa ūqsamaityn özındık erekşelıgımen daralanatyn bai örelı ılım bolyp qalyptasty. Ata-babalarymyz islamnyŋ da (arab mädenietınıŋ de) tek özınıŋ tabiǧatyna üilesımdı qaǧidalaryn qabyldady. Bıraq, bızdıŋ zertteu nysanymyz - «tektılıktıŋ» genetikalyq qyry emes, onyŋ ūlttyq dünietanymdaǧy konseptılık kelbetı. Alaida «tektı» sözınıŋ maǧynalyq örısı men qabattarynda ekeuınıŋ de ūştastyǧy men bırlıgı baiqalyp tūrady. Tektılık konseptısı jaiynda paiymdalǧan asyl sözderdıŋ astarynda ūlttyŋ tereŋ tūjyrymdary, ǧasyrlyq ömır täjıribesı, genetikalyq ılımge danalyq közqarasy jatyr. Būdan ūlttyŋ qan arqyly berıletın gendık aqparattar men qasietter turaly tüsınıgı anyqtala tüsedı. Oǧan dästürlı qazaq qoǧamynyŋ qoinauynda paida bolǧan «qauyn pälegınen aspas», «alma sabaǧynan alys tüspeidı», «tübıne qarai būtaǧy, tegıne qarai ūrpaǧy», «tekten när alǧan tozbaidy», «şūǧanyŋ qiqymy da şūǧa», «tūlpardyŋ tūiaǧy, sūŋqardyŋ qiiaǧy», «tegınde bar tektılık», «tektılık tūqym quady», «tektı jerdıŋ tūlpar ūly», «tegı myqty», «tegı taza», «tegıne tartqan», «asyldyŋ synyǧy», «tektınıŋ tūiaǧy», «jaqsynyŋ közı», «asyldyŋ synyǧy» degen būrynnan kele jatqan tırkester de dälel bola alady. Kerısınşe, būǧan antipod maǧynadaǧy «jetesız», «jügensız», «paryqsyz», «körgensız», «teksız», «tärbiesız», «ūiatsyz», «namyssyz», «eşteŋe körmegen», «qarǧys atqan», t.b. nälettı sözder de jaidan-jai aityla salmaǧan. Mysaly, «teksız» sözımen sinonimdes bır ǧana «jetesız» degen sözdıŋ tüp-törkını jönınde ǧalym B.S.Qoşym-Noǧai: «... Orta Aziia men Qazaqstanǧa arab şapqynşylyǧymen bırge kelgen «djädd» sözınıŋ tılımızdegı semantikalyq özgerıske tüsken «jete» tūlǧasyna nazar audaruǧa mäjbūr etedı. «Djädd» sözı arab tılınde «ata-baba» degen maǧynada qoldanylady. Qazaq tılındegı «jetesı jaman», «jetesız» degen sözder de «ata-baba tärbiesın körmegen» degen sözdıŋ ornyna jüredı» [7,292] – deidı. Baǧzy babalardan jetken «barymtaşydan ūry, ūrydan qary, qarydan bärı şyǧady» degen ūlttyq dünietanym kei-kezde «özı bolǧan jıgıttıŋ — ata-tegın sūrama», «jamannan jaqsy tusa — teŋı bolmas, jaqsydan jaman tusa — emı bolmas» degen paiymmen almasqan. Sonymen qatar, ömırlık täjıribege negızdelgen «jaqsydan jaman tusa da, jamannan jaqsy tusa da, tartpai qoimas negızge» degen söz de ata-babalarymyzdyŋ tektılık turasyndaǧy tanymyn körsetedı. «Qazaqstan» ūlttyq ensiklopediiasynyŋ 8-tomynda «tektılıkke» mynadai anyqtama berıledı: «Tektılık - adam boiyndaǧy asyl qasietterdıŋ parasattylyqtyŋ ülgısı retınde ūrpaqtan-ūrpaqqa ruhani sabaqtastyqpen berıluı. Tektılık qūbylysy jaqsy adamnyŋ kezdeisoq qalyptaspaitynyn, ata-babalardan berıletın dünietanymdyq, dıldık, psihologiialyq, t.b. beiımdılıkterı boluǧa tiıstılıgın körsetedı. Degenmen, kez-kelgen adamnyŋ äleumettık ortada özın jaqsy jaǧynan körsete bıluge, özın jetıldıru arqyly belgılı bır qoǧamdyq därejege jetu mümkındıgı joqqa şyǧarylmaidy. Iаǧni, tektılık gendık türde berıletın biologiialyq qasiet qana emes. Özınıŋ jeke basynyŋ kemşılıkterımen kürespegen janǧa halyqtyŋ qyraǧy közı öz baǧasyn berıp otyrǧan. Sondyqtan qandai tektı jerden şyqqanmen de ömırde öz jolyn taba almai, jeke basynyŋ ǧana müddesınıŋ aiasynan asa almauşylyqty tektılık dep tanymaǧan. Iаǧni, tektılıktıŋ negızgı ölşemderınıŋ bırı abyroily azamatqa ainalu bolyp tabylady. Osyǧan orai halyq arasynda “Jamannan jaqsy tuady adam aitsa nanǧysyz, jaqsydan jaman tuady bır aiaq asqa alǧysyz” degen qanatty söz aitylady. Tektılık adamnyŋ ızgılıkke, baiandy maqsattarǧa ūmtylyp, jaqsy ülgı-örnek qaldyruynan körınedı. Al pendeşılık pen näpsıqūmarlyqtyŋ terıs jolyna tüsken azamat teksızdıktıŋ qūrsauyna şyrmala tüsedı. Naǧyz tektılık sypaiylyqtan keşırımpazdyqtan, meiırbandyqtan körınıp, osy ızgı nietpen eşkımdı tömendetpei, şettetpei biıkteuge mümkındık beredı. Halqynyŋ, Otanynyŋ müddesın joǧary qoia bılgen adamdardyŋ qatary köbeigen saiyn tektılıktıŋ de qadırı artyp, qoǧamdaǧy qaişylyqtar şeşımı jeŋıldeidı». Būl pıkırden qūndylyqtyq joǧary sapaǧa ie «tektılık» konseptısı äleumettık statusty ǧana bıldıruşı emes, jalpy adam boiyndaǧy asyl qasietterdı de aiqyndauşy jäne bırıktıruşı bırlık ekendıgın baiqaimyz. «Tektı» ūǧymyna tän sapalyq belgılerdı halyq tanymy özınıŋ ömırlık täjıribesınıŋ negızınde anyqtap, ǧasyrdan-ǧasyrǧa tıl arqyly tabystap otyrǧan. Söz önerın şeber meŋgergen qazaq halqy būl ūǧymnyŋ män-mazmūnyn aşatyn tıldık bırlıkterdıŋ tabiǧatyn tereŋ zerdelei otyryp, adam boiyndaǧy asyl qasietterdıŋ jiynyn «tektı» sözınıŋ boiyna darytqan. «Tektı» sözınıŋ generasiiasy – osy. Sonymen qatar, būl sözben ekvivalent qoldanylatyn «jaqsy» sözı de däl osyndai sapalyq qasietterdı sıŋırıp, ūlttyq dünietanymda stereotiptık deŋgeige jetken. «Tektı kektı ūmytar, aqylmen oiyn jylytar», «Jaqsy kerısıp otyryp kelısedı, jaman kelısıp otyryp kerısedı», «Tūlpar tübın tabady, jaqsy elın tabady», «Jaqsy janyŋa joldas, jaman nanyŋa joldas» degen maqal-mätelderden «tektı» sözımen sinonim retınde «jaqsy» sözınıŋ ūlt tanym-tüsınıgındegı resepsiiasyn anyq baiqauǧa bolady. Sonymen qatar, qarapaiym ömırde de, ädebietterde de «jaqsy» sözınıŋ «tektı» ūǧymynyŋ mänın aşuǧa qyzmet etetın uzualdy türdegı qoldanysyn köremız. Maqal-mätelderdegı «tektılık» konseptısın lingvoaksiologiialyq tūrǧyda zertteudıŋ maŋyzyn mädeniettanuşy ǧalym T.Ǧabitov däl körsetedı: «Patriarhaldy-feodaldyq ömır tärtıbın beineleitın qazaq maqaldaryn zertteu olardyŋ ideialyq mazmūnynyŋ özegı «jaman adam» men «jaqsy adam» tüsınıkterınen qūralatynyn körsetedı. Qoldauşy formula «jaqsy adam» men kınälauşy «jaman adam» otbasylyq ömırde de, qoǧamdyq ömırde de moraldyq normalardyŋ bütın jiyntyǧyn bıldıretın qorytyndylauşy tüsınıkter boldy. «Jaqsy» men «jaman» halyqtyq moral tūrǧysynda bylaişa baǧalanady nemese synalady: «Jaqsy ıske keledı, jaman asqa keledı», «Jaqsydan qaşpa, jamanǧa baspa»» [1, 253]. Qazaq memlekettılıgınıŋ mereilı tūsynda düniege kelgen jyraular poeziiasynan ūlttyq ruhtyŋ asa biık körınısın köremız. Ūlttyq bolmystyŋ babalar jasap berıp ketken sipaty, erlıgı men örlıgı, keŋdıgı men kemeldıgı, danalyǧy men darqandyǧy jyraular şyǧarmaşyǧynda «tektılık» konseptısıne toptasqan. Qūndylyqtar jüiesın zertteuşı ǧalymdar mūny atap körsetedı: «Qazaq halqy qalyptastyrǧan ruhani qūndylyqtar arasynda aqyn-jyraular şyǧarmaşylyǧy maŋyzdy oryn alady... Asan Qaiǧy, Dospambet jyrau, Şalkiız, Aqtamberdı, Būqar jyrau, Şal aqyn jäne t.b. – öz däuırınıŋ filosofiialyq idealdaryn bıldırgen oişylardyŋ bütındei bır şoǧyry. Jyraular men aqyndar özderın tolǧandyrǧan mäŋgı filosofiialyq mäselelerdı öz şyǧarmalarynda beinelei otyryp, orasan zor ruhani küş-jıgerdı qorytty...» [1, 246]. Mäselen: Jaqsynyŋ jaqsylyǧy sol bolar, Jamanmenen bas qosyp, Söilemekke ar eter; Jamannyŋ jamandyǧy sol bolar, Söilese däiım betın qara eter. [8,39] Jamannan tuǧan jaqsy bar Adam aitsa nanǧysyz, Jaqsydan tuǧan jaman bar, Bır aiaq asqa alǧysyz. [8, 44] Jat tuǧandy öz etken Jaqsynyŋ ǧūmyry az-aq bolmas pa! [8,44] Şalkiız jyrau Qazaq halqynyŋ maqal-mätelderı men jyraular şyǧarmaşylyǧy negızınde qarastyrylǧan mädeni mazmūndaǧy «tektılık» konseptısı qūndylyq retınde adamǧa tän sapalyq qasietterdı aiqyndauşy tırkester tuǧyzyp, elımız üşın erekşe mänge ie jalpyadamzattyq jäne ūlttyq qūndylyqtarymyzdy därıpteuge özındık ülesın qosady.Beket Üsenbekūly ÖTEGEN
