«ŪLTTYQ QŪNDYLYQTAR – ŪLT QORǦANY» BAIQAUYNA KELIP TÜSKEN MAQALALAR
...Ürjar auylynyŋ qaq ortasynda aiaǧyna saptama etık, basyna pūşpaq tymaq kigen eŋsegei boily qazaq közıme ottai basyldy. «Däu de bolsa, ötkende Astanada şu asaulardyŋ arynyn basqan Tättımbet Käpūly aǧamyz osy bolar» dep, kölıgıne mınıp ketkelı jatqan jerınde baryp sälem berdım. Däl özı eken. Osylaişa, «Joly bolar jıgıttıŋ jeŋgesı şyǧar aldynan» dep, jüzdesudı ıştei armandap jürgen aǧamyzben kütpegen jerden kezdestık. Bürkıtşıler saiysynyŋ qat-qabat şarualarymen şapqylap, asyǧyp jür eken. «Bır-ekı saǧattan keiın kezdesıp, keŋırek otyryp söileseiık, bauyrym» dedı de, kölıgıne mınıp jürıp kettı. Aitqanyndai, saptama etıgın sartyldata basyp ekı saǧattan keiın qasymyzdan tabyldy.
Bır jylda 48 tai üirettım
Äŋgımeşıl ekenı bırden baiqaldy. Jylqy jaiyndaǧy taqyrypqa oiyspas būryn, äuelı sonau Moŋǧoliia jerınde, qazaqylyqtyŋ qaimaǧy būzylmaǧan Baianölgei aimaǧynda ötken balalyq būla künderın saǧyna eske aldy.
-Attyŋ jalynda, tüienıŋ qomynda ösken qazaqpyz ǧoi. Jailauǧa şyqqanda, jailaudan etekke tüskende tüienıŋ üstınde kebejede otyratynbyz. Juas tüienıŋ qos qaptalyna tört-besten kışkentai balalardy otyrǧyzyp qoiady. Qandai ǧajap, mamyrajai zaman edı! Jailauǧa şyǧyp bara jatqanda aldyŋnan bır üi kezdesse, sol üidıŋ adamdary airanyn alyp şyǧatyn. Qazaqtyŋ köşı qandai! Jüktıŋ eŋ üstın saryala syrmaqtarmen basyp, sän-saltanatpen köşetın edı qazaq ol kezde. Qazaqtyŋ bailyǧy ǧoi, būl - syrmaq. Ol uaqta qazırgıdei qaly kılemder joq. Jylqy balasyna qarşadai künımızden üiır boldyq. Äkem jüirık ūstaidy. Bır-bır saidyŋ basynda bır-ekı şaldan jatady. Özderı solai bölınıp alǧan. Qūr jatpaidy, attardy synaidy. Alty-jetı jastaǧy kezım. Tüie jünınen toqylǧan küpı ışıgım, basymda seŋseŋ eltırı tymaǧym bar. Qoinyma qarma nan tyǧyp beredı. «Sudy daladan tauyp ışesıŋ. Äkeŋnen qalma» deidı apam jaryqtyq. Sodan şaldyŋ közıne tüspei, bıldırmei soŋynan erıp otyramyn. Qaraŋǧy tüsıp, şäinekke mosy ılınıp, şai endı qainady-au degen kezde sap etıp şyǧa kelemın. «Oi, älgı jyndyŋ keptı» deidı äkemnıŋ janyndaǧylar. Kün - qaraŋǧy, qaita quyp jıberetın emes. «Berı kel» deidı erıksız. «Qaldyryp ketıp edım üige. Saitandai bop sapiyp qai uaqta kelıp alǧan?!» dep äkem bır ūrsyp alady. Östıp jürıp östık qoi. Şaldardyŋ äŋgımesın qūlaqqa qūiyp erjettık. Qazaqilyq, atqūmarlyq sol äkemızden berı qarai jalǧasyp kele jatyr ǧoi, - dep bastady äŋgımesın Tättımbet Käpūly.
Äkesınen bır elı qalmaityn tentek ūldyŋ atqa degen qūmarlyǧy, asau üiretuge degen qūştarlyǧy äuelde qozy-laqqa şalma tastaudan bastalypty.
-Basqany bılmeimın, jylqyny özım erekşe jaqsy köremın. Äkem jaryqtyq ta jylqy dese, ışken asyn jerge qoiatyn. Bır jylqy ketıp bara jatsa, äi, aldyndaǧy tamaǧyn da ışpeitın. Sondai atqūmar adam boldy. Apam Sarlyqtyŋ, bız Qodas deimız ǧoi, sonyŋ qylynan şalma arqan esıp beredı. Äuelı qozy-laqqa şalma tastap üirendık. Odan auylda būzau toqtatpaityn boldyq. Qolymyz sodan maşyqtandy ǧoi. Söitıp, bırtındep jylqyǧa köştık. Altynşyny bıtırıp, jetınşıge baratyn jyly bır jazda 48 tai üirettım. Ala jazdai biebaudyŋ basynda taimen arpalystym. Künıne bır tai üiretem. Küzde sabaqqa barǧanda ūstazymyz: «Jazda ne ıstedıŋ?» dep sūraǧanynda: «48 tai üirettım» dep jazǧanym esımde. Qūryq timegen asaudy qūlaqtan basu - jıgıttıŋ jıgıtınıŋ ǧana qolynan keletın dünie. Özım süitıp oilaimyn. Byltyr Astanada asau üiretuden ötken respublikalyq turnirde Qorǧaljyŋnan äkelıngen ylǧi qazaqy, jügen-qūryq timegen, mınıs körmegen jylqylardy üirettık. Jūrttyŋ bärı «Mynalar nege kışkentai?» dep sūraidy. Tazaqandy jylqy möŋkuşı me edı?! Ne närse şyqsa da, sol kışkentailardan şyqpai pa? «Jaman aiǧyr jatyryna şabar» degen sözdı qazaq beker aitpasa kerek. Tai şyqty, boldy, ūrǧaşysy bolsyn, erkegı bolsyn, sauyrlap, üiırden quyp şyǧady qazaqtyŋ aiǧyry. Tazaqandy jylqylarda ondai bolmaidy eken. Oǧan közım jettı. Öz balasyna da şaba beredı. Sondyqtan Abai atamnyŋ «Adamnan estı januar» degen sözı tektılıgın joǧaltpaǧan qazaqy jylqylarǧa qarata aitylsa kerek, - dedı de:
Elık bas, terıs ezu, eleŋ qūlaq,
Ör keude, böken tanau, qūlan siraq.
Tık baqai, qysqa bıtken berık beldı,
Tūiaǧy kerqūlanǧa bıter tūiaq.
Qūs topşy, barys sübe, jylan bauyr,
Bota köz, küdır jota, biık sauyr.
Keŋ qūrsaq, jıbek sıŋır, sılbısı keŋ,
Arşyn tös, bürkıt qabaq, mınezı auyr.
Jez baqai, tesık ökpe, alma moiyn,
Keŋ saǧaqty, serke san, jelkesı oidym.
Bıleulenıp būlşyq et bölek bıtken,
Arasy alşaq jatyr qalǧabaidyŋ.
Tar myqyndy, tartyq jon, taltaq būtty,
Jaraǧany sümbıdei sūlu syrtty.
Şaşalyǧy sıŋırlı, tık tılersek,
Myŋnan bıreu şyǧady mūndai jylqy, - dep öleŋdete jöneldı. Mūnyŋ soŋyn ala taǧy bır-ekı şumaq oqydy. Äkesı Käp Qūmarūlynyŋ jazǧan öleŋı eken.
Tättımbet Käpūlyn eŋ alǧaş Astanada tūŋǧyş ret ötken respublikalyq at üiretu turnirındegı suretterınen körgenbız. Jügen-qūryq timegen, bas bılmeitın tarpaŋdardy qūlaǧynan basyp tūqyrtyp, tyrp etkızbegen jıgıt aǧasynyŋ qajyr-qairatyna qairan qalǧanbyz. Bır qyzyǧy, sol saiysta özı de asaulardy üiretuge yqylas tanytyp, ūiymdastyruşylarǧa emeurın bıldırıptı. «Inım Däuletkerei men Ramazan Sättıbaev ekeuı: «Ei, Tättımbet, jasyŋ bolsa 45-ke keldı. Ūiat qoi mynauyŋ» degen soŋ raiymnan qaittym. Äitpese qorqyp tūrǧan men joq. Ämbe älgıler taqymǧa da tolmaidy eken» deidı 46 jasqa kelse de, qairaty qaitpaǧan aǧamyz miyǧynan külıp.
Būl kısınıŋ taǧy bır erekşelıgı, ädettegıdei Nauryz nemese özge de merekeler, ärtürlı konsertter, qoiylymdar kezınde ǧana emes, ūlttyq kiımderdı ünemı kiıp jüredı. Äsırese, qys mezgılınde saptama etıgı men pūşpaq tymaǧyn, qasqyr ışıgın üstınen tastamaidy.
- Ūly dala elınıŋ ūrpaǧymyz deimız. Ūly dalanyŋ qazaǧy qandai boldy? Ūly dala qazaǧynyŋ kigen şapanynyŋ bır jaq öŋırı jerge tösenış, bır jaq öŋırı jamylǧy rölın atqarǧan. Jaugerşılık zamanda soiylmen köbıne tıze men şyntaqtan soǧatyn bolǧan. Saptama etık bır jaǧy, soqqydan qorǧaǧan. Ekınşıden, tızeŋe deiın jauyp tūrady, jyly ūstaidy. Qazaqtyŋ köbı tızeden ketedı ǧoi. Men saptama etıgımdı mäşinemen jürgende de kie beremın. Üirenıp alǧam. Jai aiaq kiım kisem, jel soǧady. Mektepke de kiıp baramyn. Dene tärbiesınen sabaq beremın ǧoi. Mektepke kırgennen keiın krossovkamdy kiıp alamyn. Köp balalar taŋdana, tamsana qaraidy, - deidı ūlttyq kiımımen köpge ülgı bop jürgen keiıpkerımız.
Tumaǧan qūlynǧa qūda tüsken
Tättımbet Käpūlynyŋ atqa degen airyqşa qūmarlyǧy äkesınen darysa kerek. Aqyndyǧymen, atbegılıgımen, ūstazdyǧymen tanylǧan äkesınıŋ atqūmarlyǧy, jylqyjandylyǧy sonşa, tıptı, tumaǧan bienıŋ ışındegı qūlynǧa sauda jasaǧan kezderı de bolypty.
-1982 jyly bolǧan oqiǧa edı būl. 12-13 jastaǧy şaǧym. Baiköl degen köldıŋ terıskei jaǧynda otyramyz. Sol köldıŋ jaǧasynda, kiız üide düniege kelgenbız ǧoi bärımız. Osy jyly bır ülken bäige ötetın bolyp, äkem Küreŋtöbel jorǧa atyn jaratyp, jarysqa äzırlenıp jürdı. Jarysqa däl bır kün qalǧanda taŋerteŋ tūrsa, bıreuler jorǧa attyŋ aiaǧyna şege qaǧyp ketıptı. Mūny körgen äkem közınıŋ jasynyŋ köl qylyp, qatty qamyqty. Küreŋ attyŋ noqtasyn şeşıp, qoia berdı de, özı üide jatyp aldy. Qūla atty da bosatyp jıberdı. Söitıp, bırde-bır bäigenı jıbermeitın äkem jarysqa bara almai qaldy. Eldıŋ bärı toiǧa ketıp jatty. Sodan äkem bır künı tauǧa şyǧyp kettı. 15 kündei üige kelmedı. Apam jaryqtyq: «äkelerıŋ kelmedı ǧoi» dep qoiady. Bır künı keldı. Qasynda kök atqa mıngen, qos qaptalyna suyr teŋdegen, moinyna myltyq asynǧan Hamithan degen kısı bar. Şeşeme: «Tamaǧyŋdy qamda» dedı. Dastarqan jaiyldy. Bır uaqytta äkem ana kısıge myŋ jarym teŋge berdı. Söitsem, älı tumaǧan bienıŋ ışındegı qūlynǧa sauda jasap kelgen eken ǧoi äkem jaryqtyq. Sol bie kelesı jyly qūlyndady. Sol qūlyn keiın talai alamannyŋ aldyn bermegen ataqty Kökjorǧa at (aty – Taiqyzyl – A.Q) boldy.
Sol kezde el arasyna aŋyz bop taraǧan būl oqiǧa turaly:
Äke, sen Qojanasyr ekensıŋ ǧoi,
Qūda tüsetın qūlynǧa tumaǧan älı, - dep jazǧan Däuletkereidıŋ öleŋı bar.
Sol Kökjorǧa attyŋ bızdıŋ äulet Moŋǧoliiadan Qazaqstanǧa köşken kezdegı közınen aqqan jasyn körseŋız ǧoi. Maldyŋ bärın sonda qaldyruǧa tura keldı ǧoi. Sony keide eske tüsırgende özımız de közımızge jas alamyz, - dep tebırene eske alǧan Tättımbet aǧamyz äkesınıŋ jaratqan jüirıkterı - Alaiaq attyŋ 31, Kök ala jorǧanyŋ 32 ret bäigeden kelgenın, osy ekı attyŋ basyn tuǧan ınısı Däuletkereidıŋ Moŋǧoliiadan atamekenge arnaiy alyp kelgenın aitty. Ekı jüirık attyŋ bas süiekterı qazır Astanada tūr. Ūşaqqa salǧan kezde ondaǧylar: «mynadai tovardy bırınşı ret körıp tūrmyz» dep qatty taŋǧalyp, bastaryn şaiqaǧan körınedı. Mıne, jylqyǧa degen, ata-baba dästürıne degen qūrmet osyndai bolsa kerek. «Osy jüirıkter jaiynda «Äkemnıŋ tūlparlary» degen atpen kıtap jazsam ba degen oiym bar» deidı Tättımbet Käpūly.
Audan ortalyǧyndaǧy dämhanalardyŋ bırınde bırer saǧat äŋgımeleskennen keiın «Köközekke jür. Dastarqanymyzdan däm tat» dep üiıne şaqyrdy. Köz bailanǧan kez. Öŋkigen «Djippen» qalyŋ qarǧa oranǧan alqapty qaq jarǧan asfalt jolmen yzǧytyp kelemız.
Baǧanaǧy dastarqan basyndaǧy jylqy jaiyndaǧy äŋgıme kölıkte jalǧasty. Keiıpkerım äŋgımenıŋ maiyn tamyzyp keledı. Jylqy turaly äŋgıme adamdy jalyqtyrmai ma, älde aituşy şeber me? «Jänıbek än salady, Aqseleu tamsanady» degendei, tamsana tyŋdaimyn.
...On jasqa kelgen atta oimaqtai mın bolmaidy. On jas jylqynyŋ naǧyz babyna keletın şaǧy. Bız qūnanynda, dönenınde bäigege qosyp jatamyz. Tai men qūnandy jarystyramyz. «Attyǧa erıp jaiaudyŋ taŋy aiyrylypty» degendei, sodan keiın tolyq jetılmegen jylqy qoltyǧyn da sozady, ökpesın de öşıredı. Juan attyŋ aty – juan at. «Bestısınde belın şeş» dep qazaq beker aitpaidy. Bestısınde qazaq jylqyny jarysqa qospaidy. «Bestınıŋ betınen saqta» deidı. Mūny nege aitady? Bes jas - jylqynyŋ müşelı. Müşelınde zoryqtyruǧa, qinauǧa bolmaidy.
...Jüirık atty baptauǧa ekı-ekı jarym aidai uaqyt qajet. Äuelı etın qatyrasyŋ. Meiızdei bop qatqan jylqy eşqaşan arymaidy. Albaryndy jylqylar tez aryqtaidy. Taǧy bır eskerer dünie - semız jylqyny arqandauǧa bolmaidy. Mūndai jylqy qozǧalmai tūrǧannan keiın büiırdegı qazyny denege jinap, topqazy bop qalady. Qazy üstıge qarai jinalǧannan keiın tynys aluy qiyndap, jylqy şaba almaidy. Qazaqtyŋ «Öi, senıŋ atyŋ topqazy bop tūr. Şappa» dep jatatyny sondyqtan.
...Qysta jüirık atty toiyndyrǧan läzım. Jılık maiyn aǧartu qajet. Jılık maiy üzdıkken jylqy şappaidy. Qystai demalyp tūrǧany jön. Arasynda mınıp qoiu kerek, bıraq şappaisyŋ. Ara-tūra arpa berıp qoiasyŋ. Odan keiın sūlymen qaiyrasyŋ. Sūly atqa köp küş bermeidı, syrtyn ǧana sūlulaidy, jürektıŋ maiyn alady. Jürekte mai bolsa, jylqy şappaidy.
Tūlpardyŋ toǧyz türı
Äkesınıŋ qasynda köp jürıp, aqylyn köp tyŋdap, jylqynyŋ qyry men syryna äbden qanyqqan Tättımbet Käpūly aiaǧyna jem tüsken attardy özı emdeidı eken. Attyŋ aiaǧynan ǧana emes, qūiryǧynyŋ ūşynan da, taŋdaiynan da qandy özı alady. Aiaǧyna jem tüsken jylqynyŋ belgısı jem tüsken aiaǧyn kösıp nemese jiı-jiı sürıne beretın körınedı. Jylqynyŋ talaq degen de auruy bar. - Qazaq siyrǧa aşulanǧan kezde «qarasan kelgır», jylqyǧa «talaǧyŋ tüskır» dep qarǧap jatady. Talaq bolǧan jylqynyŋ kökbauyry ısınıp ketedı. Bız şanşysaŋ, aman qalady. Men şanşi alamyn. Äkemnıŋ üiretkenderı ǧoi, - deidı atbegı.
Jastaiynan san alamanda bäigege şapqan keiıpkerımız naǧyz jüirık atta syn bolmaitynyn, olpy-solpy keletının aitady.
Äkesı Käp Qūmarūly «Yrǧaily jartas» atty kıtabynda:
Oidy qystap, qyr küzep,
Saqtanǧan jel ötınen.
Qysyr sütı boi tüzep,
Arda emıp jetılgen –
Süt jüirıkter kelıptı.
Jaz jıberıp, küz mınıp,
Apai töstı jailaǧan.
Jılık maiy üzdıgıp,
Aryp jony taimaǧan –
Et jüirık te kelıptı.
Qysqa moiyn, arşyn tös,
Küdırge şapsa mairylmas.
Ärı myqty, ärı mes,
Alty ai mınse arymas –
Mūz büirek te kelıptı.
Qyl saǧaqty sandalger,
Sylaŋ aiaq, kerım sal.
Şamasy bar äudemjer,
Sūŋǧaq moiyn, näzık bel –
Ūşqyryŋ da kelıptı.
Saba qūrsaq, salma tös,
Jazyq sauyr, tartyq bel,
Keŋ maŋdaily, keşkıl bas,
Jelıp ketse jetpes jel –
Küdırıŋ de kelıptı.
Serke sandy, qoi büirek,
Küdır jota küreŋşe,
Ärı juas häm jürdek –
Tyqyrşymas mıngenşe –
Sandalyŋ da kelıptı.
Qyzdyra almas äudemjer,
Qūlja moiyn töŋırek,
Qazan sauyr, qaqpan bel,
Jelıp ketse jetpes jel –
Şombalyŋ da kelıptı, - dep jüirık atty 9 topqa böledı.
Jorǧa bolatyn jylqy jetı künge deiın aiaqtanbaidy
1986 jyly jazda Moŋǧoliianyŋ Baianölgei aimaǧynda qatty jaŋbyr jauyp, su tasypty. Jaŋbyr basylǧannan keiın jūrt aǧysy qatty Qobda özenınıŋ aralynda qalyp qoiǧan jylqylardy aidap kelu üşın Hauannyŋ Faizollasy degen suda balyqşa jüzetın jıgıttı jūmsaidy. Aralǧa jetken Faizolla jylqylardy bır-bırlep suǧa qarai aidaidy. Suǧa aldymen tüsken saqa bieler qūlyndaryn qorǧaştap, iegınıŋ astyna alyp, özderı özennıŋ aǧys jaǧyna şyǧyp, jaǧaǧa şyǧyp jatady. Bır mezette suǧa tüsken qulyq bienıŋ qūlynyn aǧys aǧyzyp ala jöneledı. Osy kezde tortöbel aiǧyr kömekke ūmtylady. Aǧyp bara jatqan qūlyndy quyp jetıp, tanauymen jantalasa jaǧaǧa qarai iteredı. Jarqabaqqa jaqyn kelgenımen, özennıŋ tereŋ iırımı jaǧaǧa şyǧuǧa boi bermeidı. Osy kezde adam aitsa sengısız oqiǧa oryn alady. Tortöbel aiǧyr qūlyndy jelkesınen tıstep alyp jaǧaǧa laqtyrady. Söitıp, özınen taraǧan qūlyndy aman alyp qalady.
-Būl – şyn bolǧan oqiǧa. Baianölgei aimaǧyndaǧy Qobda özenınıŋ Şejık degen jerınde bolǧan. Ondaǧy jūrt älı künge deiın aŋyz qylyp aitady. Mūny nege aityp otyrmyn? Bügıngı künı bız öz ūrpaǧymyzǧa osy jylqy qūrly, mal ekeş mal qūrly meiırım tanyta almai, därethanaǧa tastap, kölıktıŋ terezesınen laqtyryp jatqan joqpyz ba? Qūlyny üşın janyn qiiuǧa deiın barǧan aiǧyrdyŋ äreketı aliment tölemei qaşyp-pysyp jürgen äkelerge ülgı emes pe? Osynyŋ bärın oilasaŋ, myna jalpaq jalǧanǧa syimai ketesıŋ. «Iş qazandai qainaidy, küreserge därmen joq», - dep keşegı taqym toltyryp at mınıp, auyz toltyryp söz aitudy märtebe sanaǧan qazaqtyŋ bügıngı ūrpaǧynyŋ ūsaqtalyp, qatygezdenıp ketkenın qynjyla jetkızdı.
Bırde bır üiır jylqy joǧalypty desedı. Ile-şala quǧynşylar da joǧalǧan jylqynyŋ soŋynan ızge tüsedı. Olardyŋ arasynda bır jauyrynşy bolǧan eken. Jauyrynǧa qarap otyryp aitypty deidı: «Būlar toqtamaidy. Işınde men sekıldı bır jauyrynşy-baqsysy bar. Bır aqyl aitaiyn. «Tegıs attaryŋnan tüsıp, attaryŋdy terıs taǧalap, terıs erttep mınıŋder» deidı. Serıkterı aitqanyn būljytpai oryndaidy. Sonda jylqyny aidap bara jatqan jıgıtterdıŋ ışındegı jauyrynşy: «Qaityp kettı būlar. Bır qysyrdyŋ taiyn soiyp, osy jerde damyldaiyq» deidı jauyrynyna köz salyp, köŋılı jailanǧandai bolyp. Alaida būl quanyşy ūzaqqa sozylmaidy. Qysyrdyŋ taiyn endı jegelı jatqanda quǧynşylar üstınen kep tüsedı. Sonda quǧynşylardyŋ attaryn terıs taǧalap, ertoqymdaryn terıs erttep mıngenı älgı jauyrynşyǧa terıs tüsken eken. Qaityp kettı dep oilaǧan.
Osy äŋgımenı aityp bergen Tättımbet aǧamyz: «Qazır jauyrynǧa, aiǧa, künge qarap boljaityn mūndai adamdar joq deuge bolatyn şyǧar. Qazaq mal şaruaşylyǧymen bıte qainasyp östı ǧoi. Öle jatqan qazaǧyŋ künnıŋ jauatynyn, aua-raiynyŋ būzylatynyn, ai men künnıŋ qoralanyp, qūlaqtanǧanyn jaqsy bılgen. «Ai qoralansa, aiyryŋdy saila, kün qoralansa, küregıŋdı saila deidı qazaq. Kün qoralansa, kün suytady, ai qoralansa, kün jylynady. Qar jauady. Qazır internet degen bälenı tauyp aldyq qoi. Būrynǧy äjelerımız qaida, atalarymyz qaida? Bärın aityp otyratyn. Ol kısıler de azaiyp kettı. «Esık aldynda töbeŋ bolsa, erttep qoiǧan atpen teŋ, auylyŋda qartyŋ bolsa, jazyp qoiǧan hatpen teŋ» degen zamannan ketıp baramyz ǧoi. Mäpelep ösırgen äke-şesın qarttar üiıne aparyp tastaidy. Anda aparyp tastaidy, mynda aparyp tastaidy. Qarap tūrsaŋ, sonyŋ bärı şeneunıkter, oqyǧan-toqyǧan azamattar, - dep qūny kete bastaǧan qūndylyqtarymyzǧa qatysty da oiyn bıldırdı.
Attyŋ syryna qanyq azamat özı de jüirık jaratady. Jaqynda qomaqty qarjyǧa jartylai tazaqandy jorǧa satyp äkelıptı. Jorǧa demekşı, jorǧanyŋ da jūrt bılmeitın qyry men syry köp eken.
-Jorǧa – öte sezımtal, kırpiiaz januar. İesınıŋ aialap, mäpelep mıngenın qalaidy. Jorǧa öz iesınıŋ mınez körsetıp, tızgının bır sılkıgenınıŋ özın üş jylǧa deiın ūmytpaidy desedı. Myqty jorǧa bolatyn jylqy tuǧan kezde üş-tört, keide jetı künge deiın aiaqtanbaidy. Keibıreuler mūny jamandyqqa joryp, «kem tuǧan eken» dep bılmestıkpen bauyzdap tastap jatady. Qatty jorǧa bolatyn jylqy jetı künge deiın ekı adym ala almai, enesın qasqyr sekıldı aldyŋǧy ekı aiaǧymen tūryp emedı eken. Aiaqtary maimaqtau keledı. Mäselen, äkem tumai jatyp qūda tüsken qūlyn tuǧan kezde üş künge deiın aiaqtanbai, artqy ekı aiaǧyn kötere almady. Jorǧa degenıŋız - jylqynyŋ kemtary. Ekı jylqynyŋ bırı jorǧa bola bermeidı. Sirek kezdesedı, - deidı özı de taipaltyp jorǧa mıngendı jaqsy köretın keiıpkerımız.
P.S. Tättımbet Käpūly Ürjar audanynyŋ Köközek auylynda tūrady. Sondaǧy orta mektepte deneşynyqtyru pänınen sabaq beredı. Jüirık at qana jaratpaidy, bürkıt te ūstaidy. Terı ileidı, at taǧalaidy, qamşy, ömıldırık, qūiysqan, jügen öredı. Taŋdy taŋǧa ūryp qissa-dastan aitatyn önerı de bar. Jaqynda oblys tarihynda tūŋǧyş ret Ürjar audanynda ötken bürkıtşıler saiysyn ūiymdastyruǧa da ūiytqy bolǧanyn bıreu bılse, bıreu bılmes. Ūly Mūhaŋnyŋ Älkei Marǧūlanǧa qarata aitqan «Bır özı bır akademiia» degen äigılı sözı erıksız eske tüsedı. Ataqty jazuşynyŋ būl sözın bır boiyna san önerdı syidyrǧan Tättımbet Käpūly sekıldı azamattarǧa aitsa da, jarasatyn sekıldı.
Azamat Qasym
...Ürjar auylynyŋ qaq ortasynda aiaǧyna saptama etık, basyna pūşpaq tymaq kigen eŋsegei boily qazaq közıme ottai basyldy. «Däu de bolsa, ötkende Astanada şu asaulardyŋ arynyn basqan Tättımbet Käpūly aǧamyz osy bolar» dep, kölıgıne mınıp ketkelı jatqan jerınde baryp sälem berdım. Däl özı eken. Osylaişa, «Joly bolar jıgıttıŋ jeŋgesı şyǧar aldynan» dep, jüzdesudı ıştei armandap jürgen aǧamyzben kütpegen jerden kezdestık. Bürkıtşıler saiysynyŋ qat-qabat şarualarymen şapqylap, asyǧyp jür eken. «Bır-ekı saǧattan keiın kezdesıp, keŋırek otyryp söileseiık, bauyrym» dedı de, kölıgıne mınıp jürıp kettı. Aitqanyndai, saptama etıgın sartyldata basyp ekı saǧattan keiın qasymyzdan tabyldy.
Bır jylda 48 tai üirettım
Äŋgımeşıl ekenı bırden baiqaldy. Jylqy jaiyndaǧy taqyrypqa oiyspas būryn, äuelı sonau Moŋǧoliia jerınde, qazaqylyqtyŋ qaimaǧy būzylmaǧan Baianölgei aimaǧynda ötken balalyq būla künderın saǧyna eske aldy.
-Attyŋ jalynda, tüienıŋ qomynda ösken qazaqpyz ǧoi. Jailauǧa şyqqanda, jailaudan etekke tüskende tüienıŋ üstınde kebejede otyratynbyz. Juas tüienıŋ qos qaptalyna tört-besten kışkentai balalardy otyrǧyzyp qoiady. Qandai ǧajap, mamyrajai zaman edı! Jailauǧa şyǧyp bara jatqanda aldyŋnan bır üi kezdesse, sol üidıŋ adamdary airanyn alyp şyǧatyn. Qazaqtyŋ köşı qandai! Jüktıŋ eŋ üstın saryala syrmaqtarmen basyp, sän-saltanatpen köşetın edı qazaq ol kezde. Qazaqtyŋ bailyǧy ǧoi, būl - syrmaq. Ol uaqta qazırgıdei qaly kılemder joq. Jylqy balasyna qarşadai künımızden üiır boldyq. Äkem jüirık ūstaidy. Bır-bır saidyŋ basynda bır-ekı şaldan jatady. Özderı solai bölınıp alǧan. Qūr jatpaidy, attardy synaidy. Alty-jetı jastaǧy kezım. Tüie jünınen toqylǧan küpı ışıgım, basymda seŋseŋ eltırı tymaǧym bar. Qoinyma qarma nan tyǧyp beredı. «Sudy daladan tauyp ışesıŋ. Äkeŋnen qalma» deidı apam jaryqtyq. Sodan şaldyŋ közıne tüspei, bıldırmei soŋynan erıp otyramyn. Qaraŋǧy tüsıp, şäinekke mosy ılınıp, şai endı qainady-au degen kezde sap etıp şyǧa kelemın. «Oi, älgı jyndyŋ keptı» deidı äkemnıŋ janyndaǧylar. Kün - qaraŋǧy, qaita quyp jıberetın emes. «Berı kel» deidı erıksız. «Qaldyryp ketıp edım üige. Saitandai bop sapiyp qai uaqta kelıp alǧan?!» dep äkem bır ūrsyp alady. Östıp jürıp östık qoi. Şaldardyŋ äŋgımesın qūlaqqa qūiyp erjettık. Qazaqilyq, atqūmarlyq sol äkemızden berı qarai jalǧasyp kele jatyr ǧoi, - dep bastady äŋgımesın Tättımbet Käpūly.
Äkesınen bır elı qalmaityn tentek ūldyŋ atqa degen qūmarlyǧy, asau üiretuge degen qūştarlyǧy äuelde qozy-laqqa şalma tastaudan bastalypty.
-Basqany bılmeimın, jylqyny özım erekşe jaqsy köremın. Äkem jaryqtyq ta jylqy dese, ışken asyn jerge qoiatyn. Bır jylqy ketıp bara jatsa, äi, aldyndaǧy tamaǧyn da ışpeitın. Sondai atqūmar adam boldy. Apam Sarlyqtyŋ, bız Qodas deimız ǧoi, sonyŋ qylynan şalma arqan esıp beredı. Äuelı qozy-laqqa şalma tastap üirendık. Odan auylda būzau toqtatpaityn boldyq. Qolymyz sodan maşyqtandy ǧoi. Söitıp, bırtındep jylqyǧa köştık. Altynşyny bıtırıp, jetınşıge baratyn jyly bır jazda 48 tai üirettım. Ala jazdai biebaudyŋ basynda taimen arpalystym. Künıne bır tai üiretem. Küzde sabaqqa barǧanda ūstazymyz: «Jazda ne ıstedıŋ?» dep sūraǧanynda: «48 tai üirettım» dep jazǧanym esımde. Qūryq timegen asaudy qūlaqtan basu - jıgıttıŋ jıgıtınıŋ ǧana qolynan keletın dünie. Özım süitıp oilaimyn. Byltyr Astanada asau üiretuden ötken respublikalyq turnirde Qorǧaljyŋnan äkelıngen ylǧi qazaqy, jügen-qūryq timegen, mınıs körmegen jylqylardy üirettık. Jūrttyŋ bärı «Mynalar nege kışkentai?» dep sūraidy. Tazaqandy jylqy möŋkuşı me edı?! Ne närse şyqsa da, sol kışkentailardan şyqpai pa? «Jaman aiǧyr jatyryna şabar» degen sözdı qazaq beker aitpasa kerek. Tai şyqty, boldy, ūrǧaşysy bolsyn, erkegı bolsyn, sauyrlap, üiırden quyp şyǧady qazaqtyŋ aiǧyry. Tazaqandy jylqylarda ondai bolmaidy eken. Oǧan közım jettı. Öz balasyna da şaba beredı. Sondyqtan Abai atamnyŋ «Adamnan estı januar» degen sözı tektılıgın joǧaltpaǧan qazaqy jylqylarǧa qarata aitylsa kerek, - dedı de:
Elık bas, terıs ezu, eleŋ qūlaq,
Ör keude, böken tanau, qūlan siraq.
Tık baqai, qysqa bıtken berık beldı,
Tūiaǧy kerqūlanǧa bıter tūiaq.
Qūs topşy, barys sübe, jylan bauyr,
Bota köz, küdır jota, biık sauyr.
Keŋ qūrsaq, jıbek sıŋır, sılbısı keŋ,
Arşyn tös, bürkıt qabaq, mınezı auyr.
Jez baqai, tesık ökpe, alma moiyn,
Keŋ saǧaqty, serke san, jelkesı oidym.
Bıleulenıp būlşyq et bölek bıtken,
Arasy alşaq jatyr qalǧabaidyŋ.
Tar myqyndy, tartyq jon, taltaq būtty,
Jaraǧany sümbıdei sūlu syrtty.
Şaşalyǧy sıŋırlı, tık tılersek,
Myŋnan bıreu şyǧady mūndai jylqy, - dep öleŋdete jöneldı. Mūnyŋ soŋyn ala taǧy bır-ekı şumaq oqydy. Äkesı Käp Qūmarūlynyŋ jazǧan öleŋı eken.
Tättımbet Käpūlyn eŋ alǧaş Astanada tūŋǧyş ret ötken respublikalyq at üiretu turnirındegı suretterınen körgenbız. Jügen-qūryq timegen, bas bılmeitın tarpaŋdardy qūlaǧynan basyp tūqyrtyp, tyrp etkızbegen jıgıt aǧasynyŋ qajyr-qairatyna qairan qalǧanbyz. Bır qyzyǧy, sol saiysta özı de asaulardy üiretuge yqylas tanytyp, ūiymdastyruşylarǧa emeurın bıldırıptı. «Inım Däuletkerei men Ramazan Sättıbaev ekeuı: «Ei, Tättımbet, jasyŋ bolsa 45-ke keldı. Ūiat qoi mynauyŋ» degen soŋ raiymnan qaittym. Äitpese qorqyp tūrǧan men joq. Ämbe älgıler taqymǧa da tolmaidy eken» deidı 46 jasqa kelse de, qairaty qaitpaǧan aǧamyz miyǧynan külıp.
Būl kısınıŋ taǧy bır erekşelıgı, ädettegıdei Nauryz nemese özge de merekeler, ärtürlı konsertter, qoiylymdar kezınde ǧana emes, ūlttyq kiımderdı ünemı kiıp jüredı. Äsırese, qys mezgılınde saptama etıgı men pūşpaq tymaǧyn, qasqyr ışıgın üstınen tastamaidy.
- Ūly dala elınıŋ ūrpaǧymyz deimız. Ūly dalanyŋ qazaǧy qandai boldy? Ūly dala qazaǧynyŋ kigen şapanynyŋ bır jaq öŋırı jerge tösenış, bır jaq öŋırı jamylǧy rölın atqarǧan. Jaugerşılık zamanda soiylmen köbıne tıze men şyntaqtan soǧatyn bolǧan. Saptama etık bır jaǧy, soqqydan qorǧaǧan. Ekınşıden, tızeŋe deiın jauyp tūrady, jyly ūstaidy. Qazaqtyŋ köbı tızeden ketedı ǧoi. Men saptama etıgımdı mäşinemen jürgende de kie beremın. Üirenıp alǧam. Jai aiaq kiım kisem, jel soǧady. Mektepke de kiıp baramyn. Dene tärbiesınen sabaq beremın ǧoi. Mektepke kırgennen keiın krossovkamdy kiıp alamyn. Köp balalar taŋdana, tamsana qaraidy, - deidı ūlttyq kiımımen köpge ülgı bop jürgen keiıpkerımız.
Tumaǧan qūlynǧa qūda tüsken
Tättımbet Käpūlynyŋ atqa degen airyqşa qūmarlyǧy äkesınen darysa kerek. Aqyndyǧymen, atbegılıgımen, ūstazdyǧymen tanylǧan äkesınıŋ atqūmarlyǧy, jylqyjandylyǧy sonşa, tıptı, tumaǧan bienıŋ ışındegı qūlynǧa sauda jasaǧan kezderı de bolypty.
-1982 jyly bolǧan oqiǧa edı būl. 12-13 jastaǧy şaǧym. Baiköl degen köldıŋ terıskei jaǧynda otyramyz. Sol köldıŋ jaǧasynda, kiız üide düniege kelgenbız ǧoi bärımız. Osy jyly bır ülken bäige ötetın bolyp, äkem Küreŋtöbel jorǧa atyn jaratyp, jarysqa äzırlenıp jürdı. Jarysqa däl bır kün qalǧanda taŋerteŋ tūrsa, bıreuler jorǧa attyŋ aiaǧyna şege qaǧyp ketıptı. Mūny körgen äkem közınıŋ jasynyŋ köl qylyp, qatty qamyqty. Küreŋ attyŋ noqtasyn şeşıp, qoia berdı de, özı üide jatyp aldy. Qūla atty da bosatyp jıberdı. Söitıp, bırde-bır bäigenı jıbermeitın äkem jarysqa bara almai qaldy. Eldıŋ bärı toiǧa ketıp jatty. Sodan äkem bır künı tauǧa şyǧyp kettı. 15 kündei üige kelmedı. Apam jaryqtyq: «äkelerıŋ kelmedı ǧoi» dep qoiady. Bır künı keldı. Qasynda kök atqa mıngen, qos qaptalyna suyr teŋdegen, moinyna myltyq asynǧan Hamithan degen kısı bar. Şeşeme: «Tamaǧyŋdy qamda» dedı. Dastarqan jaiyldy. Bır uaqytta äkem ana kısıge myŋ jarym teŋge berdı. Söitsem, älı tumaǧan bienıŋ ışındegı qūlynǧa sauda jasap kelgen eken ǧoi äkem jaryqtyq. Sol bie kelesı jyly qūlyndady. Sol qūlyn keiın talai alamannyŋ aldyn bermegen ataqty Kökjorǧa at (aty – Taiqyzyl – A.Q) boldy.
Sol kezde el arasyna aŋyz bop taraǧan būl oqiǧa turaly:
Äke, sen Qojanasyr ekensıŋ ǧoi,
Qūda tüsetın qūlynǧa tumaǧan älı, - dep jazǧan Däuletkereidıŋ öleŋı bar.
Sol Kökjorǧa attyŋ bızdıŋ äulet Moŋǧoliiadan Qazaqstanǧa köşken kezdegı közınen aqqan jasyn körseŋız ǧoi. Maldyŋ bärın sonda qaldyruǧa tura keldı ǧoi. Sony keide eske tüsırgende özımız de közımızge jas alamyz, - dep tebırene eske alǧan Tättımbet aǧamyz äkesınıŋ jaratqan jüirıkterı - Alaiaq attyŋ 31, Kök ala jorǧanyŋ 32 ret bäigeden kelgenın, osy ekı attyŋ basyn tuǧan ınısı Däuletkereidıŋ Moŋǧoliiadan atamekenge arnaiy alyp kelgenın aitty. Ekı jüirık attyŋ bas süiekterı qazır Astanada tūr. Ūşaqqa salǧan kezde ondaǧylar: «mynadai tovardy bırınşı ret körıp tūrmyz» dep qatty taŋǧalyp, bastaryn şaiqaǧan körınedı. Mıne, jylqyǧa degen, ata-baba dästürıne degen qūrmet osyndai bolsa kerek. «Osy jüirıkter jaiynda «Äkemnıŋ tūlparlary» degen atpen kıtap jazsam ba degen oiym bar» deidı Tättımbet Käpūly.
Audan ortalyǧyndaǧy dämhanalardyŋ bırınde bırer saǧat äŋgımeleskennen keiın «Köközekke jür. Dastarqanymyzdan däm tat» dep üiıne şaqyrdy. Köz bailanǧan kez. Öŋkigen «Djippen» qalyŋ qarǧa oranǧan alqapty qaq jarǧan asfalt jolmen yzǧytyp kelemız.
Baǧanaǧy dastarqan basyndaǧy jylqy jaiyndaǧy äŋgıme kölıkte jalǧasty. Keiıpkerım äŋgımenıŋ maiyn tamyzyp keledı. Jylqy turaly äŋgıme adamdy jalyqtyrmai ma, älde aituşy şeber me? «Jänıbek än salady, Aqseleu tamsanady» degendei, tamsana tyŋdaimyn.
...On jasqa kelgen atta oimaqtai mın bolmaidy. On jas jylqynyŋ naǧyz babyna keletın şaǧy. Bız qūnanynda, dönenınde bäigege qosyp jatamyz. Tai men qūnandy jarystyramyz. «Attyǧa erıp jaiaudyŋ taŋy aiyrylypty» degendei, sodan keiın tolyq jetılmegen jylqy qoltyǧyn da sozady, ökpesın de öşıredı. Juan attyŋ aty – juan at. «Bestısınde belın şeş» dep qazaq beker aitpaidy. Bestısınde qazaq jylqyny jarysqa qospaidy. «Bestınıŋ betınen saqta» deidı. Mūny nege aitady? Bes jas - jylqynyŋ müşelı. Müşelınde zoryqtyruǧa, qinauǧa bolmaidy.
...Jüirık atty baptauǧa ekı-ekı jarym aidai uaqyt qajet. Äuelı etın qatyrasyŋ. Meiızdei bop qatqan jylqy eşqaşan arymaidy. Albaryndy jylqylar tez aryqtaidy. Taǧy bır eskerer dünie - semız jylqyny arqandauǧa bolmaidy. Mūndai jylqy qozǧalmai tūrǧannan keiın büiırdegı qazyny denege jinap, topqazy bop qalady. Qazy üstıge qarai jinalǧannan keiın tynys aluy qiyndap, jylqy şaba almaidy. Qazaqtyŋ «Öi, senıŋ atyŋ topqazy bop tūr. Şappa» dep jatatyny sondyqtan.
...Qysta jüirık atty toiyndyrǧan läzım. Jılık maiyn aǧartu qajet. Jılık maiy üzdıkken jylqy şappaidy. Qystai demalyp tūrǧany jön. Arasynda mınıp qoiu kerek, bıraq şappaisyŋ. Ara-tūra arpa berıp qoiasyŋ. Odan keiın sūlymen qaiyrasyŋ. Sūly atqa köp küş bermeidı, syrtyn ǧana sūlulaidy, jürektıŋ maiyn alady. Jürekte mai bolsa, jylqy şappaidy.
Tūlpardyŋ toǧyz türı
Äkesınıŋ qasynda köp jürıp, aqylyn köp tyŋdap, jylqynyŋ qyry men syryna äbden qanyqqan Tättımbet Käpūly aiaǧyna jem tüsken attardy özı emdeidı eken. Attyŋ aiaǧynan ǧana emes, qūiryǧynyŋ ūşynan da, taŋdaiynan da qandy özı alady. Aiaǧyna jem tüsken jylqynyŋ belgısı jem tüsken aiaǧyn kösıp nemese jiı-jiı sürıne beretın körınedı. Jylqynyŋ talaq degen de auruy bar. - Qazaq siyrǧa aşulanǧan kezde «qarasan kelgır», jylqyǧa «talaǧyŋ tüskır» dep qarǧap jatady. Talaq bolǧan jylqynyŋ kökbauyry ısınıp ketedı. Bız şanşysaŋ, aman qalady. Men şanşi alamyn. Äkemnıŋ üiretkenderı ǧoi, - deidı atbegı.
Jastaiynan san alamanda bäigege şapqan keiıpkerımız naǧyz jüirık atta syn bolmaitynyn, olpy-solpy keletının aitady.
Äkesı Käp Qūmarūly «Yrǧaily jartas» atty kıtabynda:
Oidy qystap, qyr küzep,
Saqtanǧan jel ötınen.
Qysyr sütı boi tüzep,
Arda emıp jetılgen –
Süt jüirıkter kelıptı.
Jaz jıberıp, küz mınıp,
Apai töstı jailaǧan.
Jılık maiy üzdıgıp,
Aryp jony taimaǧan –
Et jüirık te kelıptı.
Qysqa moiyn, arşyn tös,
Küdırge şapsa mairylmas.
Ärı myqty, ärı mes,
Alty ai mınse arymas –
Mūz büirek te kelıptı.
Qyl saǧaqty sandalger,
Sylaŋ aiaq, kerım sal.
Şamasy bar äudemjer,
Sūŋǧaq moiyn, näzık bel –
Ūşqyryŋ da kelıptı.
Saba qūrsaq, salma tös,
Jazyq sauyr, tartyq bel,
Keŋ maŋdaily, keşkıl bas,
Jelıp ketse jetpes jel –
Küdırıŋ de kelıptı.
Serke sandy, qoi büirek,
Küdır jota küreŋşe,
Ärı juas häm jürdek –
Tyqyrşymas mıngenşe –
Sandalyŋ da kelıptı.
Qyzdyra almas äudemjer,
Qūlja moiyn töŋırek,
Qazan sauyr, qaqpan bel,
Jelıp ketse jetpes jel –
Şombalyŋ da kelıptı, - dep jüirık atty 9 topqa böledı.
Jorǧa bolatyn jylqy jetı künge deiın aiaqtanbaidy
1986 jyly jazda Moŋǧoliianyŋ Baianölgei aimaǧynda qatty jaŋbyr jauyp, su tasypty. Jaŋbyr basylǧannan keiın jūrt aǧysy qatty Qobda özenınıŋ aralynda qalyp qoiǧan jylqylardy aidap kelu üşın Hauannyŋ Faizollasy degen suda balyqşa jüzetın jıgıttı jūmsaidy. Aralǧa jetken Faizolla jylqylardy bır-bırlep suǧa qarai aidaidy. Suǧa aldymen tüsken saqa bieler qūlyndaryn qorǧaştap, iegınıŋ astyna alyp, özderı özennıŋ aǧys jaǧyna şyǧyp, jaǧaǧa şyǧyp jatady. Bır mezette suǧa tüsken qulyq bienıŋ qūlynyn aǧys aǧyzyp ala jöneledı. Osy kezde tortöbel aiǧyr kömekke ūmtylady. Aǧyp bara jatqan qūlyndy quyp jetıp, tanauymen jantalasa jaǧaǧa qarai iteredı. Jarqabaqqa jaqyn kelgenımen, özennıŋ tereŋ iırımı jaǧaǧa şyǧuǧa boi bermeidı. Osy kezde adam aitsa sengısız oqiǧa oryn alady. Tortöbel aiǧyr qūlyndy jelkesınen tıstep alyp jaǧaǧa laqtyrady. Söitıp, özınen taraǧan qūlyndy aman alyp qalady.
-Būl – şyn bolǧan oqiǧa. Baianölgei aimaǧyndaǧy Qobda özenınıŋ Şejık degen jerınde bolǧan. Ondaǧy jūrt älı künge deiın aŋyz qylyp aitady. Mūny nege aityp otyrmyn? Bügıngı künı bız öz ūrpaǧymyzǧa osy jylqy qūrly, mal ekeş mal qūrly meiırım tanyta almai, därethanaǧa tastap, kölıktıŋ terezesınen laqtyryp jatqan joqpyz ba? Qūlyny üşın janyn qiiuǧa deiın barǧan aiǧyrdyŋ äreketı aliment tölemei qaşyp-pysyp jürgen äkelerge ülgı emes pe? Osynyŋ bärın oilasaŋ, myna jalpaq jalǧanǧa syimai ketesıŋ. «Iş qazandai qainaidy, küreserge därmen joq», - dep keşegı taqym toltyryp at mınıp, auyz toltyryp söz aitudy märtebe sanaǧan qazaqtyŋ bügıngı ūrpaǧynyŋ ūsaqtalyp, qatygezdenıp ketkenın qynjyla jetkızdı.
Bırde bır üiır jylqy joǧalypty desedı. Ile-şala quǧynşylar da joǧalǧan jylqynyŋ soŋynan ızge tüsedı. Olardyŋ arasynda bır jauyrynşy bolǧan eken. Jauyrynǧa qarap otyryp aitypty deidı: «Būlar toqtamaidy. Işınde men sekıldı bır jauyrynşy-baqsysy bar. Bır aqyl aitaiyn. «Tegıs attaryŋnan tüsıp, attaryŋdy terıs taǧalap, terıs erttep mınıŋder» deidı. Serıkterı aitqanyn būljytpai oryndaidy. Sonda jylqyny aidap bara jatqan jıgıtterdıŋ ışındegı jauyrynşy: «Qaityp kettı būlar. Bır qysyrdyŋ taiyn soiyp, osy jerde damyldaiyq» deidı jauyrynyna köz salyp, köŋılı jailanǧandai bolyp. Alaida būl quanyşy ūzaqqa sozylmaidy. Qysyrdyŋ taiyn endı jegelı jatqanda quǧynşylar üstınen kep tüsedı. Sonda quǧynşylardyŋ attaryn terıs taǧalap, ertoqymdaryn terıs erttep mıngenı älgı jauyrynşyǧa terıs tüsken eken. Qaityp kettı dep oilaǧan.
Osy äŋgımenı aityp bergen Tättımbet aǧamyz: «Qazır jauyrynǧa, aiǧa, künge qarap boljaityn mūndai adamdar joq deuge bolatyn şyǧar. Qazaq mal şaruaşylyǧymen bıte qainasyp östı ǧoi. Öle jatqan qazaǧyŋ künnıŋ jauatynyn, aua-raiynyŋ būzylatynyn, ai men künnıŋ qoralanyp, qūlaqtanǧanyn jaqsy bılgen. «Ai qoralansa, aiyryŋdy saila, kün qoralansa, küregıŋdı saila deidı qazaq. Kün qoralansa, kün suytady, ai qoralansa, kün jylynady. Qar jauady. Qazır internet degen bälenı tauyp aldyq qoi. Būrynǧy äjelerımız qaida, atalarymyz qaida? Bärın aityp otyratyn. Ol kısıler de azaiyp kettı. «Esık aldynda töbeŋ bolsa, erttep qoiǧan atpen teŋ, auylyŋda qartyŋ bolsa, jazyp qoiǧan hatpen teŋ» degen zamannan ketıp baramyz ǧoi. Mäpelep ösırgen äke-şesın qarttar üiıne aparyp tastaidy. Anda aparyp tastaidy, mynda aparyp tastaidy. Qarap tūrsaŋ, sonyŋ bärı şeneunıkter, oqyǧan-toqyǧan azamattar, - dep qūny kete bastaǧan qūndylyqtarymyzǧa qatysty da oiyn bıldırdı.
Attyŋ syryna qanyq azamat özı de jüirık jaratady. Jaqynda qomaqty qarjyǧa jartylai tazaqandy jorǧa satyp äkelıptı. Jorǧa demekşı, jorǧanyŋ da jūrt bılmeitın qyry men syry köp eken.
-Jorǧa – öte sezımtal, kırpiiaz januar. İesınıŋ aialap, mäpelep mıngenın qalaidy. Jorǧa öz iesınıŋ mınez körsetıp, tızgının bır sılkıgenınıŋ özın üş jylǧa deiın ūmytpaidy desedı. Myqty jorǧa bolatyn jylqy tuǧan kezde üş-tört, keide jetı künge deiın aiaqtanbaidy. Keibıreuler mūny jamandyqqa joryp, «kem tuǧan eken» dep bılmestıkpen bauyzdap tastap jatady. Qatty jorǧa bolatyn jylqy jetı künge deiın ekı adym ala almai, enesın qasqyr sekıldı aldyŋǧy ekı aiaǧymen tūryp emedı eken. Aiaqtary maimaqtau keledı. Mäselen, äkem tumai jatyp qūda tüsken qūlyn tuǧan kezde üş künge deiın aiaqtanbai, artqy ekı aiaǧyn kötere almady. Jorǧa degenıŋız - jylqynyŋ kemtary. Ekı jylqynyŋ bırı jorǧa bola bermeidı. Sirek kezdesedı, - deidı özı de taipaltyp jorǧa mıngendı jaqsy köretın keiıpkerımız.
P.S. Tättımbet Käpūly Ürjar audanynyŋ Köközek auylynda tūrady. Sondaǧy orta mektepte deneşynyqtyru pänınen sabaq beredı. Jüirık at qana jaratpaidy, bürkıt te ūstaidy. Terı ileidı, at taǧalaidy, qamşy, ömıldırık, qūiysqan, jügen öredı. Taŋdy taŋǧa ūryp qissa-dastan aitatyn önerı de bar. Jaqynda oblys tarihynda tūŋǧyş ret Ürjar audanynda ötken bürkıtşıler saiysyn ūiymdastyruǧa da ūiytqy bolǧanyn bıreu bılse, bıreu bılmes. Ūly Mūhaŋnyŋ Älkei Marǧūlanǧa qarata aitqan «Bır özı bır akademiia» degen äigılı sözı erıksız eske tüsedı. Ataqty jazuşynyŋ būl sözın bır boiyna san önerdı syidyrǧan Tättımbet Käpūly sekıldı azamattarǧa aitsa da, jarasatyn sekıldı.
Azamat Qasym
