1.Ekstensivtı joldyŋ otyzjyldyq nätijesı jäne erteŋgı künder... XXI ǧasyrda 60 milliondy el boluymyz kerek! Ruhani- aqparattyq egemendıgımızdı quattaiyq!
Memlekettık tılımızdıŋ märtebesınıŋ ösuı ekstensivtık damu jolynda qazaq degen ūltymyzdyŋ elımızde sany öskenınen, jalpy tūrǧynnyŋ arasynda ülesı jetpıs paiyzǧa jetkenınen, qazaq tılındegı mektepter sany basymdau bolǧanynan. Şükır.
Bıraq būl joldyŋ bügın tyǧyryqqa tırelıp bara jatqanyn da anyq köremız. Ata tılımızdıŋ basqa ūlttar arasynda abyroiy älıde azdaulau, qazaqtyŋ da köbısı ömır boiy basqa tılde söilep, oilap, oqyp, jazyp keledı de ata tılge köşuın oilasa da köşe almaidy – jūmysynda basqa tılsız jüre almaisyŋ, öndırıstıŋ bärı tūryp qalady!.. Qazır qazaq tıldılerdıŋ bırazy balalaryn basqa tılderde (orysşa, aǧylşynşa) oquǧa beruı de mäjbürlıkten ǧoi. Sebebı – eŋ ozyq ǧylymi-tehnikalyq-tehnologiialyq salalarda qazaq tılınıŋ ızı de, iısı de älı joq!..
Maman bolǧysy kelse är adam özımızdıŋ elımızde tūryp özge tılde oqidy – köp salalarda qazaq tılınde oqu joq!.. Sodan otyz jylda bır de qazaq Nobel laureaty bola almaǧany da ma, ǧylym, tehnika, tehnologiia salalarynda, gumanitarlyq salalarda bolsyn! Bırınşıler progresstı köteretınder, gumanitariilar-au eldıŋ ruhyn, sanasyn, aqparatty egemendıgın köteretın toptar. Oǧan qosa älemnen artta qalu sebebı kadr mäselesı, ǧalymnyŋ ailyǧy banktıŋ küzetuşısınıkınen de az, önertapqyştar kerek emes, jazuşyǧa bır tyin da kıtap jazǧan eŋbegıne tölenbese – qandai progress pen ozyqtyqty sūraisyŋ? Ozyq salalarda ömır boiy basqa tılde söileuınıŋ mäjbürlıgın bıletınder qazaq tılıne jaqyndai ma? Ozyq salalarda ısteitın qazaq tıldılerdıŋ özderıne de tuǧan tılı tek üi tılıne ainalǧany-ai!!!
Japoniiada milliarder arasynda ekınşı oryn alatyndar – jazuşylar, japon halqy kıtap köp oqidy da, köp jazady da, ekonomika-ǧylym-tehnologiia jaǧynan da ozyq elderınıŋ qatarynda. Bäsekelestıkke jaramaityn tılderdıŋ bırazy XXI ǧasyrda joiyluda, taǧy köbısı toqyrau kiımın kiıp solarǧa jaqyndauda! Bılım, ǧylym, tehnologiiasy toly tılderdı bükıl älem jattap jatyr-au, mysaly aǧylşyn tılın...
Endı bızdegı tıl mäselesınıŋ üş qyryna jaqyndau qarasaq: progresstıŋ ozyq salalary, ruhani-aqparattyq egemendık, demografiia (tıldık orta rolı)...
1991 jyly el tūrǧyndarynyŋ tek 39% qazaq qūraǧan, ūltymyz orystıldı ortanyŋ qorşauynda boldy. Qazırgı 70%-dyqta tūryp qalmai, öse beru kerek eken deimız. Jäne elımızde 19 million tūrǧynymyz bar bolsa, kelesı otyz jylda 30 millionnan asyp, taǧyda otyz jyl ötkende 45 milliondy bolyp, osy ǧasyr bıtkenşe 60 millionǧa jetu kerek. Sonda ǧana halyq sanynan europalyq Fransiia, Ūlybritaniia, İtaliia, İspaniia qatarlayna qosylamyz. 85 – 90%-dy qazaqy tıldı orta ata tılımızdıŋ saqtaluyna ekstensivtık türdegı kepıl bolyp qalar.
Bıraq bügıngı şaqtaǧy qoǧamnyŋ orystıldı ortadan qazaqtıldı ortaǧa ötuı öte oilastyruly, saqty, eptı bolu kerek. Bū jerde keşe ǧana qazaq tılınde söilemegen, bügın söileu bastauyna ūmtylǧan elımızdıŋ är azamatyna qazaqy orta kömek beru kerek. Mysaly, Britaniiada, AQŞ-ta aǧylşyn tılınde söileuge üirenıp jatqan kısıge eşkım kulmeidı, senıŋ aksentıŋ dūrys emes dep! Quanady – aǧylşyn tılınıŋ bükıl älemge jaiylǧanyna!.. Bızde şe basqaşa: özderınıŋ qolynan dym kelmeitın keibıreulerımız «äne, anau qazaqşa dūrys söileuge de üirenbegen!» dese üirengısı keletınderdıŋ jolyn kesemız... Qarasaŋ sol külkışıl auylda qazaqy ortada östı ǧoi - tıl oǧan özı keldı! Tıldıŋ naǧyz patriottary basqalar da tılımızdı bılsın dep - olarǧa kömek beru kerek, jyly sözben, yqylaspen. Būl sözderdı praktikalyq türde aityp otyrmyn, özım on segız jyl audandyq qazaq-tatar mädeni-aǧartu ūiymynyŋ töraǧasy boldym, eliu jyl basqa tılde söilep, mıne, ata tılde maqala jazyp otyrmyn. Tılge üirenu oŋai emes, bıraq yntaŋ men jıgerıŋ bolsa – üirenesıŋ! Būny aityp otyrǧanym – aldaǧy ūsynystaryma daiyndyq, oqyrman bılsın dep, täjıribesı bar adamnyŋ sözderı ekenın...
Ekınşı qyrǧa köşsek, tıldıŋ tolyq damuyna qazır ruhani-aqparattyq egemendıktı qalpyna keltıru kerek - gumanitariilarsyz halqyŋdy tabandy qyla almaisyŋ. Ata tıl - tabandylyqtyŋ bır belgısı.
Ötken geniilarymyzdyŋ bırı Maiqynyŋ aitqany bar: "Han ädıl bolsa basynan baǧy taimaidy, halyq tabandy bolsa qara jerden keme jürgızedı"!.. Qazır baqtyŋ taiu jaqqa jyljularyn da, tabansyzdyqtyŋ da ymdaryn körudemız – jaǧdaidy dūrystau kerek, küş salyp. Endı ozyq salalarǧa qarasaq...
2.XXI ǧylymi-tehnologiialyq ǧasyrdyŋ intensivtı joly mıne:
Är ǧylymi-tehnikalyq-tehnologiialyq salada ata tıldı jaqsy bıletın mamandardyŋ basyn qosyp, ǧalym-lingvistermen küşeitıp, tört-bes jylda qazaq tılde terminologiia jasau kerek! Oqulyqtardy jazyp, salalyq jurnaldardy aşyp, qazaq tılındegı kıtap, t.b. materialdardy jinap salalyq aqparat qorlardy ıske kırgızu, qazaq tılınde mamandardy oqytudy bastau. Osylai ırge salyp bär ozyq salalardy qazaqylau – Jaŋa Qazaqstanymyzdyŋ kerek ısterınde alǧaşqy qadamdarynyŋ bırı bolsyn.
3.Qasiettı būl ıstıŋ alǧaşqy qadamyn ömırge engızu:
Bırınşı. Eŋ biık äkımşılıkte būl ıstı ünemı alǧa jyljytyp otyratyn talantty belsendıler kerek.
Ekınşı. Ükımette būl ıstı ūiymdastyryp, ömırge engızetın arnaiy komitet kerek. Oiǧa, ıske jalqaulardy onda jaqyndatpau - eŋ bastysy. Tek ıs, nätije är adamnyŋ käsıptık baǧasy. Būrynǧy jalqaulyq, yntasyzdyq, jauapsyzdyq kapituliasiiadan otyz jyldyŋ köptegen bastamalary bos äŋgımege ainaldy. Al, jemıstı salalarǧa qarasaŋ, so salalardyŋ basynda talantty eŋbekşıl progressivtık ideialary bar tūlǧalar boldy. Mysaly, halyqararalyq salada bügıngı kösemımız, demografiiada ideialardy berıp tūrǧan demografiia mamany Maqaş Tätımov boldy. Bıraq 2012 jyldan bastap demografiialyq talpynysta oralmandarymyzdyŋ ülesterı basyldy, qandastarymyzdy keltıretın keŋ qaqpa jabyldy, tar tesıkten köbısı öte almaidy-au... Osy mysalda körgenımızdei, keŋ dünienı tar qylmaiyq, elımızdı, ūltymyzdy älemnıŋ artynda qaldyrǧan statikany ūmytyp, aq peiılmen qazaq analary ünemı tuyp jatqan talant-geniilerımızge dinamikalyq jol aşaiyq.
Üşınşı. Istı qarjylauǧa memlekettık jäne azamattyq ädıs. 162 belgılı qaltaly, ūiymdastyruşy qabıletterı jetkılıktı, azamattarymyz 162 mamandyqqa ata tıldı engızuge bar küşımen üles qossa - ūlttyq salyqty bıraz jaǧynan oryndady deuge bolady. Eŋ nätijelılerge marapat aialmai berılsın – mūndai mümkındıkten qaşatyn adam bolmas. Altyn ärıppen jazylsyn: «Ūşqyş-kosmonavtika salasyn qazaqylaǧan mynaular...» dep, «Programmirovanie salasyn qazaqylaǧan mynaular...» dep, bär salada alǧaşqylardyŋ aty qalsyn.
Törtınşı. Jūmys aşyq türde bolyp, alty ai saiyn nätijelerı qaralyp, teledidar arqyly komitet bastyǧy men salalyq oryndauşylar teledidarmen halyqqa aqparat, sūraqtarǧa jauap bersın: bır kün, taŋnyŋ toǧyz saǧatynan keşkı altyǧa deiın. Osylai är jyl ötken saiyn teledidarda premer-ministr men osy ıske jauapty orynbasary halyqqa būl ıske qatysty esep berıp tūrsyn.
Besınşı. Jūmysty biylǧy jeltoqsan aiynyŋ bırınen bastau: komitettı ūiymdastyru, jospardyŋ shemalaryn, kadrlardy belgıleu, ıske kırgızu, talanttardy topşylau, oflain da, on lain da, prosesstıŋ jüruımen ıskerler qosyla beredı, tek kedergılerge berıspei ünemı alǧa jyljyp tūru kerek. Terminologiialau problemasyn köterıp jūrgen lingvisterdı bärı bıledı, endı tek talantty, quatty, eŋbekşıl, nätijelıl, ūiymdastyruşy belsendıler kerek jäne közderınen ot janyp tūrǧan qoǧamdyq ūiymdastyruşylar-belsendıler, jurnalister – şamymyz sönbes üşın. Är qūryltaida osy ıstıŋ jaǧdaiy turaly aqparat berılıp tūrsyn. Eşkımmen ūryspai, bilık pen halyqtyŋ küşımen kerek ıstı alǧa jyljytudyŋ mümkındıgı bar – 99%-dy mümkındık. Al, qarsylyqty bır paiyz – ol ne? Enjarlyq, jalqaulyq, kerek jerde kerek emes aramtamaqtardyŋ otyrǧanynan. Kışkentai qūmalaq bır böşkı maiyŋdy būzyp tastaidy...
Altynşy. Osy ūsynyspen elımızdıŋ är azamatyna aitatynym: Jaŋa Qazaqstandy tek özımız qūra alamyz. Sonyŋ ışınde aityp otyrǧan qasiettı ıstı tek özımız köteremız. Qolymyzdan kelgenın ısteiık.
Jetınşı. Prezidentımızge tıleitınım: otyz jylda ıstelmegen ıstı bes jylda oryndaiyq! Küşımız jetedı – Ädıldı Qazaqstanǧa qadam basu, ata tılımızge ūlt retınde ädıldık körsetu. Tarihi taǧdyrymyz solai boldy, teŋ jartysymyz ondaǧan jyldar tuǧan tılımızde söilei, oilai, oqi, jazai almadyq, endı azat elımızde qazaq tılınde sairap ketu, ozyq elderdıŋ qataryna özımızdıŋ eŋbegımızdıŋ nätijelerımen jetu – aruaqtardyŋ aldynda bızdıŋ ūrpaqtyq paryzymyz. Jıgerı bardyŋ joly bar deidı aǧylşyndar. Jıgerlı bolaiyq! Maqsattarymyzǧa jeteiık!
Segızınşı de punkt bar: ǧylym, tehnika, tehnologiia salalaryn qazaqtıldı qyldyq dep, basqatıldı obektterdı jabuǧa bolmaidy – olardyŋ önımderı elımızge älı kerek-au!.. Basqa tıldı kadrlardyŋ täjribesı elımızdıŋ altyn qory, bärımız bırge ıstep, bäsekelesıp, dostasyp ortaq ıstı biık deŋgeilerge kötereiık, aldaǧy buyndarǧa eŋbektıŋ jemısterın jetkızeiık! Talantty mamandardy elımızge tartudy bıleiık, olarǧa biık deŋgeilerde önım beretın jaǧdailardy jasai bılu kerek. Qazaqtıldı mamandar aǧylşyn, orys tılderın jaqsy bılıp, bär ozyq jaŋalyqtarmen qazaqy aqparat qorlaryn ünemı toltyryp tūru kerek.
Toǧyzynşy. Osy ekı-üş kün būryn boksşy Aidos ınımız kubalyq boksşydan ūtylyp, qazır komada jatyr. Inımız küştı, namysty, berıspeitın, eşteŋege qaramai alǧa ūmtylatyn qaisar jıgıt, bıraq kubalyq boksşynyŋ tehnikalyq şeberlıgı biıkteu boldy. Älemdık bäsekelestıkte bär jaǧynan deŋgeiı biıkteuler jeŋedı. Sony ūmytpaiyq, aǧaiyn! Alǧa jüruge tyrysaiyq.
Töreǧali Qaziev. Jazuşy, zertteuşı.
Qazaq halqynyŋ tarihyna arnalǧan orys tılınde şyqqan jetı kıtaptyŋ avtory. Qazır ata tılde «Qazaq nama» kıtaby jazyluda. Osy kıtaptyŋ «Qartqazaq» degen bırınşı bölımı jaryqqa şyqty – jaqynda kıtap dükenderınde bolady. Avtor 2018 jyly Qazaqstan Jurnalister Odaǧynyŋ Qūrmet Gramotasymen marapattalǧan, Bökenbai batyrdyŋ medalımen, t.b.
Aqtöbe. 08.11.2022 jyl
Eskertu: «Ata» ūǧymynyŋ küş-quaty, myqtylyǧy köbırek dep, qasiettı «Ana» ūǧymynyŋ näzıktıgı bolǧasyn, ömırdegı kürestıŋ alǧy şepterıne «Ata» ūǧymyn qoia bıleiık. Tılımızdıŋ sözderın abyz atalarymyz berdı. Qazaq tılınıŋ älemnıŋ köptegen tılderıne Atalyǧy bar ekenın de ūmytpaiyq. Azat elde Ata tıldı ūmytuǧa bolmas, tılımızde babalardyŋ täjıribesı, ösietterı, moraldyq-etikalyq erejelerı. Jer betındegı är adam turaly aq köŋıldı özımız aitamyz ǧoi: «Ol da adam balasy!» dep. Būl sözder adamzattyŋ bır ūiadan şyqqanyn körsetedı.
«Armysyz?» dep amandasady-au qazakeŋ.
«Armyz! Barmyz!» dep jauap beredı.
Danalyqtyŋ belgısı.
