("Qoşqarmen qoştasu" toptamasynan)
Būldyr da būldyr 1967 jyl menıŋ ömırımde ekı bırdei maŋyzdy uaqiǧamen aişyqtaldy: bırınşısı, sol jyly jaŋadan şyqqan "Konek-Gorbunok" deitın bürşık kämpittı süisıne jalap-jūqtadym, ekınşısı, bızdıŋ üi qara küzde Qosşaǧyldan Qoşqarǧa köştı. "E-e, baiymyz pyrkorol bolyp tūrǧanda bız qai jerde bolmadyq – Saǧyzben, Qoşqarmen, Narmondanaqpen ainaldyq qoi!" – dep küpsuşı edı bır apamyz marqūm şeşemnen "ot ala kelıp" otyryp. Sondaǧy Saǧyzy, Qoşqary, Narmondanaǧy – köşse tüie qoltyǧy terlemeitın auyldar. Örısten qaitqan qoidai bop juas aqqan Jemnıŋ jaǧasyn tastap şyǧyp, atynyŋ özı eşkım körmegen Loh-Ness kölınıŋ qūbyjyǧyndai zärenı alatyn Qoşqardy bız de kördık-au. Jer jetpegendei, ekı sordyŋ aralyǧyndaǧy, jer tıstegen myq būiyrǧynnyŋ qalyŋynda qairaŋnyŋ qūmtılındei sozylǧan ūzynşa defilege ornalasqan ekı köşelı şaǧyn mūnaişy poselkesı eken.1944 jyly mūnai būrqaǧy atqanda Qarabaudyŋ berışı men esentemırı, haitarmamen kelgen şeşender salypty. Ol kezdegı promsyldardyŋ bır erekşelıgı – qyrdaǧy auyldar jerkepenıŋ jer edenıne qaraqaǧaz tösep otyrsa, mūnda elektr şamynyŋ otty selı jarqyrap, tolqyp tūrady. Jalǧyz "ättegen-ai" – orys mektebı joq. Dälıregı bar, bıraq öz aldyna erat emes, qazaq mektebınıŋ janynan aşylǧan bastauyş tört klass. Odan ärı audan ortalyǧy Dossorǧa ketıp, sondaǧy mektep-internatta jatyp oqisyŋ. Qosşaǧylda altypäterlıktegı körşımız Meşeriakovtyŋ näsıl-näsıbı bızben oinap jürıp qazaqşa tıl syndyratyn, al bız kerısınşe Lermontov mektebınıŋ partasynda otyryp, "namazdyǧymyzdy" orysşa aşqanbyz. Marat ekı jyldy, men bırınşı synypty sonda tauysqanbyz. Endı ekeumız "Belıme buynǧanym kemer beldık, dariǧa-ai sol aradan nege keldık" küige tüstık. Ruhani substansiiamyz bastap tän alǧan sözderımızdı ızdedı. Bıraq amal qanşa, qoǧaly kölder qabyrşaqtanyp, jaŋa oqu jyly bastala älgı erat mektebımızdıŋ tabaldyryǧyn attauymyzǧa tura keldı. Jaǧyrapiia – taǧdyryŋ, deidı ǧoi. Osy tūstan menıŋ sanaly ǧūmyrym öz sanaǧyn bastaidy. Jäne bırtürlı qyzyq bastady. Keiınırek bıldık qoi, sonau eluınşı jyldary qalada da, dalada da ärtürlı klass bır orynda qatar otyryp oqityn mektepter bolǧanyn. Qalaly jerlerde kommunaldyq päterlerge üş klasty bır mezgılde üiıp-tökse, şalǧai dala qostary men būrǧyşylardyŋ vahtalyq qonystarynda tört bırdei klass bır bölmege şüpırlegen. Qoşqardyŋ bastauyş orysşasy osy soŋǧy ädıstıŋ sırge jiiar soŋy bolyp şyqty, aiyrmasy, alǧaşqy ekı klass tüske deiın bır bölmede qatar otyryp, bılım būlaǧyna bas qoiady, 3-4 synyp tüsten keiın kelıp susyndaidy. Bızdıŋ auysymda apai äuelı bırınşı klastyŋ baqa-şaiandaryna sabaq tüsındırıp, tapsyrma berıp bolyp "Teper sidite tişe" deidı de, odan ärı ukazka taiaǧyn ekınşı qatarda otyrǧan bızge şūqşitady. Bız sabaq ötıp jatqanda 1A tapsyrmany oryndaudyŋ ornyna auyzdary aşylyp, bızben bırge" jarqyn bolaşaqqa" saiahattap ketedı, al Liubov Konstantinovnanyŋ syrǧauyl taiaǧy bırınşı qatarǧa oralyp kelgen şaqta bız byltyr ötıp ketken bukvarymyzben şūrqyrasyp qaita tabysyp jatamyz. Lyqa toly klass künıge osylai abyr-dabyr, yŋ-zyŋ... Sırä, bala esın jetı-segız jastan dūrystap bıle bastaityn boluy kerek. Nege deseŋız, Qosşaǧylda alǧaş qolyma qalam ūstatqan mūǧalımdı emıs-emıs bılemın – "şotlandka" deitın şaqpaq jeidelı orta jastaǧy er adam ekenı ǧana esımde, esesıne Qoşqardaǧy Liubov Konstantinovna apaiym jadymda bırşama saqtalǧan. Valentin Rasputinnıŋ "Uroki fransuzskogo" deitın belgılı povesınıŋ bas keiıpkerı – fransuz tılı mūǧalimasy Lidiia Mihailovna soǧys kezınde Baikal öŋırıne evakuasiialanǧan baiyrǧy mäskeulık qyz, İrkutsk şet tılder institutyn bıtırgesın joldamamen Ust-Udege kelıp, bolaşaq jazuşy oqyp jürgen selo mektebınde sabaq bergen ǧoi. Keiın familiiasy Molokova ekenı anyqtalyp, jazuşy onymen hat jazysyp tūrǧan. Al men üşın Liubov Konstantinovnanyŋ Qoşqarǧa qandai jaǧdaida tap bolǧany mälımsız, familiiasyn da anyqtai almadym. İnstitut bıtırıp joldamamen kelgen deiın desem, jas şamasy eresekteu körınetın. Esımde köbırek qalǧany, qazdaŋdaǧan tüp-tüzu aiaǧy... Sosyn, syptai bop taza kiınetın. Sūŋǧaq, symbatty, jiegıne altyn şaiǧan közıldırıgınıŋ arǧy jaǧynan totiiaiyndai kökpeŋbek közı öŋmenıŋnen ötıp keterdei. Sözı aptyq, közı tıp-tık deitınnıŋ däl özı, qysqasy. Liubov apai käsıbıne asa jauapkerşılıkpen qaraidy. Ertelı-keş mektepten şyqpai, tek oqytumen şūǧyldanatyn jampozdyŋ özı. Onyŋ syrtynda tört bırdei klasqa jetekşılık jasau degen bar ǧoi. Soǧan qaraǧanda ışkı jaqtan bılım tiianaqtap kelgen boluy, äiteuır pedagogikasy men ädıstemesı osal emes-tı. Ol kezde tegerşık avtoqalam atymen joq, kedır-būdyr partaǧa şyntaqtap mınıp alyp, qarasauyttaǧy kök siiaǧa onbırınşı qalamūşty malyp qoiyp, keŋ jol däpterge ärıpterdı ırı-ırı ärı körkemdep jazyp myqşyŋdap jatqanyŋ. Ol üşın qalamnyŋ temır ūşyna erekşe ädıspen salmaq tüsıre otyryp, kölbei, eŋıstep jazbaq kerek. Urok chistopisaniia deimız. Arasynda ornymyzdan tūryp, sausaqtarymyzdy aşyp-jūmyp, "My pisali, my pisali, naşi palchiki ustali, dadim im otdohnut" dep şulaimyz. Himiialyq qaryndaşpen jazatyn, sodan bet-auyzdary satpaq-satpaq 1A bızdıŋ Iаroslavl metall būiymdary zauyty şyǧarǧan qalamūşymyzdyŋ şiqylyn ūzaq aŋdap, tereŋ barlap, sıltedei tūnady. Osy bır kündelıktı daǧdynyŋ äserı ma eken, mektepte körkem jazu sabaǧynan şylǧi "bes" alatynmyn. Dese de, bır jazuşy jazǧandai, "omyrau sütınıŋ qajettılıgın odan ärı ötegen sol bır rasionda", iaǧni mektep beretın bılım-bılıkte bır närse – Kökbörınıŋ aşqyltym saumal sütı jetıspeitın. Bügınde aralas mektepterdegı qaraközderımız bır mezgılde ekı türlı tüs köredı eken ǧoi, osyǧan ūqsas jaǧdai bızdıŋ basymyzda da boldy. Klasta: "Vor – vol", syrtqa şyqsaŋ: "Ūry – ūly". Mynda: "Ty sidera by, morchara, budto dero ne tvoio", al jardyŋ arjaǧy: "Şeşe keşe syndy neşe kese". Bügıngı aralas mektepterde qazaqşa oqityn balalar üzılıske şyǧa sap orysşa şüldırlese, toqsan segız paiyzy qazaqşa mektepte orysşa oqityn bız klastan şyǧa bere ainalaiyn ana tılımızge köşıp alamyz. Qoşqar – jan sany bes jüzden şamaly asatyn şaǧyn auyl. Tolyq promsyl emes, mūnai-gaz öndıretın seh, soŋyra mūnai öndıretın uchaske boldy. SDNG, UDN deidı. Şylǧi qazaq tūrady, ägäraki Joǧarǧy köşedegı Garkalo äuletı men şet Pojarnyi auyldaǧy Petrony esepke almasaq. Mişka Garkalo bızden ekı synyp joǧary, Marattarmen oqidy. Orysşa oqyǧany bar bolsyn, balalar üi syrtynan "Mişka, şyq, oinaimyz!" dep aiqai salsa, ol soǧylǧan "Ūiyqtap jatyrmyn!" dep qarsy aiqailaidy. Orysşasynan qazaqşasy ılgerı. Al endı Qoşqardyŋ aborigenderı orysşaŋdy omyrtqa būtarlaǧandai būtarlaidy-au. Bırde Leningradtan SSO-men kelgen orys bikeşter monşaǧa tüsıp jatqanda suqūbyr jarylyp ketıptı. Dereu qolynyŋ közı bar Tüseş slesar şaqyrtylady kömekke. Sondaǧy Tüsekeŋnıŋ kırıp kelıp, Haua anamyzdyŋ kästömımen tūrǧan piterlık sūlularǧa şaşqan jarlyǧy: "Avarynyi polojenie! Ne mogu terpet! Zadom povernis!". Monşa azan-qazan... Baukeŋnıŋ – Bauyrjan Momyşūlynyŋ jazuynşa, Asydaǧy mektep-internatta orys tılınen sabaq bergen Mihail Vasilevich Lvov balalardy "Skolko chasov? – Kotoryi chas?", "Kogda ty rodil? – Kogda ty rodilsia?" sekıldı söilemderdıŋ qatesın tauyp, dūrysyn qoldanuǧa üiretedı eken. Bırde jaqsy oqidy dep jürgen Pırälı qara basyp şatasyp, janyndaǧy Marusiaǧa "Kogda ty rodil, Marusia?" dep qoiyp qalady. Klastan atylyp şyqqan Marusia sol küiı Jualynyŋ asuynan asyp joǧalǧan eken deidı... Jadym taŋdamaly-taldamaly ǧoi menıŋ, iaǧni özıme kerektını ǧana ūstap qalamyn. Balabaqşadaǧy balalardyŋ keibırınıŋ aty-jönı älı künge esımde, aitalyq Raihan deitın quyrşaqtai qyz balanyŋ, tıptı Süierbaeva ekenın de bılem, söite tūra Qoşqardyŋ orysşasyndaǧy klastastarymnyŋ bırde- bıreuınıŋ atyn bılmeidı ekem. Äiteuır solardyŋ bıreuı bır künı sabaq aityp tūryp sasqalaqtap, Liubliu Konstantinovna dep saldy. Liubov apai küleiın dese küle almaidy...
Jatyryn jatyrqaǧan on bes jarymes su sapyrǧan tentek. Olar ǧana emes, jalpy mektep bır-bırlerınen edı. Jabaiy desem artyqtau bolar, bıraq ajaiyb ekenı anyq. Sabaq ta, üzılıs te özınşe balahana-balaǧan. Ülken üzılıs "bır töbenıŋ tozaŋyn bır töbege qosady". Sol kezde sänge asqan lentaly pirotehnikalyq oiynşyq – piston atylady. İısı älemet, petardadan da jaman.
Sonymen, ne kerek, alystaǧy Qoşqarǧa bılım ūryǧyn sebemın dep, asqaraly armanmen kelgen Liubov Konstantinovnanyŋ tai jegendei talabyn bızdıŋ tört "huliganski" klass tızege salyp syndyrdy-au aqyry. Men üşınşıge köşken jyly "klassnaia damamyzdyŋ", auyldyŋ qatyndarynşa aitqanda "sabanşaş albasty äieldıŋ" ornyn sipap qaldyq. Onyŋ ketuımen bolar-bolmas mekteptıŋ tolar-tolmas orys klastary da jabylyp tyndy. Orys boiyndaǧy aq adamdyq kompleksterden qazaq jerın jersınbeidı degen pıkır bar ǧoi, solai da şyǧar, al menıŋ bıletınım - Qoşqar jäne Liubov apai deitın ūǧymdar o bastan bölek jaralǧan ūǧymdar-tyn. Rasputinnıŋ Lidiia Mihailovnasy Udede bır injenerge tūrmystanyp, Ürkıtte qalyp qoiǧan, al bızdıŋ Qoşqarda Liubov apaiǧa jıp taǧarlyq ondai orys azamaty bolmady.
Hoş, qaǧynan jerıgen otyz dübäranyŋ aldynan endı "Bolamyz ba, bordai tozamyz ba?" degen gamlettık sūraq köldeneŋdedı.
Şeşem adaidyŋ qyzy, basy qattylau kısı, sol "general" aitty:"Alysqa, internatqa barmaisyŋdar, ölıp qalasyŋdar" dep. Sondaǧy alysy – otyz şaqyrym Dossor. Söitıp üşınşını Qoşqardyŋ qazaq klasynan bastadym.
Ǧalymdardyŋ aituynşa, adam insulttan soŋ keiın kele qylǧan tılınde emes, özınen-özı ana tılınde söilep ketedı eken. Jäne de qai tılde oilasaŋ, sol senıŋ tuǧan tılıŋ. Mende ondai problem bolǧan joq – qaitkende de şikı auylda, tüienıŋ arasynda, qazaqy qarapaiym injener mūnaişynyŋ otbasynda östım ǧoi. Sonda-daǧy jaŋa ortaǧa jaltaqsyz aralasyp kettım desem ötırık bolady. Oǧan eŋ basty kedergı – közımdı aşyp körgen älıppemnıŋ Bukvar boluy. Onda qazaq älıpbiındegı basy imek qaiyrylatyn "I" siiaqty ärıpter joq, al men onyŋ ornyna kışı "ı"-nı ülken qylyp jazamyn. Klass du küledı. Jıŋışkelık belgısın "miagkii znak", qysqa "i"-dı "i kratkii" dep jäne qatyramyn (älı de solai). Sanaqqali Qūljyǧarov pen Aşyqauyz Nūrlandar zoopark körgendei mäz. Körşı klastaǧy Marattyŋ da oŋyp tūrǧany şamaly - apai aqqudyŋ sügıretın körsetse, "Lebed! Lebed!" dep atyp tūrady. Eŋ qiyny, "qanaǧattandyrylmaǧandyqtaryŋyzdan" dep aş ışektei şūbatylyp keletın sözderdı aitu. Ǧajap, bır sözde – 32 ärıp! Orys tılınıŋ flektivtı, qazaq tılınıŋ jalǧamaly ekenın ol kezde bızge kım tüsındırıptı.
Qysqasy, qazaq tılı men üşın "Abylai aspas sary belge" ainaldy. Jazǧanda qate jıbermeimın-au, bıraq zaŋdylyqtaryn basym almai qoidy. Sonyŋ kesırınen taŋdaǧan mamandyǧymnyŋ negızgı qūrylys materialy – qazaq tılınen ylǧi üş alyp, jarty ball jetpei, universitetke qatarynan ekı jyl tüse almadym. Osynda bastauyşta qazaq tılın attap ketuımnıŋ äserı bar boluy kerek. Qoşqar ne orys emes, ne qazaq emes pgt-lar – Dossor men Maqatqa qaraǧanda qazaqy dedım ǧoi ılgerıde. Degenmen ol da şöre-şöreleu edı. Üidegı bes somnyŋ kışkentai radiosy ūzaq kündı qyldai etıp ekıge bölıp, ekı tılde sairaidy. Köşede baǧanǧa ılıngen qauǧa radionyŋ tübıne otyryp alyp tyŋdaityn futbol reportajdary bosa-bolmasa da orysşa. Ara-tūra ışkergı qalalardan kelıp, Mūnaişylar klubynda oiyn qoiyp ketetın ärtıster jaiynda tıptı äŋgıme joq. Qylaiaǧy dükende döregen azyq-tülıgıŋdı de orysşa atyn aityp sūraisyŋ: elu bes tiynnyŋ sguşennoe molokosyn, segız tiynnyŋ korjigın, tört tiynnyŋ liver beliaşiın, on tiynnyŋ suhoi kompotyn, jiyrma ekı tiynnyŋ diuşes limonadyn, otyz üş tiynnyŋ kilki v tomate-sın ber dep qylqyldap tūrǧanyŋ. Äsırese klubtan "Defo"kinostudiiasy tüsırgen "Limonadnoe Djo" filmın körgen soŋ "Diuşesten" dämdı susyn joqtai bolyp körınedı (şyny da sol).
Bır qyzyǧy, joǧarydaǧylar Qoşqardyŋ ışkı jaǧdaiyn jaqsy bıletın boluy kerek, äiteuır orysşany qazaqşamen şalaptap otyratyn. Mysaly, filmder ekı tılde keledı. Ündıster teŋbıl atpen qaqaqulap şauyp jüretın "Djo"-ny orys tılındegı nūsqasynda kördık, al "Qalqan men semser", "Aspannan tüsken beseu"siiaqty şytyrman oqiǧaly voennyi kino, balalarǧa arnalǧan "Şaqşaqai" ("triasoguzka"), "Şaqşaqai qaita ūrysqa şyqty", "Jamantai" ("Malchişka-Plohişka"), "Taşkent – toq qala" qatarly kinoönımderdı qazaqşa dubliaj nūsqasynda tamaşalaitynbyz. Maǧan äsırese "Qalqan men semser" esten ketpestei äser qaldyrdy. Seans saiyn "Sohraniat do konsa seansa" dep mındettı eskertpe jazylyp, qatar-orny körsetılgen bilet-kontramarkamen kırıp, kırpık qaqpai qaraimyn. Äneu bır jyly Bakude ötken bır forum kezınde Stanislav Liubşinmen tanysyp, ol oinaǧan keŋes barlauşysy İogan Vais beinesı özıme qalai äser etkenın aityp edım, qartyŋ: "Skoree moia samaia luchşaia rol v "Ne streliaite belyh lebedei" dep basqa qiyrdan tabyldy...
Törtınşıge köşken jazda sözden ūşynyp auyrdym – özımnen özım kıtapqa aŋsarym audy. Ekı-üş jylda mektep jäne poselkelık kıtaphanalardyŋ kıtap qoryn ada qyldym. Tegınde jazuşy adamǧa tıldık stihiia bala kezınde darityn bolu kerek jäne būl keremettı özge eşteŋemen, tıptı ädebi tılmen tüzetu mümkın emestei. Bıraq taǧy da bızge kıtapty jüielep oqudy üiretken, bet nūsqaǧan kım bar deisıŋ – qolǧa tüsken-tüskenınşe qylǧytamyz. Keŋes odaǧy öz zamany üşın kıtapqūmary eŋ köp eldıŋ bırı boldy delınedı ǧoi, kım bılgen, anyǧy, zytymdaǧy qūittai auylda ekı bırdei kıtaphana boldy jäne olardyŋ qory arzan qaǧazǧa basylǧan, bıraq taralymy mol kıtappen ūdaiy tolyǧyp otyratyn. Jäne de älemdık ädebiettıŋ taŋdauly üzdıkterı qazaq tılıne audarylyp keledı, audarylmaǧanyn orys tılınde oqimyz. Osylaişa törtınşı synyptan bastap Hamza Esenjanovtyŋ "Aq Jaiyq" trilogiiasynan qūlatyp bıraz töl dünielerdı, audarmadan Lui Bussenardyŋ "Qaharman kapitanyn", Grigorii Adamovtyŋ "Ekı mūhittyŋ syry", avtory esımde qalmaǧan fransuzdyq "Tırı jetımdı", tıptı balaǧa arnalmaǧan Djek Londonnyŋ Bekbolat Omarov tamaşa tärjımalaǧan "Martin İdenın", Sadriddin Ainidıŋ Asqar Toqmaǧambetov qazaqşalaǧan "Qūldaryn", Gi de Mopassannyŋ Äbış Kekılbaev özımızşe tögıltken "Ömırın" bır jazda saudyratyp oqyp tastadym. Onyŋ syrtynda "Susima", "Port-Artur", "Graf Monte-Kristo", "Tri muşketera"... būlar orysşa kettı. Osy kıtapty ekı tılde kezektestırıp oqu maǧan kıtaptyŋ jaqsysy da, jasyǧy da qai tılde jazylǧanyna qaramai ortaq bır ülgıde, bır sözdık qorynda qalypqa salynyp qatyrylatynyn, olardaǧy aiyrma sözderdıŋ özara säule tüsıre aluynda, temp-intonasiia-aksent qatarlarmen kele aluynda ekenın ūqtyrdy. Osy arada qalyŋ kıtaptarǧa bırden tüskendıkten jalpy ädebiet auylyna äkeletın joldyŋ basy – ertek kıtaptardy attap ötıppın, būl bır jaǧynan keiıpkerlerı ölıp qala beretın serbtıŋ "Qaǧanaqbas, qylkeŋırdek jäne şibūt" sekıldı ertekterınen, qatygezdeu orys balalar ädebietınen menı saqtap qalumen qatar özımızdıŋ balalar ädebietın de oraǧytyp ötken ekenmın. Oqudy orysşa bastauymnyŋ kerı yqpaly osydan körındı. Ärine, ol mültıktıŋ ornyn keiın "Batyrlar jyry", "Rüstem-dastandar" toltyrǧandai boldy, dese de sol kertıktıŋ zardabyn älıge deiın tartyp kelemın...
Besınşıge köşken jyly, ekı tıldıŋ arasynda şöre-şöre qalpymda qalamǧa qarappyn. Sol jasynda äiäi apaiyna qūmarlyq öleŋın arnap jıbergen Aitbai Säulebek siiaqty men de eger orysşa oquymmen besınşıge jetkenımde alǧaşqy öleŋ şatpaǧymdy Liubov Konstantinovnaǧa arnap jıberer me edım, qaiter edım, bıraq men üşın tarih doŋǧalaǧynyŋ basqaşa ainaluy jalpy jazu önerımdı orysşa bastaudan saqtap qalypty. Sondaǧy bır qalyŋ däpterge toltyra jazylǧan poeziiamnyŋ jylan qaraǧy jalǧyz şumaq-tūǧyn, özımnıŋ oiymşa. Suat basynda aŋşynyŋ myltyq qarauylyna ılıgetın elık jaily ǧoi... "Kögıldır boiau tögılıp qalǧan qiialym,/ Ürıkpei jettı jäne de maǧan jyr-aǧyn./ Myltyqtyŋ basyn qaiyryp qalar şaǧymda,/ Arda emgen elık talaq qyp tastad qiiaŋyn..." dep keledı. Esımde qalǧan osy şumaqty keiın bırşama tanylǧan aqyn tanystaryma oqyp bergenımde olar bır auyzdan alǧaşqy jolymdy ūnatty. Ony Qadyr Myrzalievten jymqyrǧanymdy älgılerge aitpadym bıraq. Negızı yŋǧaisyzdau boldy, degenmen sol jalǧyz joldy özımdıkı sanaitynmyn: bıle-bılgenge dübära balanyŋ ädebiet auylyna basqa emes öz tılınde qadam basuyna septesken däl sol "kögıldır boiau tögılıp qalǧan qiialy" edı ǧoi. Al segızınşı klasta jürgenımde Dükenbai Dosjanovtyŋ "Jıbek joly" romanynyŋ sūrapyl äserımen qalyŋ däpterdıŋ ekı jaq betın toltyra jazylyp qalǧan tarihi "romanymnyŋ" 1-şı bölımı endıgı jerde böten tıldıŋ bögenaiyna aualanbai, däl özımızdıŋ tılde tarta beretınımdı barşaǧa – sonyŋ ışınde özıme – paş etuımen qūndy boldy. Men endı qazaqşa jazuǧa alaŋsyz den qoidym.
Sonymen qatar ışımde "Qodardyŋ üşkır tūmsyq qanjaryndai jürektı egız ekıge bölıp", äldebır özgerıster jürıp jatqanyn sezbeppın de.
Joǧaryda qazaq mektebıne auysqanymmen, orys tılımen araqatynasymyz şart üzılıp qalmady dep edım ǧoi. Mūnyŋ syrtynda orys tılı ūlttyq mektepterde mındettı pän. Odan bızge Gurev pedinstitutyn orys tılı men ädebietı mūǧalımı mamandyǧy boiynşa bıtırıp kelgen aǧailar men apailar beredı. Mysaly, 3-4 synypta Dosan aǧai. Etjeŋdı sary kısı, közıldırık taǧady. Sabaq üiretkenınen gazet oqyǧan bop otyryp köz şyrymyn aluy köbırek (mektep direktory edı, şarşaityn boluy kerek). Marqūm arasynda selk etıp oianyp ketedı de, közı tüskenın sausaǧymen ılıp: "Bolvan, berı kel!" dep taqtaǧa şyǧarady. "Saǧan edinisa, kelesı joly semırtıp äkel" deidı. Odan keiın Aiman apaidyŋ erasy... "Chito?" dep şaqyldaidy. "Chto" degenı ǧoi...
Keiın orysşa ıs qaǧazdaryn jaza bastaǧanymda orysşamda oisyraǧan olqylyq bary anyqtaldy: okonchanie-den qate jıberedı ekem. Osy jäne basqa da tıl zaŋdylyqtary keiıngı synyptarda üiretıluı tiıs edı, al men ol klastarǧa jetpei ketkenmın. Olar, ärine, qazaq mektebınde orys tılın oqytu baǧdarlamasynda da qarastyrylǧan, bıraq joǧaryda aitylǧan " adam faktory"...
Degenmen, menıŋ orysşa sözdık qorym basqalarmen salystyrǧanda edäuır mol bolypty – keiın Maqattaǧy apaiym Roza Nūrseiıtovanyŋ aituynşa. Qoşqarda jürgende basqalar klastyŋ sūluy Altyn Älımgereevany Älchka dep jatqanda men laskatelno-umenşitelnyidyŋ zaŋdylyǧy boiynşa (özımdı üiretkendei) Allochka dep erkeletemın.
"Orys tılı temır şeŋberlermen qūrsaulap tūrmasa aǧaş böşkenıŋ tılıkqabyrǧasy qazaq tılı şaşylyp qalar edı" – Oljas aqynnyŋ būl sözı tarihi şyndyqqa qiǧaş, ärine. Dese de, orysşaǧa erte jastan bastandyrylǧan adam keiınırek ana tılınıŋ şüigınımen tabysqan künde de älgı alǧaş älıppe aşqan tılımen arada biiaz qabyqtai bır bailanystyŋ saqtalyp qalatyny ömırdıŋ şyndyǧy. Ūiyǧan qatyqtai dırıldep äiteuır bır saǧym şaqyrady da tūrady. Äsırese jazatyn adamdy. Qalam ūstaǧan jan üşın alǧaş Söz deitın siqyrly älemnıŋ baqşasyna qai tılmen kelıp kırgenıŋ maŋyzdy eken. Osy qasiet boiyŋda alǧaş nyşan tastaǧan künı aq qaǧazǧa tüsırgen eŋ bırınşı sözıŋdı kım qai tılde qūlaq tübınen sybyrlap tūrǧany maŋyzdy eken. Belgılı mūnaişy Näsıpqali Marabaev jaily kıtap jazǧan Äbılqaiyr Span aǧamyz mynadai bır derek keltırıptı.
Gurevtegı Jambyl atyndaǧy mektep-internatta Näsekeŋderge orys tılı men ädebietınen sabaq bergen Mäskeu universitetı filologiia fakultetınıŋ tülegı Bronislava Iаkovlevna Gofman diktantta bes qate jıbergenge "ekı" qoiady eken. Äsırese dauysty dybystardy qatesız jazudy qataŋ talap etıptı. Näsekeŋ orys tılınen de jaqsy bolǧan, tıptı Gofman diktantqa dauystap oqyp tūrǧanda basqa balalarǧa qimylmen körsetıp otyrady eken: qalamsabymen auada imek belgı syzsa, ütır degenı, qalamsabyn siiasauytqa bır ret malsa – nükte, ekı ret batyrsa – qos nükte, mūrnyn şuyldata kürsınse – lep belgısı. Söitken Näsekeŋ orys tılı men ädebietınen törtke şyǧyp, altyn medal ala almai qalǧan. Bronislava Gofmannyŋ öz pänınıŋ bäsın qanşalyqty joǧary baǧalaǧanyn osydan-aq aŋǧarasyŋ. Erte közı aşylǧan mädeni halyq, klassikalyq adami qūndylyqtardy ūlyq tūtqan el ǧoi, qanşa degenmen. Al solardyŋ barlyǧynyŋ basyna özderınıŋ aişyqty ädebi tılderın qoiatyndaryn aitsaişy. Ülken halyqtar nesımen ülken? Eŋ aldymen tılımen, tıl arqyly ornaityn jora-tärtıbımen ūly. Mynany qaraŋyz: balabaqşadaǧy ekı, bastauyştaǧy ekı, jamiǧy tört jyl boiy miyma ūdaiy türde orysşa qily sözder qūiylyp otyrypty, solar bala kökıregımde jazuly hattai jazylyp qalypty, kündı aiǧa, ailardy jylǧa jalǧap, sät saiyn oisanamdy näzık te äsem tetıktermen būrai otyryp, älı buyny bekıp, būǧanasy qata qoimaǧan jas balany özı üşın taŋsyq, sonysymen de qyzyqty sony örıske jetektep äkep, jaŋadan adam qalyptaudyŋ şarasy atqarylyp jatypty. Mädeni qorektendırıptı, bütkıl aldaǧy ömırıŋe, – sonyŋ ışınde ädebietke qarai jaŋa qadam basqan yntyzar köŋılıŋe, – bet nūsqap, tıptı baǧyttap otyratyn, bötenge täbiia berık ırgetas qalap ülgerıptı. "Nesı bar, men endı ekı tıldı qazaqpyn ǧoi – käsıbi qajettılıkpen bır mezgılde qazaqşa da, orysşa da oilai alamyn ǧoi", – dep toqmeiılsıtıptı. Betege ketedı, bel qalady. Su ketedı, tas qalady. Sürme ketedı, qas qalady. Onyŋ sebebı, tıl – eŋ bastapqy model qalyptauşy jüie. Özge modeldeuşı jüieler – mädeniet pen öner ekınşı orynda. Reseilık mädeniettanuşy Iýrii Lotmannyŋ semiotika ılımı boiynşa solai. Iаǧni tılıŋ qai tılde şyqsa, sol tıl özegıŋe bırjola qūrt bop bailanady. Sol sebeptı japondar bastauyşta balany öz tılınde ǧana oqytady. Bastauyşqa eŋ üzdık mūǧalımderın jıberedı. Jabropa da balany on jasqa deiın özge tılde oqytpaidy. Mektepte alǧaş kıtaptyŋ betın qai tılde aşqany, qolyna alǧaş kım qalam ūstatqany, kımnıŋ sözın tän alǧany, qysqasy, tomaǧasy qalai sypyrylǧany airyqşa maŋyzdy dep bıledı. Mūny qazaq jädidterı de jaqsy bılgen. Özderı de orysşa oqyǧan Ahaŋdardyŋ "Bala jany aq qaǧazdai tap-taza bolyp tūrǧanynda bastauyş bılımdı ana tılınde alsyn, bılım men tärbienıŋ negızı bastauyşta" dep şyr-pyr bolatyny sodan. Olai bolmasa adam özın tanymai qalady. "Būlar – amerikandar – keter-au, bıraq sonan soŋ bız özımızdı özımız tanymai qalamyz ǧoi", – deidı fransuzdar tüsırgen "Qara altyn" filmınde Saud Arabiiasynyŋ negızın saluşy hanzada Audidıŋ äkesı Omar sūltan. Osyny estıgenımde esıme bala kezımızde Qoşqarda aitatyn sanamaq tüstı. "Na krylse sideli – sar, sarevich, korol, korolevich, sapojnik, portnoi, kto ty budeş takoi?" deitın bız bır-bırımızdı sausaqpen keudeden şūqyp.
Bäse, men kımmın osy?
Ūlttyq aramşöp bolmaspyn, "törtınşı jüzge" de auyl-üi qatar qona bermeimın, sonda da bırtürlı bır jaisyzdyq bar. Eŋ jeŋılı, bır tüiır qyzymdy janymnan jaqsy köruımnıŋ özı üide erkek balany ūlyq tūtatyn ata dästürımızge şalys ta, qyz balanyŋ qolyna baryp tūratyn orys otbasylaryna kelıŋkıreidı. "Osy men orysqol emespın be?!" dep qoiamyn özıme özım. Ol da eşteŋe emes eken, eludı eŋsere qaraptan qarap orysşa jaza bastaǧanymdy aitsai. Maqala, esseler. Mūrat aǧam (Äuezov): "Orysşaŋda cheşenderdegıdei artyq-auys söz bolmaidy eken", – degesın, elıkkenge jelıgıp, "ekınşı plannan" şyqtym – endı orys tılınde mi aşytatyn ülkendeu kıtaptar jazyp tastadym. Şırkeu-prihod mektebındegı üş ailyq orysşasymen Lermontovty onyŋ özınen asyra jazdap audarǧan Abai büitse, baqandai tört jyl "ūly tılmen" auyzdanǧan men qaityp qarsy tūrarmyn būl yqpalǧa!? Qazaq tılı etek-jeŋı keŋ şapan, al orys tılı būlşyq etı būlt-būlt oinaǧan atlet, soŋǧysymen oidy yqşamdap, dälırek jetkızuge bolady. Qazaq tılı tabiǧi qalpynan aumaǧandyqtan, al orys tılı bır kezde qajettılıkpen qoldan jasalǧannan da şyǧar. Öz oiym ǧoi. Orys tılınıŋ bız üşın älı künge bükıl ǧylym men mädeniettıŋ kenışı retınde tūǧyrynan taimai otyrǧany da osy qoltuma qolbalalyǧynan şyǧar. Bıraq böten tıldıŋ aty – böten tıl. Özım tuyp-ösken atyraptan mysal alsam, Maqatta orys mektebın bıtırgen Berqaiyr Amanşin taza qazaqşa jazyp ketken, al däl sol Gaidar atyndaǧy mekteptı tügesken Sätımjan Sanbaev şyǧarmalaryn tek qana orys tılınde jazdy. Söitse-daǧy Maqattaǧy ekınşı qazaq auylda ösken Sätekeŋ tüs qazaqtyŋ özı edı, kezdeskende "Aiǧyrlar söitedı" dep, maŋdaiymnan iıskeitın. "Jeldep jaiylǧan qoidyŋ etınde holesterin az bolady" dep, qazaqy qaraqoidyŋ etın ǧana jer edı. Jazǧandarynyŋ tılı orysşa bolǧanymen, bükıl ruhynan qazaqy dıl, qazaqy semantika esıp tūrar edı. Sondaida Sätekeŋe orys tılı tarlyq qylatyndai sezıluşı edı.
Keiın, orysşa jazuǧa den qoiǧanymda älgındei jartykeş ekıūdaiylyqty özım de bastan keşırgendei boldym. Qūdauanda, qanşa jerden orysşa symǧa tartqandai etıp ädemı, örnektı, şeber jazuǧa tyrysqanyŋmen, bärıbır Rasputinnıŋ deŋgeiıne jete almaitynyŋdy ıştei sezıp otyrasyŋ. Äiteuır qalam älde bırdeŋe jetpegendei jūtynyp, tetkidı. Al qazaqşaǧa köşkenıŋde kösteŋdep ala jöneledı. Rahat bır tıl şüigınıne enesıŋ. Būl jaǧdaidy Bauyrjan Momyşūly jazyp ketıptı. Tüpnūsqaşa jıbersek: "Govorit na rodnom – eto znachit vyrajat svoi mysli s toi neposredstvennostiu, iskrennostiu, polnotoi, kotorye nevozmojny dlia naşego pokoleniia na drugih iazykah... My i na russkom iazyke vyrajaem svoi mysli po-kazahski..."
Osy aitylǧandy jazuşylyq käsıpke audarsaq, qalamger üşın özge tıl jūmys tılı retınde tuǧan tıl eken de, – meilı ony qanşa jetık igerse de, – al özınıŋ ana tılı naǧyz şyǧarmaşylyq tılı bolyp qala beredı eken. Bastauyşta ötkızgen ekı jyl menı qaqqa jarǧandai edı. Būl merzım menı orys älemıne jaqyndatyp ülgergen eken. Bıraq būdan keiıngı qazaqşa ekı klass tamyrymnan bırjola üzıluıme mümkındık bermei, tabiǧi ortammen qaiyra tabystyrypty. Aldyŋǧy ekı jylda qūlaǧymdy basqa tılge aşa tūra, ol tıl bala qiialymdy ūştap ülgermegen eken de, oi-qiial keiınırek ana tılımde ūştalǧan. Men solai oilaimyn. Qalai bolǧanda da, qaterlı ötkelge jetpei būrylyp ketuım menı tolyq dübäralyqtan qūtqaryp qalsa kerek, maşalla...
Qoşqarǧa araǧa qyryq tört jyl salyp, Sanaqqalidyŋ sep boluymen bardym. Aldymen Qoşqar atanyŋ basynda bolyp, bet sipap, sosyn auylǧa keldık. Dälıregı, oiran jūrtynda boldyq. Änebır jyldary tūtas auyldar "perspektivasyzdar" tızımıne ılıgıp, Ai men Künnıŋ amanynda terı süiretkendei azyp-tozyp, at aryǧandai qausap qaldy emes pe. Qaramaiy tügesılıp, endı kapitalizmnıŋ tamaǧyna köldeneŋ süiek bolyp tūra qalǧan Qoşqar da solardyŋ aiaǧyn qūşypty. El Atyraudyŋ basyna, odan da ärmen, Saraişyq jaqqa zorlap köşırılgen. Qoşqar dese janary dymdanyp sala beretın Sanaq, – baiaǧy Dosan aǧaidyŋ "bolvany", bügınde qai proektıŋdı de közın jūmyp alyp oqi beretın maman qūrylysşy, – bız oqyǧan mekteptıŋ jūrtyn bırden tapty. Bır qabatty, sorǧa jaqyn, geolog Ekpın aǧamyzdyŋ üiınıŋ qasynda edı. Qadym zamannyŋ qala jūrty qūsap qorymdanbai, jaŋadan köşken eldei, taqtai-tastary aira-jaira bop jatyr eken.
Men Qoşqardyŋ oiran jūrtyn ūzaq araladym. El joq, üi joq, aty kartadan öşırılgen, alaida bylǧary bas şeneunıktık oilau jüiesın joqqa şyǧaryp, Qoşqar deitın söz kökırekterge jazuly hattai jazylǧan. Ainalyp ta keteiın Aqqoşqarym, mūzdai besık taianǧan, jylasam şoşyp oianǧan, qūndaqtap jerden jai bergen, aialy qolda talpyntqan, su sūrasam süt bergen, qūiryq şainap, mai bergen, köbelektei ainalyp, päruana bolǧan basymnan ǧaziz anamnyŋ omyrau sütımen kelgen ana tılım barda, onyŋ yrǧaǧy men yrǧaŋy, būrmasy men būraŋy, şüigını men şūraty tūnyǧy lailanbai aman tūrǧanda men de barmyn, sen de barsyŋ, qazaq ta bar. Künderdıŋ künı mūqym qazaq bır-bırın qazaq boluymen qūttyqtap jatqanda sen de, Aqqoşqarym, eŋseŋdı tıktep, qaraqorym jūrtyŋnan külden qaita jaralǧan Fenikstei bolyp türegelersıŋ. Türegelersıŋ de, auyldar bolyp ǧasyrlar alǧa köşer. Myŋ alǧys saǧan, Qoşqarym, sen bolmaǧanda tamyrynan ajyrap, küretamyryn joǧaltqan men mūndar bügınde şüldırlep, qai qiyrda, qandai jaǧdaida jürer edım?!
Maqsat TÄJ-MŪRAT
Ūqsas jaŋalyqtar
