Almaty qalasy Din isteri jónindegi basqarmasynyń qoldaýymen "Din men dástúr" jobasy aıasynda "Adyrna" ulttyq-etnografııalyq birlestigi halqymyzdyń rýhanı qundylyqtaryn nasıxattaýda birshama is sharalar ótkizdi.
Jaqynda ánshi-kúıshi, kompozıtor, tarıxshy-etnograf, ónertanýshy, jazýshy, kınoger, senarıst Erlan Tóleýtaımen Saparǵalı Begalın atyndaǵy memlekettik balalar kitaphanasynda tamasha bir kezdesý ótken edi.
Ultymyzdyń maqtanarlyq rýhanı qundylyqtary kóp. Solardyń biri de biregeıi qazaqtyń salt-dástúrleri. Bul kezdesý qazaq ultynyń salttary týraly taqyryp aıasynda órbidi. Qazaqta salt-dástúrler kóptep sanalady. Árqaısysynyń mańyzy men orny da erekshe. Mysaly: «shildehana», «tusaý kesý», «aryzdasý», «asatý», «ashamaıǵa otyrǵyzý», «at-ton aıyp tóleý», «áýlıe aralaý», «besikke salý», «besikti alastaý», «jeti atany bilý», «moıynǵa burshaq salý», «múshel jas», «saýyn aıtý», «súıek jańǵyrtý», «jylý jınaý», «syńsý», «balaǵa esim berý», «ıtkóılek kıgizý», «bal ashý», «bala asyrap alý», «bádik aıtý», «básire», «baýyrǵa salý», «qyz kórý», «quda túsý», «jasaý daıyndaý», «betashar», «uryn barý», «aıttyrý», «bata berý», «toıbastar aıtý», «toıtarqar aıtý», «tasattyq», «enshi berý», «estirtý», «joqtaý aıtý», «toqtaý aıtý», «kóńil aıtý», «kórimdik berý», «súıinshi suraý», «jamby atý», «ámeńgerlik», «jesir daýy», «jylý jınaý», «kóterme», «qun talap etý», «qonaq kútý», «balany qyrqynan shyǵarý», «oramal tastaý», «tamyr bolý», «shapan jabý», «qalyń mal berý», «toqym qaǵar», «quıryq maılaý», «tyrnaq aldy», taǵysyn taǵylar. Qazaqtyń salt dástúriniń sany naqty qansha ekeni belgisiz. Mysaly tek toılardyń túrleri qanshama deseńizshi! Mysaly «quıryq botqa», «baýyr aıaq», «tyrnaq aldy» t.b.
Erlan Tóleýtaı qazaq salt-dástúrleri týraly kóptegen qyzyq áńgimeler aıtty. Ǵalym naqty derekter keltire otyryp sóz sóıledi. Mysaly dedi ol, jazýshy Sábıt Muqanuly «Ómir mektebi» shyǵarmasynda toıdyń «Besikke salar» degen túri týraly bylaı dep jazǵan: «Besikke salar» atalatyn toıǵa arnaýly qoı soıyldy da, Sıbanǵa qaraǵan úsh aýyldyń qatyn-qalashy túgel shaqyrylady. Besikke bóler aldynda balaǵa «ıtkóılek» atalatyn, arqa jaǵy jyryq kóılek kıgizedi de, (ol – bala «ıt», «rahıtta» atalatyn aýrýǵa shaldyqpasyn degen yrym) balany jeti kempirdiń taqymynan ótkizip ap, sodan keıin, týǵan balalary turaqty bolǵan kempir ǵana bıleıdi... Odan keıin, «etine jara tússe tez jazylady» dep, qyryq kún tuzdy sýmen ǵana shomyldyrady eken, «denesi tyǵyz jáne ońtaıly bop ósedi» dep, qyryq kúnge deıin, besikten sheshilgen saıyn «sylaý maı» atalatyn, tortasynan aıyrylǵan maımen denesin túgel sylap, «ós, ós!..» dep, qyryq kúnge deıin besiktiń qasyna sham jaǵyp qoıady eken.
Qyryq kún tolǵanda, balanyń «ıt kóılegin» sheship alady da, ıttiń moınyna kıgizip, aýyldy jaǵalaı qýady da, sodan keıin kóılekti ıt moınynan alyp, órtep jiberedi, balany odan keıin bólerde qyryq qasyq sýmen shomyldyryp, ol sýdy qyryq qatynǵa túkirtip, adamnyń aıaǵy baspaıtyn jerge tóktiredi eken...»
«Súıinshiden kóńil aıtýǵa deıin» atty kitapta «Tusaýkeser» salty týraly jazylǵan: «Keıde ata-ana jas búldirshini qaz-qaz tura bastaǵanda:
Ala jipti eseıin,
Tusaý qylyp keseıin.
Kánekı júrshi bópeshim,
Táı-táı bópem,
Táı bópem...
dep «Táı-táı» (Tusaýkeser) jyryn aıtatyn sátter de bolady».
Ǵalym dástúrlerdiń baıyrǵy zamannan kele jatqandary týraly oslaısha naqty derekter týraly aıta otyryp jurtshylyqqa qyzǵylyqty túrde baıandady. «Enshi alý» saltynyń baıyrǵy rýhanı qundylyq ekenin «Qobylandy batyr» jyrynan úzindi oqyp dáleldedi:
Qobylandy bala keledi,
Kóktimge sálem beredi:
«Enshisin bólip Qurtqaǵa,
Bárin de berip jatyrsyń,
Bergeniń maǵan ne?» - dedi.
Bul úzindiden biz nshi berý salty «Qobylandy batyr» jyrynyń baıyrǵy zamanda paıda bolǵanyn jáne túrli-túrli bolǵanyn bále alamyz dedi ǵalym:
Kóktim aımaq atasy:
«Shyraǵym balam kel! – deıdi.
Bergenim saǵan bil, deıdi,
Tóbeńde turǵan tórt bulyt
Enshiń balam, sol, - deıdi.
Jaz bolsa, shyǵar kún jaqtan,
Qys bolsa, shyǵar jel jaqtan
Shyraǵym, balam, sen, - deıdi,
Tapsyrdym seni soǵan – dep,
Endi atyńa min», - deıdi.
Ǵalymnyń aıtýy boıynsha osyndaı salt-dástúrler qazaqta barshylyq. Ǵalym Erlan Tóleýtaı áńgimesin ary qaraı túrli salttar týraly aıta kelip taǵy da taǵy da keremet mysaldar keltire otyryp órbitti. Arýaqqa syıyný, týraly da aıtty. Basqa da saltar men jhn-joralar týraly aıtýdy da umytpady. At baptaý, at tuldaý, ámeńgerlik, saýyn aıtý, sybaǵa taratý, sálemdeme joldaý, jarys qazan, kindik sheshe, til-kózden saqtaný, t.b. salttar týraly keremet sózder aıtty.
Ǵalym qazaq salttary týraly sheteldik ǵalymdardyń esteligin de qyzyqty da naqty oqıǵalar negizinde dáleldep berdi.Mysaly: Qarapaıym qazaqtar han, tóre-sultandarmen amandasqanda olardy «Aldııar» dep atap, eki qolyn keýdesine, nemese tizerlep turǵanda oq qolyn oń tizesine qoıýy shart bolǵan. Tóremen jol ústinde kezdesip qalǵan jaǵdaıda qarapaıym qazaq atynan túsip bir tizesin búgip amandasýy kerek bolǵan. Al tóre oń qolyn onyń ıyǵyna qoıyp: «Aman ba?» dep jaýap beretin.
Handar elshilerdiń ıyǵyna da qolyn qoıǵan. 1756 jyly Kishi júzdiń hany Ábilhaıyrdyń ordasynda bolǵan elshi Djon Kestl bylaı dep estelik qaldyrǵan: «Tez ótken úsh saǵattaı ýaqyt alǵan qabyldaý barysynda han meniń ıyǵyma qolyn qoıdy. Keıin bilýimshe bul adamdy sılaýdyń eń úlken kórinisi eken».
«Toqtaý aıtý» salty týraly ǵalym mynadaı bir qyzyq málimetpen bólisti: Ǵalym Shoqannyń atasy Ýálı han qaıtys bolǵanda Baıdaly sheshen joqtaý aıtpaq bolǵan Aıǵanym hanshaǵa: Siz joqtaý aıtpaqsyz, al men sizge toqtaý aıtaıyn dep óleńmen bylaı deıdi::
– Qaırat degen qyran bar,
Qaıǵyǵa tizgin bermeıtin.
Qaıǵy degen jylan bar,
Ózekti shaǵyp órteıtin.
Úmit, senim tilek bar,
Qýantyp, qýat aldyrar.
Jylaý degen azap bar,
Qýartyp otqa aldyrar.
Men qaıǵyńdy qozǵaǵaly kelgem joq,
Qaıratyńdy qoldaǵaly keldim.
Bundaı sózderdi estigen Aıǵanym hansha sheshenge hannyń Kóksyrǵanaq degen atyn syıǵa tartqan.
Osyndaı qyzyqty da mazmuny tereń áńgimelerdi jınalǵan kópshilik uıyp tyńdady. Ǵalymnyń aýzynan estigen áńgimelegen ǵalynyń myna málimetteri kimdi de bolsa beı-jaı qaldyrmaǵany anyq. Erlan Tóleýtaı «Bata berý» salty týraly da qyzyqty etip baıandaı bildi. Ataqty Ańyraqaı shaıqasynda erligimen aty shyqqan Qoıgeldi batyrǵa Tóle bı bylaı dep bata bergen eken:
Ataly uldyń sózi baıan-dy,
Atasyz uldyń sózi shaıan-dy.
Ataly ul Qoıgeldim,
El úshin neden aıandy?!
Jelkesin úzdi sum jaýdyń,
Degende qater taıandy.
Olja ápergen erińe
Saıalat elim saıańdy!
Qoıgeldim, jaı qolyńdy,
Alla ońǵarsyn jolyńdy!…
Ata jolyn qýǵan ul
Alashqa ámse pana bol!
Uldaryna aǵa bol!
Qyzdaryna pana bol!
Qoıgeldim ámse qyran bol,
El-jurtyńa uran bol!
Jońǵarlarǵa qarsy joryqqa attanbaq bolǵan Raıymbekke anasynyń bergen batasyn da ǵalymnan estigen kópshilik dán rıza boldy:
Qolyńdy jaı qulynym,
Járdem bolsyn qudaıym.
Medet tilep pirlerden,
Jaratqanǵa jylaıyn.
Ǵaıyp eren, qyryq shilten,
Adassa jolǵa salyp júr,
Syrtyńnan qorǵap baǵyp júr…
Jaýǵa attanyp barasyń,
Anańnyń qurttyń sharasyn.
Qalmaqtan kekti aldyryp,
Jazǵaısyń kóńil jarasyn.
Seskenbeı júr shyraǵym,
Atańa jetip barasyń.
Jaratqan ıe qoldasyn,
Jolbarys bolsyn joldasyń!
Erlan Tóleýtaıdyń aıtýynsha qazaq basqa halyq ókilderine de, tipti qaraqshylarǵa da bata beretin bolǵan. Mysaly Domalaq Ana áýlıe atanǵan Nurıla Maqtymaǵzamqyzy óz aýylyna kele jatqan qaraqshylardy kórip kempirdiń kıimin kıip otyra qalady. Jón suraǵan qaraqshylarǵa jylqyǵa da jylqyshylarǵa da tımeýin eskertedi. Biraq olar Domalaq Ananyń aıtqanyn tyńdamaı jylqyny qýyp ketedi de tasyp jatqan Boraldaı ózeniniń taıazdaý jerinen ótpek bolǵanda sýǵa ketip qala jazdap áreń degende jaǵaǵa shyǵady. Sodan soń Domalaq ananyń tegin adam emestigin sezip qaıtyp baryp keshirim suraıdy. Sonda Domalaq ana:
– Endeshe qoldaryńdy jaıyńdar!
Qudaı ońdasyn, arýaq qoldasyn!
Adal júrip, adal turyńdar
Aldaryńnan jarylqasyn! –
dep bata beripti.
Ǵalymnyń bilgirligine tań qalǵan kópshilik onyń din máseleri týraly aıtqanyna da úlken kóńil qoıyp tyńdady. Qazaq halqynyń salt-dástúrleri qoǵamnyń shyrqy buzylmas úshin kerekti kúndelikti turmysta árqashan baǵyt-baǵdar kórsetip otyrǵan bǵdar sham ispetti bolǵan. Al, endi álemde oryn alyp jatqan búgingi kúrdeli jaǵdaıda halqymyzdyń ulttyq rýhanı qundylyqtary rýhanı jańǵyrýǵa óziniń oń septigin tıgizetini anyq.
"Adyrna" portaly
