Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmasynyŋ qoldauymen "Dın men dästür" jobasy aiasynda "Adyrna" ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı halqymyzdyŋ ruhani qūndylyqtaryn nasixattauda bırşama ıs şaralar ötkızdı.
Jaqynda änşı-küişı, kompozitor, tarixşy-etnograf, önertanuşy, jazuşy, kinoger, ssenarist Erlan Töleutaimen Saparǧali Begalin atyndaǧy memlekettık balalar kıtaphanasynda tamaşa bır kezdesu ötken edı.
Ūltymyzdyŋ maqtanarlyq ruhani qūndylyqtary köp. Solardyŋ bırı de bıregeiı qazaqtyŋ salt-dästürlerı. Būl kezdesu qazaq ūltynyŋ salttary turaly taqyryp aiasynda örbıdı. Qazaqta salt-dästürler köptep sanalady. Ärqaisysynyŋ maŋyzy men orny da erekşe. Mysaly: «şıldehana», «tūsau kesu», «aryzdasu», «asatu», «aşamaiǧa otyrǧyzu», «at-ton aiyp töleu», «äulie aralau», «besıkke salu», «besıktı alastau», «jetı atany bılu», «moiynǧa būrşaq salu», «müşel jas», «sauyn aitu», «süiek jaŋǧyrtu», «jylu jinau», «syŋsu», «balaǧa esım beru», «itköilek kigızu», «bal aşu», «bala asyrap alu», «bädık aitu», «bäsıre», «bauyrǧa salu», «qyz köru», «qūda tüsu», «jasau daiyndau», «betaşar», «ūryn baru», «aittyru», «bata beru», «toibastar aitu», «toitarqar aitu», «tasattyq», «enşı beru», «estırtu», «joqtau aitu», «toqtau aitu», «köŋıl aitu», «körımdık beru», «süiınşı sūrau», «jamby atu», «ämeŋgerlık», «jesır dauy», «jylu jinau», «köterme», «qūn talap etu», «qonaq kütu», «balany qyrqynan şyǧaru», «oramal tastau», «tamyr bolu», «şapan jabu», «qalyŋ mal beru», «toqym qaǧar», «qūiryq mailau», «tyrnaq aldy», taǧysyn taǧylar. Qazaqtyŋ salt dästürınıŋ sany naqty qanşa ekenı belgısız. Mysaly tek toilardyŋ türlerı qanşama deseŋızşı! Mysaly «qūiryq botqa», «bauyr aiaq», «tyrnaq aldy» t.b.
Erlan Töleutai qazaq salt-dästürlerı turaly köptegen qyzyq äŋgımeler aitty. Ǧalym naqty derekter keltıre otyryp söz söiledı. Mysaly dedı ol, jazuşy Säbit Mūqanūly «Ömır mektebı» şyǧarmasynda toidyŋ «Besıkke salar» degen türı turaly bylai dep jazǧan: «Besıkke salar» atalatyn toiǧa arnauly qoi soiyldy da, Sibanǧa qaraǧan üş auyldyŋ qatyn-qalaşy tügel şaqyrylady. Besıkke böler aldynda balaǧa «itköilek» atalatyn, arqa jaǧy jyryq köilek kigızedı de, (ol – bala «it», «rahitta» atalatyn auruǧa şaldyqpasyn degen yrym) balany jetı kempırdıŋ taqymynan ötkızıp ap, sodan keiın, tuǧan balalary tūraqty bolǧan kempır ǧana bileidı... Odan keiın, «etıne jara tüsse tez jazylady» dep, qyryq kün tūzdy sumen ǧana şomyldyrady eken, «denesı tyǧyz jäne oŋtaily bop ösedı» dep, qyryq künge deiın, besıkten şeşılgen saiyn «sylau mai» atalatyn, tortasynan aiyrylǧan maimen denesın tügel sylap, «ös, ös!..» dep, qyryq künge deiın besıktıŋ qasyna şam jaǧyp qoiady eken.
Qyryq kün tolǧanda, balanyŋ «it köilegın» şeşıp alady da, ittıŋ moinyna kigızıp, auyldy jaǧalai quady da, sodan keiın köilektı it moinynan alyp, örtep jıberedı, balany odan keiın bölerde qyryq qasyq sumen şomyldyryp, ol sudy qyryq qatynǧa tükırtıp, adamnyŋ aiaǧy baspaityn jerge töktıredı eken...»
«Süiınşıden köŋıl aituǧa deiın» atty kıtapta «Tūsaukeser» salty turaly jazylǧan: «Keide ata-ana jas büldırşını qaz-qaz tūra bastaǧanda:
Ala jıptı eseiın,
Tūsau qylyp keseiın.
Käneki jürşı böpeşım,
Täi-täi böpem,
Täi böpem...
dep «Täi-täi» (Tūsaukeser) jyryn aitatyn sätter de bolady».
Ǧalym dästürlerdıŋ baiyrǧy zamannan kele jatqandary turaly oslaişa naqty derekter turaly aita otyryp jūrtşylyqqa qyzǧylyqty türde baiandady. «Enşı alu» saltynyŋ baiyrǧy ruhani qūndylyq ekenın «Qobylandy batyr» jyrynan üzındı oqyp däleldedı:
Qobylandy bala keledı,
Köktımge sälem beredı:
«Enşısın bölıp Qūrtqaǧa,
Bärın de berıp jatyrsyŋ,
Bergenıŋ maǧan ne?» - dedı.
Būl üzındıden bız nşı beru salty «Qobylandy batyr» jyrynyŋ baiyrǧy zamanda paida bolǧanyn jäne türlı-türlı bolǧanyn bäle alamyz dedı ǧalym:
Köktım aimaq atasy:
«Şyraǧym balam kel! – deidı.
Bergenım saǧan bıl, deidı,
Töbeŋde tūrǧan tört būlyt
Enşıŋ balam, sol, - deidı.
Jaz bolsa, şyǧar kün jaqtan,
Qys bolsa, şyǧar jel jaqtan
Şyraǧym, balam, sen, - deidı,
Tapsyrdym senı soǧan – dep,
Endı atyŋa mın», - deidı.
Ǧalymnyŋ aituy boiynşa osyndai salt-dästürler qazaqta barşylyq. Ǧalym Erlan Töleutai äŋgımesın ary qarai türlı salttar turaly aita kelıp taǧy da taǧy da keremet mysaldar keltıre otyryp örbıttı. Aruaqqa syiynu, turaly da aitty. Basqa da saltar men jhn-joralar turaly aitudy da ūmytpady. At baptau, at tūldau, ämeŋgerlık, sauyn aitu, sybaǧa taratu, sälemdeme joldau, jarys qazan, kındık şeşe, tıl-közden saqtanu, t.b. salttar turaly keremet sözder aitty.
Ǧalym qazaq salttary turaly şeteldık ǧalymdardyŋ estelıgın de qyzyqty da naqty oqiǧalar negızınde däleldep berdı.Mysaly: Qarapaiym qazaqtar han, töre-sūltandarmen amandasqanda olardy «Aldiiar» dep atap, ekı qolyn keudesıne, nemese tızerlep tūrǧanda oq qolyn oŋ tızesıne qoiuy şart bolǧan. Töremen jol üstınde kezdesıp qalǧan jaǧdaida qarapaiym qazaq atynan tüsıp bır tızesın bügıp amandasuy kerek bolǧan. Al töre oŋ qolyn onyŋ iyǧyna qoiyp: «Aman ba?» dep jauap beretın.
Handar elşılerdıŋ iyǧyna da qolyn qoiǧan. 1756 jyly Kışı jüzdıŋ hany Äbılhaiyrdyŋ ordasynda bolǧan elşı Djon Kestl bylai dep estelık qaldyrǧan: «Tez ötken üş saǧattai uaqyt alǧan qabyldau barysynda han menıŋ iyǧyma qolyn qoidy. Keiın bıluımşe būl adamdy silaudyŋ eŋ ülken körınısı eken».
«Toqtau aitu» salty turaly ǧalym mynadai bır qyzyq mälımetpen bölıstı: Ǧalym Şoqannyŋ atasy Uäli han qaitys bolǧanda Baidaly şeşen joqtau aitpaq bolǧan Aiǧanym hanşaǧa: Sız joqtau aitpaqsyz, al men sızge toqtau aitaiyn dep öleŋmen bylai deidı::
– Qairat degen qyran bar,
Qaiǧyǧa tızgın bermeitın.
Qaiǧy degen jylan bar,
Özektı şaǧyp örteitın.
Ümıt, senım tılek bar,
Quantyp, quat aldyrar.
Jylau degen azap bar,
Quartyp otqa aldyrar.
Men qaiǧyŋdy qozǧaǧaly kelgem joq,
Qairatyŋdy qoldaǧaly keldım.
Būndai sözderdı estıgen Aiǧanym hanşa şeşenge hannyŋ Köksyrǧanaq degen atyn syiǧa tartqan.
Osyndai qyzyqty da mazmūny tereŋ äŋgımelerdı jinalǧan köpşılık ūiyp tyŋdady. Ǧalymnyŋ auzynan estıgen äŋgımelegen ǧalynyŋ myna mälımetterı kımdı de bolsa bei-jai qaldyrmaǧany anyq. Erlan Töleutai «Bata beru» salty turaly da qyzyqty etıp baiandai bıldı. Ataqty Aŋyraqai şaiqasynda erlıgımen aty şyqqan Qoigeldı batyrǧa Töle bi bylai dep bata bergen eken:
Ataly ūldyŋ sözı baian-dy,
Atasyz ūldyŋ sözı şaian-dy.
Ataly ūl Qoigeldım,
El üşın neden aiandy?!
Jelkesın üzdı sūm jaudyŋ,
Degende qater taiandy.
Olja äpergen erıŋe
Saialat elım saiaŋdy!
Qoigeldım, jai qolyŋdy,
Alla oŋǧarsyn jolyŋdy!…
Ata jolyn quǧan ūl
Alaşqa ämse pana bol!
Ūldaryna aǧa bol!
Qyzdaryna pana bol!
Qoigeldım ämse qyran bol,
El-jūrtyŋa ūran bol!
Joŋǧarlarǧa qarsy joryqqa attanbaq bolǧan Raiymbekke anasynyŋ bergen batasyn da ǧalymnan estıgen köpşılık dän riza boldy:
Qolyŋdy jai qūlynym,
Järdem bolsyn qūdaiym.
Medet tılep pırlerden,
Jaratqanǧa jylaiyn.
Ǧaiyp eren, qyryq şılten,
Adassa jolǧa salyp jür,
Syrtyŋnan qorǧap baǧyp jür…
Jauǧa attanyp barasyŋ,
Anaŋnyŋ qūrttyŋ şarasyn.
Qalmaqtan kektı aldyryp,
Jazǧaisyŋ köŋıl jarasyn.
Seskenbei jür şyraǧym,
Ataŋa jetıp barasyŋ.
Jaratqan ie qoldasyn,
Jolbarys bolsyn joldasyŋ!
Erlan Töleutaidyŋ aituynşa qazaq basqa halyq ökılderıne de, tıptı qaraqşylarǧa da bata beretın bolǧan. Mysaly Domalaq Ana äulie atanǧan Nūrila Maqtymaǧzamqyzy öz auylyna kele jatqan qaraqşylardy körıp kempırdıŋ kiımın kiıp otyra qalady. Jön sūraǧan qaraqşylarǧa jylqyǧa da jylqyşylarǧa da timeuın eskertedı. Bıraq olar Domalaq Ananyŋ aitqanyn tyŋdamai jylqyny quyp ketedı de tasyp jatqan Boraldai özenınıŋ taiazdau jerınen ötpek bolǧanda suǧa ketıp qala jazdap äreŋ degende jaǧaǧa şyǧady. Sodan soŋ Domalaq ananyŋ tegın adam emestıgın sezıp qaityp baryp keşırım sūraidy. Sonda Domalaq ana:
Ǧalymnyŋ bılgırlıgıne taŋ qalǧan köpşılık onyŋ dın mäselerı turaly aitqanyna da ülken köŋıl qoiyp tyŋdady. Qazaq halqynyŋ salt-dästürlerı qoǧamnyŋ şyrqy būzylmas üşın kerektı kündelıktı tūrmysta ärqaşan baǧyt-baǧdar körsetıp otyrǧan bǧdar şam ıspettı bolǧan. Al, endı älemde oryn alyp jatqan bügıngı kürdelı jaǧdaida halqymyzdyŋ ūlttyq ruhani qūndylyqtary ruhani jaŋǧyruǧa özınıŋ oŋ septıgın tigızetını anyq.
Jaqynda änşı-küişı, kompozitor, tarixşy-etnograf, önertanuşy, jazuşy, kinoger, ssenarist Erlan Töleutaimen Saparǧali Begalin atyndaǧy memlekettık balalar kıtaphanasynda tamaşa bır kezdesu ötken edı.
Ūltymyzdyŋ maqtanarlyq ruhani qūndylyqtary köp. Solardyŋ bırı de bıregeiı qazaqtyŋ salt-dästürlerı. Būl kezdesu qazaq ūltynyŋ salttary turaly taqyryp aiasynda örbıdı. Qazaqta salt-dästürler köptep sanalady. Ärqaisysynyŋ maŋyzy men orny da erekşe. Mysaly: «şıldehana», «tūsau kesu», «aryzdasu», «asatu», «aşamaiǧa otyrǧyzu», «at-ton aiyp töleu», «äulie aralau», «besıkke salu», «besıktı alastau», «jetı atany bılu», «moiynǧa būrşaq salu», «müşel jas», «sauyn aitu», «süiek jaŋǧyrtu», «jylu jinau», «syŋsu», «balaǧa esım beru», «itköilek kigızu», «bal aşu», «bala asyrap alu», «bädık aitu», «bäsıre», «bauyrǧa salu», «qyz köru», «qūda tüsu», «jasau daiyndau», «betaşar», «ūryn baru», «aittyru», «bata beru», «toibastar aitu», «toitarqar aitu», «tasattyq», «enşı beru», «estırtu», «joqtau aitu», «toqtau aitu», «köŋıl aitu», «körımdık beru», «süiınşı sūrau», «jamby atu», «ämeŋgerlık», «jesır dauy», «jylu jinau», «köterme», «qūn talap etu», «qonaq kütu», «balany qyrqynan şyǧaru», «oramal tastau», «tamyr bolu», «şapan jabu», «qalyŋ mal beru», «toqym qaǧar», «qūiryq mailau», «tyrnaq aldy», taǧysyn taǧylar. Qazaqtyŋ salt dästürınıŋ sany naqty qanşa ekenı belgısız. Mysaly tek toilardyŋ türlerı qanşama deseŋızşı! Mysaly «qūiryq botqa», «bauyr aiaq», «tyrnaq aldy» t.b.
Erlan Töleutai qazaq salt-dästürlerı turaly köptegen qyzyq äŋgımeler aitty. Ǧalym naqty derekter keltıre otyryp söz söiledı. Mysaly dedı ol, jazuşy Säbit Mūqanūly «Ömır mektebı» şyǧarmasynda toidyŋ «Besıkke salar» degen türı turaly bylai dep jazǧan: «Besıkke salar» atalatyn toiǧa arnauly qoi soiyldy da, Sibanǧa qaraǧan üş auyldyŋ qatyn-qalaşy tügel şaqyrylady. Besıkke böler aldynda balaǧa «itköilek» atalatyn, arqa jaǧy jyryq köilek kigızedı de, (ol – bala «it», «rahitta» atalatyn auruǧa şaldyqpasyn degen yrym) balany jetı kempırdıŋ taqymynan ötkızıp ap, sodan keiın, tuǧan balalary tūraqty bolǧan kempır ǧana bileidı... Odan keiın, «etıne jara tüsse tez jazylady» dep, qyryq kün tūzdy sumen ǧana şomyldyrady eken, «denesı tyǧyz jäne oŋtaily bop ösedı» dep, qyryq künge deiın, besıkten şeşılgen saiyn «sylau mai» atalatyn, tortasynan aiyrylǧan maimen denesın tügel sylap, «ös, ös!..» dep, qyryq künge deiın besıktıŋ qasyna şam jaǧyp qoiady eken.
Qyryq kün tolǧanda, balanyŋ «it köilegın» şeşıp alady da, ittıŋ moinyna kigızıp, auyldy jaǧalai quady da, sodan keiın köilektı it moinynan alyp, örtep jıberedı, balany odan keiın bölerde qyryq qasyq sumen şomyldyryp, ol sudy qyryq qatynǧa tükırtıp, adamnyŋ aiaǧy baspaityn jerge töktıredı eken...»
«Süiınşıden köŋıl aituǧa deiın» atty kıtapta «Tūsaukeser» salty turaly jazylǧan: «Keide ata-ana jas büldırşını qaz-qaz tūra bastaǧanda:
Ala jıptı eseiın,
Tūsau qylyp keseiın.
Käneki jürşı böpeşım,
Täi-täi böpem,
Täi böpem...
dep «Täi-täi» (Tūsaukeser) jyryn aitatyn sätter de bolady».
Ǧalym dästürlerdıŋ baiyrǧy zamannan kele jatqandary turaly oslaişa naqty derekter turaly aita otyryp jūrtşylyqqa qyzǧylyqty türde baiandady. «Enşı alu» saltynyŋ baiyrǧy ruhani qūndylyq ekenın «Qobylandy batyr» jyrynan üzındı oqyp däleldedı:
Qobylandy bala keledı,
Köktımge sälem beredı:
«Enşısın bölıp Qūrtqaǧa,
Bärın de berıp jatyrsyŋ,
Bergenıŋ maǧan ne?» - dedı.
Būl üzındıden bız nşı beru salty «Qobylandy batyr» jyrynyŋ baiyrǧy zamanda paida bolǧanyn jäne türlı-türlı bolǧanyn bäle alamyz dedı ǧalym:
Köktım aimaq atasy:
«Şyraǧym balam kel! – deidı.
Bergenım saǧan bıl, deidı,
Töbeŋde tūrǧan tört būlyt
Enşıŋ balam, sol, - deidı.
Jaz bolsa, şyǧar kün jaqtan,
Qys bolsa, şyǧar jel jaqtan
Şyraǧym, balam, sen, - deidı,
Tapsyrdym senı soǧan – dep,
Endı atyŋa mın», - deidı.
Ǧalymnyŋ aituy boiynşa osyndai salt-dästürler qazaqta barşylyq. Ǧalym Erlan Töleutai äŋgımesın ary qarai türlı salttar turaly aita kelıp taǧy da taǧy da keremet mysaldar keltıre otyryp örbıttı. Aruaqqa syiynu, turaly da aitty. Basqa da saltar men jhn-joralar turaly aitudy da ūmytpady. At baptau, at tūldau, ämeŋgerlık, sauyn aitu, sybaǧa taratu, sälemdeme joldau, jarys qazan, kındık şeşe, tıl-közden saqtanu, t.b. salttar turaly keremet sözder aitty.
Ǧalym qazaq salttary turaly şeteldık ǧalymdardyŋ estelıgın de qyzyqty da naqty oqiǧalar negızınde däleldep berdı.Mysaly: Qarapaiym qazaqtar han, töre-sūltandarmen amandasqanda olardy «Aldiiar» dep atap, ekı qolyn keudesıne, nemese tızerlep tūrǧanda oq qolyn oŋ tızesıne qoiuy şart bolǧan. Töremen jol üstınde kezdesıp qalǧan jaǧdaida qarapaiym qazaq atynan tüsıp bır tızesın bügıp amandasuy kerek bolǧan. Al töre oŋ qolyn onyŋ iyǧyna qoiyp: «Aman ba?» dep jauap beretın.
Handar elşılerdıŋ iyǧyna da qolyn qoiǧan. 1756 jyly Kışı jüzdıŋ hany Äbılhaiyrdyŋ ordasynda bolǧan elşı Djon Kestl bylai dep estelık qaldyrǧan: «Tez ötken üş saǧattai uaqyt alǧan qabyldau barysynda han menıŋ iyǧyma qolyn qoidy. Keiın bıluımşe būl adamdy silaudyŋ eŋ ülken körınısı eken».
«Toqtau aitu» salty turaly ǧalym mynadai bır qyzyq mälımetpen bölıstı: Ǧalym Şoqannyŋ atasy Uäli han qaitys bolǧanda Baidaly şeşen joqtau aitpaq bolǧan Aiǧanym hanşaǧa: Sız joqtau aitpaqsyz, al men sızge toqtau aitaiyn dep öleŋmen bylai deidı::
– Qairat degen qyran bar,
Qaiǧyǧa tızgın bermeitın.
Qaiǧy degen jylan bar,
Özektı şaǧyp örteitın.
Ümıt, senım tılek bar,
Quantyp, quat aldyrar.
Jylau degen azap bar,
Quartyp otqa aldyrar.
Men qaiǧyŋdy qozǧaǧaly kelgem joq,
Qairatyŋdy qoldaǧaly keldım.
Būndai sözderdı estıgen Aiǧanym hanşa şeşenge hannyŋ Köksyrǧanaq degen atyn syiǧa tartqan.
Osyndai qyzyqty da mazmūny tereŋ äŋgımelerdı jinalǧan köpşılık ūiyp tyŋdady. Ǧalymnyŋ auzynan estıgen äŋgımelegen ǧalynyŋ myna mälımetterı kımdı de bolsa bei-jai qaldyrmaǧany anyq. Erlan Töleutai «Bata beru» salty turaly da qyzyqty etıp baiandai bıldı. Ataqty Aŋyraqai şaiqasynda erlıgımen aty şyqqan Qoigeldı batyrǧa Töle bi bylai dep bata bergen eken:
Ataly ūldyŋ sözı baian-dy,
Atasyz ūldyŋ sözı şaian-dy.
Ataly ūl Qoigeldım,
El üşın neden aiandy?!
Jelkesın üzdı sūm jaudyŋ,
Degende qater taiandy.
Olja äpergen erıŋe
Saialat elım saiaŋdy!
Qoigeldım, jai qolyŋdy,
Alla oŋǧarsyn jolyŋdy!…
Ata jolyn quǧan ūl
Alaşqa ämse pana bol!
Ūldaryna aǧa bol!
Qyzdaryna pana bol!
Qoigeldım ämse qyran bol,
El-jūrtyŋa ūran bol!
Joŋǧarlarǧa qarsy joryqqa attanbaq bolǧan Raiymbekke anasynyŋ bergen batasyn da ǧalymnan estıgen köpşılık dän riza boldy:
Qolyŋdy jai qūlynym,
Järdem bolsyn qūdaiym.
Medet tılep pırlerden,
Jaratqanǧa jylaiyn.
Ǧaiyp eren, qyryq şılten,
Adassa jolǧa salyp jür,
Syrtyŋnan qorǧap baǧyp jür…
Jauǧa attanyp barasyŋ,
Anaŋnyŋ qūrttyŋ şarasyn.
Qalmaqtan kektı aldyryp,
Jazǧaisyŋ köŋıl jarasyn.
Seskenbei jür şyraǧym,
Ataŋa jetıp barasyŋ.
Jaratqan ie qoldasyn,
Jolbarys bolsyn joldasyŋ!
Erlan Töleutaidyŋ aituynşa qazaq basqa halyq ökılderıne de, tıptı qaraqşylarǧa da bata beretın bolǧan. Mysaly Domalaq Ana äulie atanǧan Nūrila Maqtymaǧzamqyzy öz auylyna kele jatqan qaraqşylardy körıp kempırdıŋ kiımın kiıp otyra qalady. Jön sūraǧan qaraqşylarǧa jylqyǧa da jylqyşylarǧa da timeuın eskertedı. Bıraq olar Domalaq Ananyŋ aitqanyn tyŋdamai jylqyny quyp ketedı de tasyp jatqan Boraldai özenınıŋ taiazdau jerınen ötpek bolǧanda suǧa ketıp qala jazdap äreŋ degende jaǧaǧa şyǧady. Sodan soŋ Domalaq ananyŋ tegın adam emestıgın sezıp qaityp baryp keşırım sūraidy. Sonda Domalaq ana:
– Endeşe qoldaryŋdy jaiyŋdar!
Qūdai oŋdasyn, aruaq qoldasyn!
Adal jürıp, adal tūryŋdar
Aldaryŋnan jarylqasyn! –
dep bata berıptı.
Ǧalymnyŋ bılgırlıgıne taŋ qalǧan köpşılık onyŋ dın mäselerı turaly aitqanyna da ülken köŋıl qoiyp tyŋdady. Qazaq halqynyŋ salt-dästürlerı qoǧamnyŋ şyrqy būzylmas üşın kerektı kündelıktı tūrmysta ärqaşan baǧyt-baǧdar körsetıp otyrǧan bǧdar şam ıspettı bolǧan. Al, endı älemde oryn alyp jatqan bügıngı kürdelı jaǧdaida halqymyzdyŋ ūlttyq ruhani qūndylyqtary ruhani jaŋǧyruǧa özınıŋ oŋ septıgın tigızetını anyq.
"Adyrna" portaly
