«Aqsaqaldar keŋesı» Assambleianyŋ emes, Prezidenttıŋ janynda boluy kerek!

Memleket basşysy Atyrau oblysynyŋ jūrtşylyǧymen kezdesude Aqsaqaldar keŋesınıŋ jūmysyn jandandyru jaily aityp, tapsyrma bergen eken.

«Qazaq qai zamanda da ülkenın syilaǧan, aqsaqaldardyŋ ataly sözıne toqtaǧanyn eske sala otyryp, «Auzy dualy qarttarymyz ärdaiym eldıŋ ūiytqysy bolǧan. «Qariiasy bar eldıŋ qazynasy bar» degen söz sodan qalǧan. Bız halqymyzdyŋ igı dästürlerı men qazırgı zamannyŋ talaptaryn üilestıre bılgenımız abzal. Osy oraida, men Aqsaqaldar keŋesınıŋ jūmysyn jandandyru kerek dep sanaimyn. Şyn mänınde, el ışınde jastarǧa aqyl-keŋesın aityp, dūrys jol sılteitın danagöi qariialarymyz az emes. Aqsaqaldarymyz öskeleŋ ūrpaqty tärbieleuge, el bırlıgın saqtauǧa atsalysyp, ortaq ıske zor üles qosary anyq. Aqsaqaldar keŋesı barlyq aimaqta bırdei belsendı emes»,-degen eken Prezident. Osy rette Aqsaqaldar keŋesınıŋ jūmysyn jüielep, jandandyru jaily aita kele, «Bälkım, keŋesterdı Assambleianyŋ janyna toptastyru dūrys bolar edı. Olardyŋ bedelın köterıp, märtebesın arttyru qajet. Būdan eş ūtylmaimyz»,-deptı.

Ras, ülkenge qūrmet, kışıge ızet bıldıru – qazaqtyŋ yqylym zamannan berı būljytpai, qaimaǧyn būzbai saqtap kele jatqan ata dästürı, tanymy. Halqymyz qazynaly qartyn «jazyp qoiǧan hatyna teŋegen».  Sözdıŋ maǧynasyn ūqqan janǧa kielı de, qasiettı, tereŋ ūǧym. Dästürlı qazaq qoǧamynda barlyq jasy ülken, qartaiǧan er azamattardyŋ bärı, kım ekenıne, qandai tekten şyqqanyna qaramai, erekşe syi-qūrmetke bölengen.

Sen demek qiyn emes pe, Būrynǧy tuǧan ülkenge?,-dep keiıngı ūrpaqqa qaşanda «sız», «bız» dep syilasyp jürudı ösiet etken eken dana babalarymyz.

Qarttyqqa qatysty mynandai bır aŋyz bar. «Bır künı han jasy 60-tan asqan qariialardy kütıp-baǧuǧa ketetın qarjyny ünemdeu maqsatynda olardy öltıruge jarlyq şyǧarady. Äkesın öltıruge qimaǧan balasyn körıp, şal myrs etıp «Däl jiyrma jyl būryn däl osy jerde men de äkemdı öltırıp edım. Basyma keldı dep küledı. Mūny estıgen jıgıt äkesın sandyqqa salyp, baǧady. Bır künı joryqqa attanar kezde sandyqtaǧy äkesın bırge alyp jüruıne tura keledı. Jolda şarşaǧan jauyngerler bır dariianyŋ jaǧasyna kelıp toqtady. Sonda möldır su astynda jatqan gauhar tasqa hannyŋ közı tüsedı. Ony alyp şyǧu üşın tereŋ dariianyŋ tübıne süŋgıgen sarbazdardyŋ bırde bır qaitpaidy. Sonda äkesı syrtta ne bolyp jatqanyn sūraidy. Balasy bolǧan jaidy, özınıŋ kezegı de kelıp qalǧanyn aitady.

Sonda äkesı dariianyŋ jaǧasynda aǧaş bar ma deidı? Balasy «iia» deidı. Sonda şal balasyna: «Dariianyŋ tübınen emes, aǧaştyŋ basyndaǧy qūstyŋ ūiasynan gauhar tasty tabasyŋ» deidı. Balasy däl solai ıstep, gauhar tasty äkep beredı. Han jıgıtten gauhar tastyŋ aǧaş basyndaǧy ūiada jatqanyn qaidan bılgenın, nege erte aitpaǧanyn sūraidy. Jıgıt amalsyz sandyqqa tyǧyp baǧyp jürgen jasy alpystan asqan äkesınıŋ keŋesımen tapqannyn aitady. Han riza bolyp, qariialardy öltıru turaly jarlyqtyŋ küşı joiylǧanyn jariialaidy. Sodan berı halyq arasynda «Alpysqa kelgennen aqyl sūra» degen naqyl söz qalǧan eken.

Är ūlttyŋ özındık bolmysy, erekşelıgı bolady. Qazaq halqynyŋ el bileu dästürındegı qalyŋ būqara men bilıktıŋ araqatynasyna köpır qyzmetın atqarǧan institut –ol aqsaqaldar keŋesı bolǧan. Tarihqa köz salsaq, qai kezeŋde de qazaqtyŋ qazynaly qariialary eldı bırlıkke, yntymaqqa jäne adal eŋbekke jetelegen. Eşkımnıŋ ala jıbın attamai, ädıldıktıŋ tuyn jyqpai, tuǧanyna tartpai, kez kelgen daudy ädıl şeşıp, auyldaǧy tentekterdı tezge salyp, önegesımen köpke ülgı, jasqa tälım-tärbie bergen. Ūltymyzdyŋ ūlaǧatty salt-dästürlerın ömır mektebı retınde damytyp, keler ūrpaqtyŋ kemel deŋgeige jetuıne tıkelei atsalysqan. Jastar qariiaǧa qarap boi tüzegen.  Aqsaqalyna qarap elı ösken, jas ūrpaq körgenıne qarai oi tüigen. Aqsaqaldar keŋesı el ışınde oryn alǧan mäselelerdı talqydan ötkızıp, kesım şyǧarǧan nemese bır şeşımge kelıp joǧary instansiialar – «Biler keŋesı», «Han keŋesıne ūsynǧan. Sondyqtan da jas ūrpaq «Auylda köne – köz qariiaŋ bolsa, jazyp qoiǧan hattan kem emes, auylda töbeŋ bolsa, erttep qoiǧan jüirık attan kem emes» degen tärbielık mänı zor ūǧymdy jastaiynan sanasyna sıŋırıp ösken. Qadırlı ata-äjelerımız qai zamanda da ūlttyq qūndylyǧymyzdyŋ, salt-dästürımızdıŋ, ūlttyq bolmysymyzdyŋ şyraqşylary bolatyn. Būryn ūrpaq boiyna qazaqylyq bolmysty, ūlttyq salt-dästürdı sıŋırudı ata-äjelerge tapsyrsa, bügınde būl közqaras tübegeilı özgergen. Qazaq ūlty osydan köp ūtyldy. Bügıngı qoǧam ruhani tärbiege zäru qoǧam. Ūrpaǧyn ertıp jürıp, eldık pen azamattyqqa tärbielegen atanyŋ taǧylym mektebı, nemeresın jyrymen äldilep, es bılgende ertegı-jyrlarymen susyndatatyn äjenıŋ tärbie mektebı joǧalyp barady. Köp qazaqtyŋ otbasynda ata-äje tärbiesı degen ūǧym öşıp, ūrpaq jalǧastyǧy üzılıp qaldy. Qazırgı jahandanu əlemdık sipatta damyp, bükıl adamzat qoǧamynda tübegeilı būryn-sondy bolmaǧan özgerıster men jaŋǧyrular əkelude. Jahandanudyŋ ekonomikalyq, saiasi körsetkışterımen qatar, mədeni körsetkışterı de bar. Batystyq mədeniet negızınde paida bolǧanmen, ol mədeniettıŋ mənı men formasy jaǧynan amerikandyq bolyp qaluda. Osyndai jaǧdaida, keibır ǧalymdar jahandanudyŋ ər türlı balamalyq tūrǧydan tarihi-mədeni negızderı boluy kerek, jahandanu jergılıktı, aimaqtyq mədeniettıŋ erekşelıgın eskeru negızınde damu kerek degen de oilar jiı aityluda. Jahandanudan būl älemdık prosess, qazaq qoǧamy da qarqyndy türde jürıp jatqan jahandanu ürdısınıŋ yqpalynan özı qalamasa da, oqşau bola almaidy. Jahandanudyŋ qauıptı tūsynan arylu üşın, ärbır ūlt, ärbır etnos, ärbır memleket özınıŋ bolmysyna beiımdep sıŋıre alu kerek. Tek Batys örkenietınen alatynymyz da bar, ysyryp tastaityn tūstarymyz da bar ekenın esten şyǧarmauymyz kerek. Batystyŋ tehnologiialyq jetıstıkterın, ekonomikalyq öndırıstı ūiymdastyru täjıribelerı men ǧylymi-tehnikalyq mädenietın alsaq, Batys örkenietıne şamadan tys elıkteuşılık, būl - jaqsylyqtyŋ nyşany emes. El erteŋı – bügıngı jas ūrpaǧymyz. Bızdıŋ basty maqsatymyz - batystyŋ paidasyn alyp, ziianyn boiyna jolatpai, ūlttyq bolmysy berık, ruhy biık, tarihi tamyry tereŋ ūrpaq tärbieleu.  Osy oraida, jahandanu zamanynda jastarǧa etnomädeni bılım men tärbie berudıŋ, olardy ūlttyq qūndylyqtar men etnomädeni dästürler tūrǧysynan qalyptastyrudyŋ maŋyzy zor ekenın tüsınuımız kerek. Ärine, damyǧan elderge ūqsaǧymyz keledı, bıraq «jaqsysynan üirenıp, jamanynan jirenetın» tūstaryn da ūmytpauymyz kerek. Ūltymyz jahandanu zamanynda jūtylyp ketpeu üşın, ūlt bolyp qaluy üşın qazaq öz bolmysynan ajyramauy kerek.

Batyr babamyz Bauyrjan Momyşūly bır sözınde: «Bırınşıden, besık jyryn aitatyn kelınderdıŋ azaiyp bara jatqanynan qorqamyn, ekınşıden, nemerelerıne ertegı aityp bere almaityn äjelerdıŋ köbeiıp bara jatqanynan qorqamyn, üşınşıden, dästürdı syilamaityn balalardyŋ ösıp kele jatqanynan qorqamyn. Öitkenı besık jyryn estıp, ertegı tyŋdap, dästürdı boiyna sıŋırıp öspegen balanyŋ kökırek közı kör bola ma dep qorqamyn…» degen eken. Osyndai ruhani kökırek közı kör ūrpaq bolmauy üşın, köptı körgen ata-äjenıŋ önegelı tärbiesınıŋ mänı zor.

Qazaq – basynan qandai näubet ötse de, zaman bolsa da ūrpaǧyna ūlaǧatty tärbie bere alǧan halyq. Ūlaǧatty, önegelı ūrpaq tärbielegen ūlt. Qaşanda eldıŋ yntymaǧy men tūtastyǧyn, bırlıgı men eldıktı tereŋnen oilaǧan abyzdar ūlttyŋ ūiytqysy bolǧan. Qazırgı zamanda da mūndai qazyna qariialarymyz barşylyq. Prezidentımızdıŋ aityp otyrǧan aqsaqaldar institutyn jaŋǧyrtyp, bedelın köteru – öte dūrys şeşım. Aqsaqaldar keŋesı – ūltymyzǧa tän institut. Öitkenı ata-babalarymyzdyŋ zamanynda da osyndai keŋester qūrylyp, aqsaqaldar qazaq qoǧamyndaǧy keibır mäselelerdı rettep otyrǧan. Tıptı Qazaq handyǧy kezeŋınde handar men batyrlar aqsaqaldarmen aqyldasyp, pıkırleskenın tarihtan bılemız. Iаǧni, qoǧamdyq mäselelerdı şeşude aqsaqaldar keŋesınıŋ rölı küştı bolǧan desek qatelespeimız. Öz oiymdy qosa ketkım keledı. Bırınşıden, «Aqsaqaldar keŋesınıŋ» qūramynda aqsaqaldy atalarymyzben qatar aq jaulyqty äjelerımız de bolǧany dūrys. Äje önegesı – ǧasyrlar boiy ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasyp kele jatqan ūly qūndylyq, tärbienıŋ qainar közı. Ekınşıden, «Qartyn qazynaǧa teŋegen», «Qariialaryn qūrmettegen el azbaidy» degen tereŋ ūstanymdaǧy qazaqtyŋ «Aqsaqaldar keŋesı» Assambleianyŋ emes, Prezidenttıŋ janynda boluy kerek. Prezidenttıŋ janynda «Äielder ısterı jäne otbasylyq-demografiialyq saiasat jönındegı ūlttyq komissiia», «Ūlttyq qūryltai» bar ekenın bılemız, «Aqsaqaldar keŋesınıŋ» osy keŋesterden qai jerı kem, tıptı, qazaqy ūǧymmen oilasaq, onyŋ abyroi-bedelı olardan joǧary tūru kerek emes pe?! Ūltymyz qaşanda aqsaqaldyqty ar men namystyŋ tuy etıp ūstap, «Qariianyŋ sözı – halyqtyŋ sözı» degen. Osy ūly dästürdı jaŋǧyrtu, zaman aǧymyna qarai önegelık-tärbielık ürdıske ainaldyru – halqymyzdyŋ igı maqsattarynyŋ bırı boluy qajet. Qazaq – qartyna qarap boi tüzeitın halyq. Qartyn aqyl dariiasy, danalyq qazynasy retınde qadırlegen, odan ülgı alyp, solardy önege köretın ūlt. Qariiasyn qūrmettep, qara şaŋyraqtyŋ qūty men kiesı dep ūqqan halqymyz olarǧa qaşanda törden oryn berıp, aldymen ülkenderge jol bergen, batasyn aluǧa tyrysatyn el. «Aqsaqaldar keŋesınıŋ» bedelı Ūlttyq deŋgeide bolyp, «Ūlttyq qūryltaidan da», «Äielder komissiiasynan da» joǧary bolyp, atalmyş ekı keŋes aqsaqaldarymyz ben äjelerımızdıŋ aqylyna jügınıp, jūmystaryn jürgızgende ǧana, Memleket basşysy oilaǧandai,  ūlt dästürı ūlyqtalyp, «Aqsaqaldar keŋesınıŋ» jūmysy halyqtyŋ bırlıgı men yntymaǧynyŋ saqtaluy üşın qyzmet etıp, ūlt ideologiiasyna, ūrpaq tärbiesıne ülesın qosa almaq. Osyǧan deiın «aqsaqaldar keŋesı, abyz aqsaqaldarymyz» dep, būryn «partiia men komsomolda bolǧanyn» ūmyta almai jürgenderdı aitqanymyz, eşkımge ötırık emes. Olardy halyq aqsaqal dep eşqaşan qabyldamady. Endı qūrylatyn «Aqsaqaldar keŋesınıŋ» qūramynda el arasyna syi-qūrmetke ie, aitary bar,  qariialar boluy kerek. Qūdaiǧa şükır, qazynaly aqsaqaldar men aq jaulyqty asyl analar, elımızdıŋ är öŋırınen tabylady. Ūlaǧatty ūrpaq ösırıp, önegelı ūl-qyz tärbielep otyrǧan dana qariialar da az emes. Qazaq qoǧamynda ordaly oi aityp, ūtqyr bailam jasaǧan tek qalamger, öner qairatkerlerı emes. Abyroily, aitary bar, elınıŋ qūrmetı men qoşametıne bölengen osyndai qarttardy qazaqtyŋ kez kelgen öŋırınen kezıktıruge bolady. Jas ūrpaǧymyzdyŋ ata-baba jolynan taimai, ülkenderdıŋ ükılegen ümıtın aqtauy üşın olarǧa ömır atty mekteptıŋ satysynan ötken, köptı körgen, körgenın kökıregıne tüigen aqsaqaldy atalarymyz ben aq jaulyqty äjelerımızdıŋ aqyl-keŋesı öte qajet. Sonda ǧana aǧa buyn men kışı buyn arasyndaǧy altyn köpır jalǧanyp, ūrpaqaralyq sabaqtastyq saqtalyp, qoǧamdaǧy otyz jyl boiy «küresıp» kele jatsaq ta,  azaimai otyrǧan, köptegen mäselelerdıŋ tüiını şeşıler edı. «Aqsaqaldar keŋesınıŋ» qūramynda erteŋgı ūrpaǧynyŋ qamyn oilaǧan, ūlt ruhaniiaty jolynda älı de aianbai qyzmet etıp jürgen, kökırek közı oiau, «elım, jerım, tılım, ūltym» deitın, adami qasietı men tūlǧalyq bolmysy biık, dana qariialarymyz boluy kerek dep topşylaimyn.

 Tūrar SÄTTARQYZY, etnolog-tarihşy,

QR Jurnalister odaǧynyŋ müşesı