"Ǧylymdy damytamyz desek, innovasiiaǧa bet būryp, şikızattan ketu kerek. Otbasynda balany bılımge üiretıp, ǧylym jolyna jetelese, ol eseigende Bill Geits, Stiv Djobs, Qanyş Sätbaevtar siiaqty ǧylym-bılım ızdep ketedı". Būl pıkırdı belgılı qoǧam qairatkerı Janūzaq Äkım Adyrna.kz portalyna bergen sūhbatynda aitty.
"Otandyq ǧylym damyp, Qazaqstan örkeniettı el atansyn desek, bızge adam kapitalyn damytyp, innovasiianyŋ basym salalaryn engızu kerek. Osyǧan küş saluymyz kerek. Şikızat elderı qandai bailyqtyŋ üstınde otyrsa da, Venesuela bolsyn, Nigeriia bolsyn, mūnaimen eşqaşan dami almaidy. Sebebı, şikızat belgılı bır adamdardyŋ qolynda şoǧyrlanady. Ǧylymdy damytamyz desek, şikızattan ketu kerek. Reseidıŋ özı eŋ bai elderdıŋ qataryna kırse de, şikızatymen bailanyp, eşqaşan damyǧan elderdıŋ qataryna qosylǧan joq. Ǧylym, bılım jolǧa qoiylsyn desek, baǧdarlamalardy qaita qarap, osy mäselelerdı tügel şeşuımız kerek. Bäsekege qabılettı myqty ūlt qalyptastyryp, intellektualdyq ūlt boluymyz üşın osyndai qareketter qajet. Al bız osyny berıp jatyrmyz ba? Mysaly, nege bız ǧylym jolyna qyzyqtyq? Oǧan Karl Markstıŋ äigılı «Kapital» eŋbegı sebepker boldy. Būl eŋbektı 9-synypta oqyp, kırıspesınde «Ǧylymǧa barar jerde, qaqpanyŋ aldynda tūrǧanda, sen tozaqtyŋ aldynda tūrǧandai bolasyŋ. Bıraq jürekte eşqandai qobalju bolmau kerek. Tek qana senım bolu kerek. Jastarǧa ǧylymda sairap jatqan daŋǧyl keŋ jol joq deidı. Onyŋ şyŋyna tek qana talmai, şarşamai, sonyŋ soqpaqtarymen jüre bergen adam ǧana öz maqsatyna jetedı» dep jazylǧan oilardan şabyttanyp, ǧylymǧa degen qyzyǧuşylyǧym eselenıp artqan edı. Abai Qūnanbaiūly «Basynda äke aitpasa aqyl jarlyq, Aǧaiyn tabylmasa oi salarlyq, Qaljyŋbassyp ötkızgen qairan däuren, Tübınde tartqyzbai ma ol bır zarlyq?!» dep aitqandai, är qazaq balasyna osyndai myqty-myqty motivasiialar jiı aityluy kerek",- deidı qoǧam qairatkerı.Onyŋ aituynşa, köşten qalǧymyz kelmese, innovasiiaǧa bet būryp, ǧylymi jaŋalyqtarǧa ūmtyluymyz qajet.
"Ǧylym men tehnikadan görı ädebiettı jaqsy köretın halyqpyz ǧoi. Sol dın, ädebiet, taǧy basqalaryn jaǧalap, ru-taipalyq qatynastar sekıldı tar şeŋberden şyǧa almai jürmız. Jastarymyz ǧylym quudyŋ ornyna meşıtterden şyqpaidy. Eldıŋ bolaşaǧyn özımız qūrtyp otyrmyz. Damyǧan elder men damuşy elderdıŋ aiyrmaşylyǧy basty aiyrmaşylyǧy nede? Damyǧan elderdıŋ ömır süru ūzaqtyǧy joǧary bolady. Bızdegı ortaşa ömır süru ūzaqtyǧy - 67 jas. Japoniiada, Europada - 87-88 jas. Bızden 20 jasqa ūzaq. Eŋbek önımdılıgı de 8-10 esege deiın joǧary. Bız nege artta qaldyq? Nege masyl bolyp qaldyq? Osyǧan ärkım özınşe jauap beruı kerek. Qazır bäsekelestık zamany. Basqanyŋ bärın tastau kerek. Osydan 5 ǧasyr būryn atamyz pälen-tügen bolǧan degendı qoiu qajet. Ärkım öz-özıne jauap beru kerek. Ömırınde ne ıstedı, ne ıstei alady, qandai maqsat qoidy... Jalpy qoǧamnyŋ damuy osyǧan bailanysty. Jaŋa Qazaqstanda barlyǧyn jaŋaşa bastauymyz kerek. Moraldık deŋgeiı tömen halyq eşqandai maqsatqa jetpeidı. Damyǧan elder men damuşy elderdıŋ aiyrmaşylyǧy - bırınşıden adam kapitalynyŋ damuy. Iаǧni adam kapitaly 3 bölımnen tūrady. 1) Bılım, ǧylym. 2) İnnovasiia, äleumettık mäseleler. 3) Densaulyq. Mysaly AQŞ-tyŋ jalpy ışkı önımınıŋ 51 paiyzyn innovasiia beredı. Nemese Şveisariianyŋ jalpy ışkı öınımınıŋ 62 paiyzyn sol innovasiia beredı. Bızde innovasiialyq üles bır paiyz ǧana. Sondyqtan bız kedeimız. Köp auyramyz. Qysqa ömır süremız. Sebebı innovasiiany paidalana almaimyz. İnnovasiia jylyna 30 paiyz ösım beredı. Qazaqstannyŋ ekonomikasyŋ jyldyq damuy 2-3 paiyz ǧana. İnnovasiianyŋ salasynan 15 ese tömen. Sondyqtan, bız ekonomika baǧytyna būryluymyz kerek. Äleumettık mäsele, bılım, ǧylymǧa qaitadan köŋıl böluımız kerek",- deidı Janūzaq Äkım.Zamanǧa sai ǧylym igergımız kelse, keŋestık jüieden qalǧan eskı tanym-tüsınıkten arylatyn uaqyt keldı.
"Ǧylym-bılım salasynda keŋestık däuırden qalǧan metodikalardy tügel özgertuımız kerek. Bızde tek qana bılım beredı. Al damyǧan Batys elderınde üş türlı bılım bar. Bırınşısı – jaŋa närsenı tanyp-bılu. Ekınşısı – ūǧynu, iaǧni är närsenıŋ ışkı prosessterın tüsınu. Üşınşısı – alǧan bılımnen qorytyndy jasap, ǧylymi jaŋalyq aşu. Osy jaǧynan kelgensek, Europa elderı bılımnıŋ üş jaǧyn tügel qamtylǧan. Japoniiada intellektualdyq daǧdynyŋ 40 paiyzy qalyptasqan mezgılde 5 jasta mektepke beredı. Bızde 7 jastan beredı. Ol kezde 70 paiyz intellektualdyq daǧdy qalyptasyp qalady. Sondyqtan bız keşıgemız. Sondai-aq olarda aptasyna 51 saǧat. Bızde 36 saǧat. 41 saǧatqa jetkızdık. Bıraq mektep bıtırgen kezde olar 6600 saǧat artyq oqidy. Bylaişa aitqanda 4 jylda ötetın bır bakalavrdyŋ kursyn bıtırıp şyǧady. Iаǧni olar 17-18 jasta ötken bılımın bızdıŋ jastar universitettı aiaqtaǧanda 22-23 jasta oqidy. Ömırden keşıgedı. Söitıp ömırden ǧylymnan, tehnologiiadan, innovasiiadan keşıgu osydan bastalady. Mäselen, ataqty önertapqyş Tomas Edison mektepte oqyp jürgende, onyŋ anasyna ūstazy hat jazady. Hatty oqyǧan anasy jylap otyr eken. Kışkentai bala qasyna baryp «Ne boldy anaşym?» dep sūraidy. Mıne, ūstazyn hat jazyp, senı oqyta almaimyz deptı. Sebebı, sen sondai danyşpan ekensıŋ. Ūly adam bolasyŋ. Bız senı oqyta almaimyz. Basqa mektepke berıŋız degen eken. Söitıp,Tomas Edisondy anasy basqa mektepke beredı. Ol mekteptı tämämdaǧan ol, keiın universitet bıtıredı. Ülken önertapqyş bolady. Sodan bıraz jyldar ötkenennen keiın otbasylyq arhivten ūstazynyŋ jazǧan hatyn tauyp alady. Ol jerde «Sızdıŋ balaŋyzdyŋ aqyl esı kem. Ol bızdıŋ mektepte oqi almaidy. Basqa mektepke alyp ketıŋız» dep jazylǧan eken. Mıne, anasynyŋ danalyǧynyŋ arqasynda hattyŋ mazmūny 180 gradusqa özgerıp, balasy şynymen danyşpan atanady",- deidı qoǧam qairatkerı.Kıtap oqityn ūlt ǧylymi jaŋalyqtar aşyp, älemdık deŋgeige köterıledı.
"Azattyq pen erkındıkke laiyqty adam kün saiyn ana tılı üşın, jer üşın, atameken üşın, el üşın kürese bıluı tiıs. Tek küres adamdy adam qylady. Qadyr Myrza Älı «Tuǧan jerdıŋ tylsym syryn ūǧyp kör. Qarap tūryp mynau şyrqau şyŋdarǧa, qalai tömen bolamyz, ei, jıgıtter! Qarap tūryp mynau tüpsız teŋızge, qalai taiyz bolamyz, ei, jıgıtter! Köre tūra mynau ūly dalany, qalai kışı bolamyz, ei, jıgıtter»,- demekşı, däl osyndai motivasiiamen qarulanǧan jastar ǧūmyr boiy bılım-ǧylymǧa öz-özderın jetelep, ülken jetıstıkterge jetedı. Al bızde ökınışke qarai, adamdar dıni nadandyqqa ūrynyp, «menıŋ taǧdyrym jazylyp qoiǧan» dep, qolda baryna şükırşılık etıp, aldyǧa ūmtylmaidy. Būny jıgersız, masyl, qaiyrşy adamdarnyŋ tırlıgı dep sanaimyn. Qūldyq psihologiiaǧa berılgender jyl ötken saiyn aramyzda köbeiıp jatyr. Mıne, bız osylardan qūtyluymyz kerek. Ybyrai Altynsarinnıŋ atasy Balǧoja bidıŋ balasyna jazǧan hatynda «Şyraǧym, mūnda jürseŋ, neter edıŋ? Qolyŋa qūryq alyp keter edıŋ. Tentırep ekı auyldyŋ arasynda Jürgenmen, ne mūratqa jeter edıŋ?!» deidı. Iаǧni bır mūratqa jetu üşın auylda qalu maqsat emes. Qazırgı jastar älemnıŋ eŋ üzdık universitetterınde bılım alyp, täjıribe jinaqtauy qajet. Ǧylymi ortalyqtar, kıtaphanalarǧa jiı baryp, ǧylymǧa öz ülesterın qossa ǧana jetılemız. Sebebı, bızdıŋ Qazaqstan damuşy el retınde jylyna bır adam bır kıtaptyŋ ainalasynda ǧana oqidy eken. Japondar bolsa aiyna 8-10 kıtap oqidy. Al bız jylyna 1 kıtap oqimyz. Kördıŋız be? Ärine, būl jerde barlyǧy tıkelei ortaǧa bailanysty. Otbasynda balany bılımge üiretıp, ǧylym jolyna jetelese, ol eseigende bazarda arba süirep, barlyǧynan qūr qalyp ketpeidı. Bill Geits, Stiv Djobs siiaqty nemese Qanyş Sätbaevtar siiaqty ǧylym-bılım ızdep ketedı", - dep pıkır bıldırdı Janūzaq Äkım.
"Adyrna" ūlttyq portaly
