Ötken aptada professor Ädıl Ahmetovtyŋ «Vikingderdıŋ ızımen». (Ǧylymi gipotezalyq tuyndy) kıtabynan «Aǧylşyn-saksondar men saqtardyŋ ara-jıgı» bölımı oqyrman nazaryna ūsynylǧan. Osy kıtaptan üzındı jariialaudy odan ärı jalǧastyramyz. Bırge oqiyq.
Aǧylşyn-saksondyq Ūlybritaniia men tılderı german tobyna
kıretın skandinaviialyq Norvegiia, Daniia jäne Şvesiia
halyqtarynyŋ tılderındegı lingvistikalyq ūqsastyqtardyŋ türkı
tılderıne de qatysy bar ekenı közge ūryp tūr. Mäselen, türkı
tılderındegı tıs, tıl, bel, beldık, elık, ögız, sor (aşy), jer, sor
(mūŋ), dala, abad degen sözder men tura sol ūǧymdardy bıldıretın,
aǧylşyn jäne skandinaviia tılderındegı dälme-däl nemese olardyŋ
auyspaly metonimiialyq balamalarynyŋ öte ūqsas ekenın
baiqamau mümkın emes. Mysaly, aǧylşyn tılınde tıs – tooth
(jekeşe türı), teeth (köpşe türı); tıl – tongue (būl söz ben qazaq
tılındegı taŋdai degen sözdıŋ tübırı bır); bel – belly; beldık – belt;
elık – elk (būlan); ögız – ox; sor (aşy) – sour; jer – earth; sor
(mūŋ) – sorrow; dala – dale; abad – abode. Al norveg/dat
tılderındegı älgı sözderdıŋ balamalary tömendegıdei: tıs –
tann/tand (auyspaly metonimiialyq atau, sebebı tıs taŋdaimen
japsarlas); tıl – tunge/tunge (metonimiialyq atau, sebebı tıl men
taŋdai japsarlas); beldık – belte/balte; elık- elg (būlan); ögız –
okse/okse; sor (aşy) – sur; jer – jord/jord; sor(mūŋ) – sorge/sorg;
dala – dal/dal degen sözderdegı ūqsastyqtar da közge ūryp tūr.
Sosyn, Skandinaviia tılderındegı jer degen sözdıŋ jord degen
balamasynan jūrt degen ūǧymnyŋ da töbesı qyltiyp tūr.
Män bermeuge bolmaityn jäne bır lingvistikalyq faktor
mynau: türkı tılderındegı köptık jalǧaularǧa ūqsas norveg tılınde
de – r, – er sekıldı köptık jalǧaular bar. Mysaly: uge (apta) – uger
(aptalar); mened (ai) – meneder (ailar). Sosyn, dat tılınde de zat
esımderdıŋ 75 prosentı -r nemese -er köptık jalǧauyn qabyldaidy.
Tek zat esım dauysty dybysqa bıtse -r, al duyssyz dybysqa bıtse -
er jalǧanady. Aldyŋǧy ekı tılmen tuystas skandinaviialyq şved tılınde
de köptık jalǧauǧa qatysty osyndai zaŋdylyq baiqalady.
Mūndai zaŋdylyqtyŋ jäne bır körınısın keibır baiyrǧy
skandinaviialyq sözderdıŋ etimologiiasynan da köremız
Mäselen, baiyrǧy skandinaviialyq adam esımderınıŋ bırı bügıngı şved
tılındegı ‘Ake’ degen sözdıŋ maǧynasy öz tılımızdegı ‘äke’ degen
ūǧymmen sai keledı. Sol siiaqty, baiyrǧy skandinaviialyq
‘Arne’degen er adam esımınıŋ etimologiiasyna köz jıbersek, ol
sözdıŋ o bastaǧy formasy - ‘qrn’, iaǧni ‘qyran’ eken. Nemese
Vikipediia ensiklopediiasyndaǧy ‘Etimologiia’ degen maqaladan
alynǧan myna mysalǧa nazar audarsaq, ‘tyrna’ degen ūǧymdy
bıldıretın bügıngı aǧylşyn tılındegı ‘crane’ eskı aǧylşyn tılınıŋ
‘cran’ degen sözınen tarasa, būl sözdıŋ nemısşe balamasy - ‘Kran’.
Säikesınşe, älgı sözdıŋ baiyrǧy nemıs tılındegı formasy – ‘krano’.
Al däl sol sözdıŋ niderland tılındegı balamasy – ‘krano’ bolsa,
baiyrǧy skandinaviia tılındegı balamasy – ‘trani’ nemese‘trana’.
Soŋǧy söz aityluy jaǧynan da, jazyluy jaǧynan da öz tılımızdegı
‘tyrna’ degen sözdıŋ balamasy ekenı aiqyn körınedı. Sondai-aq,
aǧylşyn tılındegı boot degen söz ben öz tılımızdegı būt degen
sözdıŋ, sol siiaqty, qyrǧyz tılındegı būtkiım dgen qos sözdıŋ
qūramynda tūrǧan būt degen sözdıŋ arasynda közge körınıp tūrǧan
semantikalyq bailanysty baiqamau mümkın emes. Öitkenı
aǧylşyn tılındegı boot “aiaq kiım” degen ūǧymdy bıldırse, öz
tılımızde adamnyŋ jüru-tūru qyzmetın atqaratyn jambastan tömen
ornalasqan borbai degen ūǧymdy bıldıredı. Al qyrǧyz tılındegı
būt nemese būtkiım degen qos sözdıŋ qūramynda tūrǧan būt degen
söz aiaq degen ūǧymmen maǧynalas.
Vikipediiada keltırılgen «Old Nordc Vocabulary» («Baiyrǧy
skandinaviialyq sözdık») degen taqyryppen aǧylşyn tılınde
berılgen maqalada mynadai mälımet kezdesedı: “Brave” has six synonyms:
bitr, frœkn, góðr, hraustr, snjallr and vaskr. Sol mälımettı
qazaqşalasaq, «‘Batyrdyŋ’ alty sinonimı bar. Olar:
bitr, frœkn, góðr, hraustr, snjallr and vaskr» bolyp şyǧady. Zer
salǧan oqyrman älgı sinonimdık qatardyŋ basynda tūrǧan ‘bitr’
degen sözdıŋ öz tılımızdegı ‘batyr’ degen sözben mändes ekenın
baiqamauy mümkın emes. Endeşe, osy mysaldardy negızge ala
otyyp, baiyrǧy tübı türkı saqtar men skifterdıŋ aǧylşyn-
saksondyqtarmen ǧana emes, skandinaviialyqtarmen de belgılı bır
jaqyndyǧy bar desek, qatelese qoimasymyz anyq. Öitkenı ol
jaqyndyq joǧarydaǧy lingvistikalyq mälımetterden öte aiqyn
körınıp tūr. Sosyn, saqtar men skifterdı tek tılderı ündıeuropa
tobyna jatatyn parsylarmen ǧana tuystastyru şyndyqtan mülde
alys jatyr. Öitkenı saqtar ǧana emes, skifterdıŋ de tüp tamyry
türkı örkenietımen tamyrlas ekenın bügıngı taŋda eşkım joqqa
şyǧara almaidy. Sondai-aq, genetikalyq jäne lingvistikalyq
tūrǧydan zer salar bolsaq, osydan 40 myŋ jyl būryn Aziiadan
Amerikaǧa qonystanǧan baiyrǧy amerikalyq «ündısterdıŋ» arǧy
tegı de baiyrǧy türkı örkenietımen sabaqtas ekenın būl künde küllı
älem ǧylymy moiyndaidy. Būl sabaqtastyq äsırese, Soltüstık
Amerikadaǧy qorǧan mädenietı men Euraziiadaǧy skif, saq jäne
ǧun qorǧan mädenietınıŋ etene ūqsastyǧynan jäne maiia tılı men
türkı tılderınıŋ arasyndaǧy lingvistikalyq bailanystardan da
erekşe baiqalady.
Qorǧandar demekşı, Soltüstık Amerikadaǧy Kahokiia
qorǧandry men Qazaqstandaǧy Esık qorǧandarynyŋ, sol siiaqty
olardyŋ Skandinaviia qorǧandarynyŋ bır-bırımen ūqsastyǧyn baiqamau mümkın emes.
Ūqsas jaŋalyqtar
