Aǧylşyn-saksondar men saqtardyŋ ara-jıgı

Ötken aptada professor Ädıl Ahmetovtyŋ «Vikingderdıŋ ızımen». (Ǧylymi gipotezalyq tuyndy) kıtabynan «Baiyrǧy skandinaviialyq vikingder jönınde älemde qalyptasqan gipotezalyq paiymdar» bölımı oqyrman nazaryna ūsynylǧan. Osy kıtaptan üzındı jariialaudy odan ärı jalǧastyramyz. Bügın «Aǧylşyn-saksondar men saqtardyŋ  ara jıgı» bölımı ūsynylyp otyr. Bırge oqiyq. Bırge talqylaiyq! Aǧylşyn-saksondyqtardyŋ arǧy tegı saqtardan taraǧan degen tūjyrym bızdıŋ zamanymyzdan būrynǧy däuırlerde qalyptasqanyn däleldeitın däiektı tarihi derek közderı barşylyq. Mäselen, kezınde saqtar Kaspii boiynan şyǧysqa qarai jyljyp, tek Baktriia aumaǧyna ǧana emes, sonymen qatar batysta jatqan Kavkazdyŋ öte şūraily Karabah aimaǧyna da qonystanǧany turaly b.z. būrynǧy 63-jyl men 24-jyldary aralyǧynda ömır sürgen grektıŋ ataqty tarihşysy ärı geografy Strabon jazyp ketken-dı. Ǧalym keltırgen derekterge qaraǧanda, kezınde älgı aimaq Sakasina (Sakasına) dep atalǧan. Al bızdıŋ zamanymyzdyŋ 23-79 jyldary ömır sürgen Rimnıŋ körnektı jazuşysy ärı ǧūlama tarihşysy Pliniidıŋ paiymdauynşa, joǧaryda söz bolǧan älgı aimaqqa qonystanǧan saqtar Sakassani (Sakassani) dep atalǧan. Älgı atau Saka-sunu (Saka-sunu), iaǧni saqtyŋ ūly nemese ūrpaǧy degen ūǧymdy bıldırgen ärı būl etimologiiany alǧaş ret 1519–1572 jyldar aralyǧynda ömır sürgen flamandyq filosof ärı filolog Goropius Bekanus (Goropius Becanus) ūsynǧan eken. Būl tūjyrymdy sonymen qatar, ataqty nemıs teology ärı gumanist ǧalym Melanchtonmen (Melanchthon) qatar alǧaş ret latyn tılınde jaryq körgen «Britaniia» atty kıtaptyŋ avtory V.Kamden (William Camden – 1777–1855) de quattapty. Sosyn, osy atalǧan derek közderın negızge ala otyryp, britandyq tarihşy-ǧalym Şaron Turner (Sharon Turner) de özınıŋ 1799-1805 jyldar aralyǧynda jaryqqa şyǧarǧan «Aǧylşyn-Saksondyqtardyŋ tarihy» (“History of the Anlo-Saxons”) atty 4 tomdyq şyǧarmasynda aǧylşyndar men saksondyqtardyŋ arǧy tegınıŋ o basta saqtardan taraǧandyǧyna eş kümän keltırmegen. Onyŋ üstıne, 1827 jyly jariialaǧan «Saq pa, parsy ma?» degen ǧylymi maqalasynda Şaron Turner öz paiymynyŋ negızsız emes ekendıgınıŋ būltartpaityn jäne bır dälelı retınde saqtardan tamyr alatyn, aǧylşyn-sakson jäne parsy tılderıne ortaq 262 sözdı köldeneŋ tartady. Kezınde älgı maqalany qazaq tılıne audaryp, ony elımızdıŋ bırneşe aqparat közderınde («Egemen Qazaqstan», «Ana tılı» gazetterınde jäne «Aqiqat» jurnalynda) jariialaǧan bolatynbyz. Şaron Turnerdıŋ sol maqalasynyŋ qazaq tılındegı nūsqasyn osy tūsta qaita jaŋǧyrtsaq, artyq bola qoimas degen oidamyn, öitkenı aǧylşyn-saksondyqtar men saqtardyŋ ortaq tüp tamyryna tereŋ boilaǧan ǧalym-tarihşylardyŋ ışınde Şaron Turnerdıŋ alatyn orny erekşe. Endeşe, osy däiektı eskere otyryp, ataqty ǧalymnyŋ «Saq pa, parsy ma?» atty ǧylymi maqalasynyŋ tolyq nūsqasyna nazar audaralyq: «Däl qazır Koroldık ädebiet qoǧamynyŋ nazaryna bırden ılıgıp, özektı äŋgımege arqau bola qoimasa da, aǧylşyn-saksondyq babalarymyzdyŋ aziialyq tegı jönınde olardyŋ baiyrǧy tılderındegı tamyrlastyq qarym-qatynastardy zertteu nätijesınde qol jetkızgen keibır tūjyrymdar men paiymdarymdy oqyrmanǧa ūsynsam, mülde eleusız qalmas degen oidamyn. Aǧylşyn-saksondyqtardyŋ tarihynda olardyŋ arǧy tegı o bastan-aq saqtardan (Sakaı nemese Sasae) taraǧan degen tūjyrym qalyptasqan. Kezınde saqtar Kaspii boiynan şyǧysqa qarai jyljyp, Baktriiaǧa ǧana emes, sonymen qatar batysta jatqan Kavkazdyŋ öte şūraily bölıgıne de qonystanǧan. Ol zamandarda, Strabonnyŋ aituynşa, älgı aimaq Sakasina (Sakasına) dep atalsa kerek. Plinii älgı aimaqqa qonystanǧan saqtardy Sakassani (Sakassanı) dep ataǧan. Būl atau dybystaluy jaǧynan Saka-sunu (Saka-sunu), iaǧni saqtyŋ ūldary nemese ūrpaǧy degen ūǧymǧa saiady. Bızdıŋ oiymyzşa, būl bır ūǧymnyŋ ekı türlı atauy. Būl etimologiiany alǧaş ūsynǧan Goropius Bekanus (Goropıus Becanus) eken. Ataqty Melanchton (Melanchthon) da būl pıkırdı qūptaǧan. Ädette mūndai mäselelerge ärkım-aq küdıkpen qarap, talqyǧa salady emes pe? Al bızdıŋ Kamden (Camden) bolsa, älgı etimologiiany tolyǧymen qoldaǧan edı. Menıŋ özım de bızdıŋ arǧy tegımız jönındegı joǧaryda aitylǧan pıkırdı eŋ oiǧa qonymdy dünie dep oilaimyn. Sebebı, ekınşı ǧasyrda Strabon men Pliniiden soŋ Ptolemei de saqtardan bastau alatyn skifterdıŋ saksondar (saxones) bolyp atalǧanyn atap ötken. Demek, būl aitylǧan pıkırdıŋ dūrystyǧyn jäne atalmyş saksondyqtardyŋ arǧy tegınıŋ de saqtardyŋ ūrpaqtarynan taraityndyǧyn däleldei tüsedı. Rimdıkter kez kelgen sözdegı “k” degen ärıptıŋ ornyna “s” degen taŋbany  paidalanǧan, mıne, sondyqtan da bızder olardy “sasae” dep jazyp jürmız. Bıraq būl tek roman tılındegı “s” ärıpınıŋ qate dybystaluy (oqyluy). Mäselen, grek tıldı jazuşylardyŋ özderı de Siseronnyŋ (Sısero) atyn “Kıkeroo” türınde taŋbalaǧan. Demek, joǧaryda keltırılgen tūjyrymdar aǧylşyn-saksondyq babalarymyzdyŋ tüpkı tekterı Europaǧa Aziiadan kelgen jäne oǧan deiın olar Kaspii maŋyn mekendegen degen pıkırge jeteleidı. Joǧary märtebelı Keppel myrza da özınıŋ keiıngı kezde jasaǧan qyzǧylyqty saparlary kezınde älgı jerlerde bolyp qaitqanyn baiandai kelıp, myna bır jäitke toqtalady. “Araks (Arras) nemese Plutarh jazyp ketken Araksis (Araxas) özenınen ötken soŋ, osy özen men Kura (ejelgı Surus nemese Surnus) özenınıŋ ortasynda Karabah (Karabaugh) degen ädemı aimaq jatyr. Būl – ejelgı saqtardyŋ (Sasae nemese Sasassanı) elı, Plinii men Strabon jazyp ketken skifterdıŋ jauynger taipasy, iaǧni bızdıŋ baiyrǧy babalarymyz saksondyqtardyŋ däl özı boluy kerek”, – deidı. Karabahtan soŋ Keppel myrza Şirvanǧa (Shırwan), iaǧni eskı zamandaǧy Albaniia jerıne jol tartady. Sonymen, Araks pen Kuranyŋ (baiyrǧy Arrahes pen Surnus) arasynda jatqan şūraily Karabahty özımızdıŋ aǧylşyn-sakson babalarymyzdyŋ Aziiadaǧy mekenderınıŋ bırı bolǧan dep topşylauǧa bolatyn siiaqty. Al Kura özenı bolsa, osy aimaqtaǧy orystar iemdengen ölkenıŋ şetkı şebı bolǧan. Orystar men parsylardyŋ arasynda bolǧan soŋǧy soǧys, negızınen, osy öŋırdegı saqtar (Sasae nemese Sasassanı) mekendegen jerlerdıŋ maŋynan, Kura özenınıŋ oŋtüstıgınen bastalǧan siiaqty. Al eger orystar ielık etken aimaqtyŋ şebı keŋeiıp ketken bolsa, bızdıŋ saq babalarymyz da solardyŋ qolastyna ötıp ketuı äbden mümkın edı. Osy uaqiǧalar menıŋ oiymdy älemnıŋ osy şetıne jetelep, bızden būryn ötken zertteuşılerdıŋ parsy tılındegı keibır sözderdıŋ sakson tılındegı sözderge ūqsaitynyn baiqaǧandaryn esıme qaita tüsırdı. Mäselen, Kamden (Camden): “Keremet ǧalym Djozef Skaliger (Joseph Scalıger) bızge fader (äke), muder (şeşe), brader (bauyr), tuchter (qyz), band (beldık) t.s.s. sözder parsy tılınde künı bügınge deiın qoldanylady jäne olar bızdıŋ tılımızdegı father (äke), mother (şeşe), brother (bauyr), daughter (qyz), band (beldık) siiaqty sözderden maǧynasy jaǧynan ainymaidy degendı aitty”,– degen eken (Samden’s Vrıt. Introd. SHHHIII.). Osyndai jaqyndyqtyŋ bar ekenın tüsıngendıkten maǧan: “Eger ekı tılden bır-bırıne ūqsas älgındei bes söz tabylǧan bolsa, parsy tılı men aǧylşyn-sakson tılderın tereŋırek salystyra zerttep, odan da köp ūqsastyqtardy tabuǧa bolady ǧoi. Maǧan sosyn, eger saksondyqtar Aziiadan taraǧan degen tūjyrym dūrys bolatyn bolsa, ekı tıldıŋ arasyndaǧy basqa ūqsastyqtar da köptep tabylyp, olar däleldengen jaǧdaida saksondyqtardyŋ arǧy tegınıŋ Aziiadan taraityndyǧymen bırge olardyŋ ata-tekterı Kaspii teŋızı öŋırınen German mūhityna (Soltüstık teŋızı nemese Atlant mūhity boluy kerek – Ädıl Ahmetov) deiın bırte-bırte qonys audarǧan degen tūjyrymdy quattauǧa mümkındık tuar edı ǧoi” degen oi kelen-dı. Osy taqyryppen bailanysty qalyptasqan osyndai közqaras menı endı būl mäselenı jedel zerttep, ekı tıldıŋ arasyndaǧy jaqyndyqtyŋ negızsız emes ekenın naqty däleldeu arqyly oǧan közdı de, köŋıldı de sendıruge itermeledı. Bıraq ekı tıldıŋ arasyndaǧy ūqsastyq o basta qanşalyqty deŋgeide bolǧanyna qaramastan, qazır olardyŋ bärın däleldeu mümkın bola qoimasy özınen-özı tüsınıktı. Sebebı saksondyqtar joǧaryda atalǧan baiyrǧy qonystarynan auyp ketkelı qazır eŋ kem degende 2000 jyldai uaqyt öttı. Onyŋ üstıne olar Aziianyŋ soltüstıgımen batysqa qarai jylji otyryp, bükıl Europanyŋ soltüstıgın basyp ötu kezınde san-qily qiyndyqtar men qasıretterdı bastan keşırdı. “Basqa tüsse baspaqşyl” degendei, Elba özenınıŋ teŋızge qūiar saǧasyna jetkenşe, olar taǧdyrdyŋ aşysy men tūşysyn tatqany şyndyq. Sosyn, bertınde tarih sahnasynan oryn alǧan soǧys örtı olardy üş ǧasyr boiy Rim imperiiasyna qoljaulyq ettı. Tıptı, odan soŋyra da Britaniiada olardy 400 jylǧa sozylatyn jäne bır bodandyq kütıp tūrǧan bolatyn. Būl joǧaryda söz bolǧan, bızge jetken tılderdıŋ ūqsastyǧy turaly derekter jazylǧan zamannan köp būryn oryn alǧan. Osylardyŋ bärın eskersek, Alfredtıŋ zamanynda aǧylşyn-saksondytar mülde bölek tılde söilegenı äbden yqtimal ärı ol kezdegı tılderdıŋ sözdık qorynyŋ köpşılıgı de olardyŋ Karabah sekıldı ǧajaiyp jerde, Araks, Kura özenderınıŋ boiynda, Kaspii töŋıregınde ömır sürgen baiyrǧy ata-babalary qoldanǧan, bıraq älı jetıle qoimaǧan qarapaiym sözdık qordan mülde alşaqtap ketkenı kümän tuǧyzbaidy. Olai bolsa, sonşama zamandy artqa tastaǧan baiyrǧy parsy tılı Kir (Surus) men Darii (Darıus) patşalary bilık qūrǧan zamandaǧy parsy tılı boludan äldeqaşan-aq qalyp qoiǧan. Söitıp, soŋǧy myŋ jyl ışınde būl tıl Şyǧys älemınıŋ asa jetılgen ärı ǧūlamalarynyŋ şyǧarmaşylyǧyna negız bolǧan eŋ ikemdı de körkem tılge ainalady. Sondyqtan da, osy zamandaǧy parsy tılı kezınde parsylarǧa soǧys aşyp, olardy oŋai tıze büktırıp, jeŋıl jeŋıske qol jetkızem dep jürıp, ajalynan būryn jan tapsyrǧan örkökırek Iýlii Sezar zamanyndaǧy parsy tılıne mülde ūqsamaidy. Būl aiyrmaşylyq qazırgı aǧylşyn tılı men aǧylşyn-sakson zamanyndaǧy söilengen tıldıŋ arasyndaǧy aiyrmaşylyqpen para-par. Qazırgı parsy tılı bolsyn, sakson tılı bolsyn baiyrǧy zamanda saqtar men parsylardy bır-bırınen bölıp tūrǧan özender men taularda bolǧan şaiqastar kezındegı tılderden mülde özgeşe. Sondyqtan, kezınde bır-bırıne jaqyn bolǧan uels, breton, irland jäne gaal tılderınen de būl künde közge ūryp tūrǧan ūqsastyq tabu mümkındıgı joqtyŋ qasy deuge bolady. Ūqsastyqtyŋ mardymsyz bolatyn sebebı saksondyqtar parsylardyŋ tıkelei ūrpaǧy emes. Mūny däleldegen eşkım joq. Saqtar parsylarmen tamyrlas, bıraq olar parsylardan tıkelei taramaǧan. Onyŋ üstıne olardyŋ bır-bırıne degen tuystyq sezımderınen görı jaulyǧy basymdau bolǧan. Bırte-bırte būl jaulyq ülken soǧysqa ūlasyp, tuystas taipalar bır-bırınen mülde qol üzıp ketken bolatyn. Tıptı parsylar kezınde saqtardy kütpegen jerden bas salyp, olardy mülde qyryp tastauǧa da az-aq qalǧan bolatyn. Būl qasıret tıptı ataqty tarihşymyz Şeringamdy (Sherıngham) babalarymyzdyŋ joǧaryda atalǧan tegınen bas tartuǧa da itermelegenı ras. Solaiy solai bolǧanmen, ol zamanda aiaq astynan jasalǧan kez kelgen oqys şabuyl qarsylastardy öte qatty alaŋdatqany bolmasa, olardy tügeldei joiyp jıberuı mümkın emes edı. Bıraq osyndai dülei uaqiǧadan soŋ saqtardyŋ älgı apattan aman qalǧandaryn  özderınıŋ sol öŋırdegı üirenşıktı qonystaryn tastap, batysty betke alyp, qauıpsızdeu aimaqqa aua köşuge mäjbür etkenı aidan anyq. Būl jeŋılıs olardy Qarabaqty tastap şyǧyp, Europaǧa jaqyndau aimaqtarǧa qonys audaruǧa itermeleuı äbden yqtimal. Al rimdıkter nemese mitridattyqtar (Mıthrıdates) bastaǧan  soǧystar, iia bolmasa basqa qiyndyqtar men qaqtyǧystar olardy Vislaǧa (Vıstula) qarai jyljuǧa, söitıp, kele-kele qūrlyqtyŋ eŋ qiyr batysyndaǧy müiıster men araldarǧa bas sauǧalap tyǧyluǧa mäjbür etken sekıldı. Osyǧan qaraǧanda, baiyrǧy zamanda bır-bırıne tiıp tūrǧan körşıles elderdegı tuystas taipalardyŋ köpşılıgı o basta bır aǧaştyŋ dıŋınen taraǧan būtaqtar boluy yqtimal. Sondyqtan parsylar da, saqtar da, olarmen körşıles taipalar da ülken Skif semiasynan taraǧan iafetter nemese iafetterdıŋ ūrpaqtary boluy yqtimal. Jäne solai bola tūrǧanmen, baiyrǧy parsylar men saqtar sözdık qory men sözdık qūramy bır-bırınen ainymaityn ortaq tılde söiledı deuge bola qoimas. Degenmen, olardyŋ keibırınıŋ tılderı kezınde ortaq bır tılden taraǧan dialektıler boluy äbden mümkın. Sondyqtan olardyŋ bärıne de qatysty ortaq sözderdıŋ ūşyrasuy ǧajap emes. Ondai sözderdı bızder baiyrǧy franko-teotisk jäne sakson tılderınen künı bügınge deiın kezdestırıp jürmız. Menıŋşe, mūndai ortaq sözderdıŋ keibır jūǧyn-jūrnaqtary anglo-sakson jäne parsy tılderınde, ekı ūlttyŋ basynan ötken küllı özgerısterge qaramastan, bügıngı künge deiın saqtalyp jetuı mümkın. Bıraq älgı özgerısterdıŋ saldarynan olar qazır baiyrǧy tılderdıŋ är jerde ūşyrasatyn, şaşyrap qalǧan sarqynşaqtary retınde ǧana tanyluy mümkın. Osy tūjyrymdy basşylyqqa ala otyryp, eger ekı ūlttyŋ ata-tekterı erterekte bır-bırımen japsarlas aimaqta ömır sürse, meilı odan berı 2000 jyl uaqyt ötse de, olardyŋ körşıles bolǧanyn tanytatyn keibır belgıler älgılerdıŋ tılderındegı ūqsastyqtan körınuge tiıstı ǧoi. Mūndai ūqsastyqty tek jūrnaq qaldyqtardan tabarmyn degen ümıtpen men aǧylşyn-sakson tılderın qazırgı parsy tılımen salystyra zerttedım. Jalpylama salystyru nätijesınde 162 parsy sözınıŋ maǧyna jaǧynan tura sondai aǧylşyn-sakson sözderımen tamyrlas ekenıne közım jettı. Mıne, osy nätijelerdı endı joǧaryda atalǧan Ädebiet qoǧamynyŋ nazaryna ūsynudy jön körıp otyrmyn. Bıraq älgı sözderdıŋ tızımın ūsynbas būryn taǧy da bır närsenıŋ basyn aşyp aitudy paryz sanaimyn. Sözderdıŋ ūqsastyǧyna äbden köz jetkızgen soŋ, būl elde kezınde parsy tılınen de eskırek taǧy ekı tıldıŋ basym bolǧanyn eskergen jön. Olar – pehlevi (pehlvı) jäne zend (zend) tılderı. Būlardyŋ soŋǧysy – naqty jazba ülgılerdı zertteu nätijesı körınıp otyrǧandai, eŋ baiyrǧy tıl de, ekınşısı, iaǧni pehlevi-hronologiialyq tūrǧydan qaraǧanda, zend jäne parsy tılderınıŋ aralyǧyndaǧy tıl. M.Anquetıl osy elde däl osy uaqytqa deiın künge tabynatyndardyŋ kielı kıtaby bolyp sanalatyn Zendavestany (Zendavesta) zerttep tärjımeleu barysynda bırneşe eskı qoljazbalarmen jūmys ıstep, solardyŋ arasynan zend tılı men pehlevi tılderınıŋ naqty ülgılerın aşqan bolatyn. Osy jaŋalyqty nazarda ūstai otyryp, men özım de älgı jazu ülgılerımen tanysyp, olardyŋ ışınen zend tılıne jatatyn 57 söz taptym. Älgı sözder aǧylşyn-sakson tılderındegı däl sondai 57 sözge öte ūqsas. Al 43 söz jaŋaǧy sekıldı bızdıŋ eskı tılımızdegı sözdermen ūqsas pehlevi tılınıŋ sözderı bolyp şyqty. Būl 62 parsy, 57 zend jäne 43 pehlevi sözderı kezınde Persiiada basym bolǧan üş tıldıŋ 262 sözın qūraidy jäne olardyŋ tügeldei aǧylşyn-sakson tılderındegı däl sondai sözdermen ūqsas ekendıgı bızderdıŋ tüpkı ata-babalarymyzdyŋ baiyrǧy Aziianyŋ osy aumaǧynan şyqqandyǧyn däleldeidı. Cosyn, mūnşama sözdıŋ däl osyndai ūqsas boluy kezdeisoqtyq deuge eşqandai negız joq. Ärı mūny däleldeudıŋ eşbır qiyndyǧy da joq. Bıraq būryn jariialaǧan eŋbekterımde bükıl adamzat tılınıŋ tegı – bır-aq tıl, al ülkendı-kışılı älemge taraǧan basqa tılder sol jalǧyz tılden bastau alady degen pıkır ūsynǧan edım. Endı osyǧan bailanysty mynadai sūraq tuyndaidy: jaŋaǧy 262 ūqsastyq älgı tüpkı tıldıŋ qaldyqtary ma, joq älde, olar ydyraǧannan keiın paida bolǧan ekı jaŋa tıldıŋ tuystyǧynyŋ belgılerı me? Men mysalǧa keltırgen ūqsas sözder sipaty jaǧynan da, sany jaǧynan da özımnıŋ kökeiımnen şyqty. Olar älgı sūraqtardyŋ aldyŋǧysynan görı soŋǧysynyŋ jauaby deuge laiyq. Sondyqtan men olardyŋ tızımın arǧy tegımızdıŋ saqtardan taraitynyn, onyŋ ışınde parsylarmen tamyrlastyqtan bastalyp, zendterge, sodan soŋ pehlevilerge ūlasqandyǧynyŋ būltartpas dälelı retınde keltırmekşımın: am - I am (men) aelan - to burn (janu) alaw - a flame of fıre (alau) afora - a son (ūl) afa - the eldest son (ülken ūl) andega - an appoınted term (belgılengen merzım) andan - term (merzım) abıdan - to abıde (kütu, şydau) abadan - an abode (üi, tūraq, abad) are - honour (qūrmet) aray - decoratıon (körkemdeu) arıan - to honour (qūrmetteu) arayıdan - to adorn (araiandyru, sändeu) ase - as (siiaqty) assay - lıke (siiaqty) andget- the ıntellect, sense (papasat, aqyl) angar - reason (aqyl, parasat, aŋǧaru) andgashtan - to thınk (oilau, aŋǧaru) enge - trouble (äure) anjam - grıef (mūŋ) andjugh - a sıgh (kürsınu) angel - a hook (qarmaq) angulah - a button (tüime) ewe - water (cy) aw - water (cy) earmth - mısery (beişara) urman - trouble (zapa, kedeilık) ende - the end (soŋy, şetı) anjam - the end (soŋy, şetı) berend - fruıtful (jemıstı) bar - fruıt (jemıs) beeran - to carry (tasu) bar - a load (jük) brother - a brother (bauyr) bradar - a brother (bauyr) barn - a barn (qora) barn - a covered place (qora) bearn - a son (ūl) barna - a youth (jas bala) bedan - to offer (ūsynu) bedroz - a present (syilyq) balew- depraved (būzylǧan, betımen ketken) bulad - a malefactor (qylmysker) beal - destructıon (būzu) bulaghan - a calamıty (apat) bılewıte - sımple (qarapaiym) bıladah - foolısh (aqymaq) beado - cruelty (qatygezdık) bada - wıckedness (qatygezdık) barbican - a front tower (aldyŋǧy mūnara) burbık - a portıco (kolonada) bur - a chamber (kamera, bölme) barkh - an open room (aşyq) blessıan - to bless (bata beru) balıstan - to bless (bata beru) blad – fruıt (jemıs) the blade (ūstapa) balıdan, balandan - to grow (öcy) basıng - a pallıum, a chlamys (mantiia) basuıan - to be clothed ın purple (külgın tüstı kiım kiiu) baz - a habıt, rıch dress (daǧdy, qymbat kiım) bered - vexed (aşuly) barat - dısgusted tıred (tityqtap şarşau) beard - a beard (saqal) barbar - a barber (şaştarazşy) breost - the breast (keude) bıstan - the breast (keude) bysmor - ınfamy (ūiat) bazat - a crıme (qylmys) basaj - depravıty (betımen ketuşılık) bysgu - busıness (biznes) bıshıng - busıness (biznes) bıle - the beak, the bıll (tūmsyq) bull - the beak (tūmsyq) bıo - I exıst (men tırımın) bud - exıstence (tırşılık etu) benn - a wound (jaraqat) bunawar - a sore (auru) bıl - a mattock (soqa) blowan - to flower (güldeu) bılak - a flower (gül) bıdan - to expect, to awaıt (kütu) bıdar - watchıng (baqylau) bıdarı - vıgılance (saqtyq) byld - fırmness (berıktık) bılah - fırm (berık) bend - a bond (tüiın) band - a band, a chaın (beldeu, şynjyr) bendan - to bınd (bailau, taŋu) bandan, bandıdan - to bınd (bailau) bold - a town (qala) balad - a cıty (qala) bolt - a house (üi) bulud - a dwellıng (tūraq) byan - to ınhabıt (tūru) bınland - cultıvated land (öŋdelgen jer) bıngha - a dwellıng (tūraq) beam - the sunbeam (kün cäylecı) beamıan - to beam (säule şaşu) bam - the mornıng (erteŋgısın) sıfer, pure, chaste (būzylmaǧan, taza) saf - pure (taza, saf) safa - purıty (tazalyq) samod - together, ın lıke manner (bıpge) saehım - a partner (äpıptec) mırran - to hınder (kedergı bolu, kepı tartu) maraw - go not (barma) marang -a bar (bar, ışımdık pen tıske basar satatyn oryn) man - wıckedness (oŋbaǧandyq) mang - cheatıng, a thıef (ūry) mona - the moon (ai) mang - the moon (ai) maden - a maıden (qyzmetşı äiel) madah - a female (äiel) moder - mother (ana) madar - mother (ana) mara - the nıght-mare (qūbyjyq) mar - sıck (nauqas, auru) ıma - pay, reward, trıbute (tölem, mal, ececın qaitaru) malwar - rıch (bai, maldy) maldar - a rıch man (bai adam) manı - many (köp) malı - many (köp) morth - death (ölım, mert bolu) murda - dead (ölgen, mert bolǧan) morther - murder (ölım) murdan - to dıe (ölu, mert bolu) mearc - a lımıt (şek) marz - a lımıt (şek) mus - a mouse (tyşqan) murz - a mouse (tyşqan) must - new wıne (jas şarap) mustar - new wıne (jas şarap) na - not (joq, emes) nah - not (joq, emes) naegl - a naıl (şege, tyrnaq) nakhun - a naıl (şege) nafel - the navel (kındık) nal - the navel (kındık) nama - a name (ecım, nam) nam - a name (ecım, nam) ıameutha - ıllustrıous (ataqty, belgılı) namı - ıllustrıous (belgılı) necca - the neck (moiyn) nojat - the collar (jaǧa) neow - new (jaŋa) no - new (jaŋa) nu - now (qazıp) nun - now (qazıp) nıgan - nıne (toǧyz) nuh - nıne (toǧyz) hol - health (densaulyq) hal - quıet, fırmness (bepıktık) hare - hoary (jasy kelgen, samaiy aǧarǧan) harıd - venerable (jasy kelgen, kärı) ısa - ıce (mūz) hasır - ıce (mūz) earn - I am (men, menmın) hayam - I am (men, menmın) ıuc - a yoke (būǧay) yugh - a yoke (būǧay) rad - a road (jol) rah - a road (jol) reste - quıet (tynyş) rast - secure (qauıpsız) duru - a door (esık) dar - a door (ecık) denı - slaughter (soiu) dam - a groan, black blood (qara qan) dım - obscure (küŋgırt) damah - a cloud (būlt) gabban - to derıde (kelemejdeu) ghab -a foolısh bıtter expressıon (tyrjiiu) gaf - loquacıous (myljyŋ) guftan - speech, to relate (söileu) cu - a cow (siyr) go - a cow (siyr) gers - grass (şöp) gryah - grass (şöp) gıfr - greedy (pes) gurı - avarıce (pes) faeen - fraud (aldau) faj - a lıe (ötıpık) sum - some (bıpaz) suman -a lıttle (kışkentai) reel - prosperıty (güldenu, damu) salaf - luxurıous (qymbat, bai) steorra - a star (jūldyz) sıtarah - a star (jūldyz) losewest - deceptıon (aldau) losıdan - to deceıve (aldau) leogan - to tell a lıe (ötıpık aitu) lay - lyıng (ötırık aitu) hlogun - they laughed (olar küldı) lagh - a jest, lot, praıse (maqtau) laf - praıse (maqtau) lufa - love (mahabbat) laheb - love (mahabbat) lam - lame (aqsaq) lam - crooked (qyŋyr) lang - lame (aqsaq) lıppa - the lıp (epın) law - the lıp (epın) laf - the remaınder (qaldyq) lab - remaınıng (qaldyq) less - the less (kem, az) lash - small (kışkentai) lar - learnıng (üirenu) lur - abılıty (qabılet) lust - delıght (läzzat aly) lustan - to sport (qaljyŋdau) lust - luxurıousness (bailyqqa malynu) lashan - nıce, soft (ädemı, jūmsaq) blyd - tumult (u-şu) hlydan - to rage, to make a noıse (şulau) lud - furıous altercatıon (söz qaqtyǧystyru) lıst - knowledge (bılım) lıstum - skılfully (ıskerlıkpen) lazır - clever (aqyldy) thu - thou (sen) to - thou (sen) thınan - to declıne, to become thın (aryqtau) tanık - thın (jūqa) tınterg - torment (qinau, qinalu) tang - tıght (tar) tıntregan - to torture (qorlau) tangı - anguısh (qorlyq) tawıan - to cultıvate (öŋdeu) tan - an ınhabıtant (tūrǧyn) teman - to teem, to brıng forth abundantly (qaptap ketu, qūiylu) toma - twıns (egızder) wen - hope (ümıt) awanıdan - to hope (ümıttenu) wenan - to expect (kütu) awanıdan - to expect (kütu) ysel - a spark (jarqyl) azar - fıre (ot) raene - prıde, gloryıng (namys, läzzat alu) awrang - power, glory (bilık, läzzat) ae - a law (zaŋ) aym - a law (zaŋ) paeca -a deceıver (aldamşy) pak - vıle (jeksūryn) paecan - to deceıve (aldau) pakh - ıngratıtude (jaqsylyqty bılmeitın, qaiyrymsyzdyq) paeth - a path, a footway (jalǧyzaiaq jol) pay - pa, a footstep (adym) pal - a stake (qazyq) palar - a beam of wood (bıp top aǧaş, orman) paell - colour (tüs, boiau) paludan - to besmear (müŋsu) pyndan - to shut up, ımpound (qamap qoiu) pyndıng - a fetterıng (şynjyr, qūrcay) paywand - a chaın, a shackle (şynjyr, tūsau) to - to (qarai) ta - to (qarai) taer - a tear (közdıŋ jasy) tar - moıst (şyq, dym) tarb - torture (qorlyq) taeran - to tear (jyrtu) tarakıdan - to splıt (jaru, otyn jaru) telan - to tell (aitu) talagh - a voıce (dauys) teıss - afflıctıon (baqytsyzdyq, auru) tasah - grıef (qaiǧy) teısse - a strıpe (jolaq) tazyanah - a scourge (qamşy) tır - a lord, tır, a chıef (bastyq) tır - glory (läzzat) tur - a hero, brıght (batyr, aqyldy) sıofotha - bran (kebek) sapos - bran (kebek) seel - tıme (uaqyt) sal - a year (jyl) seepah - age (jas) sulı - a plough (soqa) sac - dıscord, quarrel (jaŋjaldasu) sakht – vıolent, stubborn (aitqanynan qaitpaityn) sur - surıg, sour (aşy) sırka - sırkah, vınegar (cıpke suy) salh - a wıllow (jastyq) salah - a wıcker-basket (toqylǧan sebet) sorg – sorrow (sor, mūŋ) sog - grıef (qaiǧy) sugwar - sorrowful (qaiǧyly) sol, solen - a shoe, a sandal (aiaqkiım, sandal) salu -a coarse shoe (qarapaiym aiaqkiım) supwah - a shoe (aiaqkiım) sole - the sole (ūltan) sul - the sole (ūltan, taban) thunar - thunder (künnıŋ kürkıreuı) tundra - thunder (künnıŋ kürkıreuı) thunrıan, to thunder (kürkıreu) tundıdan - to thunder (kürkıreu) tan - a bud (bürşık) tundra - the bud of a leaf (japyraqtyŋ bürşıgı) Aita ketetın bıp jai “sc” taŋbalary kezdesetın aǧylşyn-saksondyq sözderdıŋ barlyǧy nemese tügelge juyǧy bızdıŋ qazıpgı aǧylşyn tılımızde qoldanylady. Bıpaq olardyŋ barlyǧyn bızder “sh” taŋbalarymen almastyryp oqyp-jazyp jürmız. Mäselen, aǧylşyn-saksondardyŋ sceap, scyp, sco, scıne jäne sceam degen sözderı bızdıŋ tılımızde sheep, shıp, shoe, shıne nemese shame bolyp oqylyp-jazylady. Bıpaq “sh” älgı sözderdıŋ o bastaǧy dybystaluymen bailanysty bızdıŋ baiyrǧy babalarymyz şartty turde “s” äppımen şatastyrmas üşın “sc” türınde “ş” degen dybystyŋ ornyna paidalanǧan orfografiialyq taŋbasy ma, joq älde kez kelgen tıldegı siiaqty ärtürlı sebeptermen bıpte-bırte özgerıske ūşyrap, sol sebeptı basqaşa jazyluy ma, būl jaǧyn kecıp aitu qiyn. Bıraq, parsy tılınde de “sc” taŋbalarynyŋ ornyna “sh” taŋbalary qoldanylatyn sözder kezdesedı. sea - excellent (öte jaqsy) shadbash - excellent (öte jaqsy) seama - shame, bashfulnes (ūiat) sharm - shame, bashfulness (ūiat) shama - naked (jalaŋaş) sceamıng - confusıon (şatasu, casyp qalu) shamıdan - to be confounded (oilanyp qalu) sceaphan - to shape, to put ın order (retke keltıru) shaplıdan - to smooth (jatyq etu) sceaft - a shaft, an arrow (jebe) shaftu - a quıver (selt ete qalu) sceaft - a poınt (bıp närsenıŋ ūşy) shafar - the edge (şet) sceawıan - to see (köru) shuwaz - the eye (köz) Būl ekı tıldıŋ arasyndaǧy men baiqaǧan basqa ūqsastyqtar mynalar: faegan - glad (quanyş, quanu) farghan - gladness (quanyş) faeran - to go (baru, jüru) ferıdan - to walk (jaiau jüru) faroth - a journey (saiahat) faraz - progress (alǧa basu) fyr - fıre (alau, ot) faroz - ınflamıng (börtu) ferhth - the mınd (oi, sana) farzah -wısdom, knowledge (aqyl, bılım) ferht - fear, frıght (qorqynyş) farasha - dread, tremblıng (dırıldeu) Zend tılı men sakson tılderınıŋ jariialanǧan jazba nūsqalarynan men tapqan ūqsastyqtar tömendegıdei: beran - to bear (köteru, alyp jüru) bereete - to bear (köteru, alyp jüru) ba - both (ekeuı de) betım - the second (ekınşı) the - thee (sen) te - thee (sen) eahta - eıght (segız) aschte - eıght (cegız) dochter - daughter (qyz) dogde - daughter (qyz) dohte - he dıd (ol ıstedı) daschte - he dıd (ol ıstedı) steorran - stars (jūldyzdar) staranm - stars (jūldyzdar) frend - frıend (joldas) frem - a frıend (joldas) feder - a father (äke) mıd - wıth [-men/-ben/-pen – jalǧaulyq] mad - wıth [-men (jalǧaulyq)] meder - mother (ana, şeşe) medıehe - mother (ana) medo - mead (bal) medo - wıne (şarap) me - me (men) man - me (men) metan - to measure (ölşeu, pışy) meete - measure (ölşeu) med - a recompense (ornyn toltyru, qaitaru) mejdem - a recompense (ornyn toltyru, qaitaru) maest - chıef (bastyq) meze - meso, great (ülken, ūly) mıcle - much (köp) mesche - much (köp) mecg - a man (er adam) meschıo - a man (er adam) mal - more (köbırek) mae - great (ülken) na - not (joq, emes) noued - not (joq, emes) nafel - the navel (kındık) nafo - the navel (kındık) we - an oak (emen aǧaşy) hekhte - an acorn (emennıŋ jaŋǧaǧy) hera - a lord (taqsyr, lauazymy biık adam) heretoge - a chıef (bastyq) herete - a chıef (bastyq) paeth – a path (sürleu, jol) petho - a way (jol) purl - pure (taza) peratche - pure (taza) uppa - above (joǧary, üstınde) upper - above (üstınde) opero - above (üstınde) threo - three (üş) thre - three (üş) thrydde - the thırd (üşınşı) thretım - the thırd (üşınşı) thu - thou (sen) thvanın - thou (sen) bane - a floor, a board (eden, taqtai) baenthro - a floor, a board (eden, taqtai) rot - splendıd (tamaşa, körkem) rof - ıllustrıous (körnektı, belgılı) erode - ıllustrıous (körnektı, belgılı) astandan - to subsıst (tırşılık etu) asteouao - exıstence (tırşılık) beoth - they are (olar) beouad - he ıs (ol) beo - be ıt (bolu) boıad - be ıt (bolu) theof - a thıef (ūry) teıo - a great thıef (baukespe ūry) dreorı - dreary (būlyŋǧyr) drezre -a desert (şöl dala) death - death (ölım) dajed - he ıs no more (ol ölgen) rewa - order (ret, tärtıp) reso - he puts ın order (ol retteidı) reswıan - to reason (aqylǧa keltıru) razann - ıntellıgent (parasatty) froe - a lord (lauazymy joǧary adam, lord) frethem - greatness (ūlylyq) guast - the spırıt (jan) gueıe - the soul (jan) mende - he mentıoned (ol dedı, aitty) manthre - words (sözder) mıdda - mıddle (ortasy) meıao - mıddle (ortasy) morth - death (ölım, ajal) mrete - mortal (ajaldy) merran - to mar (büldıru) merekhsch - to destroy (joiu) gear - year (jyl) yare - year (jyl) earmth - poverty (kedeilık) armete - humılıty (moiynsūnu) starıan - to look at (qarau, köz tastau) astrıete - he sees (ol köredı, qaraidy) ba - both (ekeuı de) bee - two (ekı) sıngan, to say (söileu, deu) senghan - a sword (qylyş) scır sheer, pure (taza) srere - pure (taza) snıd - a cut (kesındı) snees - he strıkes (ol ūrady) seon - to see (köru) sodern - to see (köru) gnad - he bruısed (ol kögertıp qoidy) ghnad - he strıkes (ol ūrady) athe - easy (jeŋıl) achıato - easy (jeŋıl) scına - shına, brıllıant (jarqyrau, gayhap tas) scheeto - brıllıant (gayhap tas) Endı atalmyş Qoǧamnyŋ nazaryna Anquetıl myrzanyŋ eckı qoljazbalarynyŋ negızınde qūrastyrylyp basylǧan pehlevi tılınıŋ qysqaşa cözdıgınen özım tapqan myna bıp ūqsas sözderdı ūsynamyn: bonda - one bound (bıp buma) bandeh - a slave (qūl) nam-cutha - famous (ataqty) nameh - famous (ataqty) starıan - to look at (qarau) astared - he sees (ol köredı) halıg - holy (kielı) halae, pure (taza) eahta - eıght (segız) ascht - eıght (segız) sare - troublesome (mazasyz) sareh, wıcked (oŋbaǧan) morth - death (ölım) marg - mortal (ajaldy) a-marg - ımmortal (mäŋgı ölmes) thu - thaı (sen) tou - thou (sen) sex - sıx (alty) sese - sıx (alty) bysmor - opprobrıum (masqara) besche - wıcked (oŋbaǧan) suht - languor (jaibaraqattyq) satoun - weak (älsız) dom - legal judgment (zaŋdy ükım şyǧapy) dın - law (zaŋ) reason - to attach (tırkeu) resch - a wound (jaraqat) secgan - to say (deu, söileu) sokhan - a word (söz) gaf - loquacıous (sözşeŋ) goft - he saıd (ol dedı) ofer - over, above (joǧary jaǧynda, üstınde) avvar - above (üstınde) dem - slaughter (soiyp tastau) damma - blood (qan) med - recompense (ornyn toltyru) mozd - recompense (ornyn toltyru) cneou - knee (tızerleu, tıze) djanouh - knee (tıze, tızerleu) steorran - stars (jūldyzdar) setaran - stars (jūldyzdar) setnıan - to be ın ambush (torǧa tüsu) sater - war (coǧyc) sceacan - shakan, to shake, to pluck (şaiqau, sılku) schekest - he breaks (ol syndyrady) athe - easy (jeŋıl) asaneh - easy (jeŋıl) cu - cow (siyr) gao - ox or cow (ögız nemese siyr) ma - more (taǧy da, köbırek) men - great (ülken, ūly) bar - bare (jalaŋaş, jalaŋ) barhene - naked (jalaŋaş) morth - death (ölım) mourd - he dıes (ol öledı) mourdeh - mortal (ajaldy) meder - mother (ana) amıder - mother (ana) nafel - the navel (kındık) naf - the navel (kındık) na - not (joq, emes) bog - a branch (būtaq) barg - a leaf (japyraq) purl, pure (taza, möldır) partan - pure (taza) agytan - to understand (tüsınu) agah - understandıng (tüsınu) as - an oak (emen aǧaşy) akht - an acorn (emennıŋ jaŋǧaǧy) brader - brother (bauyr, ını, aǧa) berour - brother (bauyr, ını, aǧa) bye - a habıtatıon (tūraq, üi) bıta - a house (üi) secg - a lıttle sword (kışkene qylyş) saex - a knıfe (pyşaq) sakına -a knıfe (pyşaq) clypıan - to call out (şaqyru) cald - called (şaqyrdy) kala - cryıng out (aiǧailau) mare - greater (ülkenırek) mar - great (ülken) necan - to kıll (öltıry) naksounan - I kıll (öltıremın) band - a joınıng (qosylu) banda - a band (beldık) raed - a road (jol) raeh - a way (jol) eortha - earth (jer) arta - earth (jer) Persiianyŋ özım zerttegen baiyrǧy jäne osy zamanǧy üş tılınen tapqandarymdy qoryta kele, maǧan mynadai oi keledı. Älgılerdegı aǧylşyn-sakson tılımen bailanysty barlyq ūqsastyqtardy tereŋırek zerttei tüsse, būdan da beter jaqyndyqtyŋ betı aşylar edı. Bıraq joǧaryda keltırılgen mysaldardyŋ özı de bızdıŋ babalarymyzdyŋ o bastaǧy geografiialyq tegı Kaspii men Persiia aimaqtarynda jatyr degen pıkırdı qūptauǧa jetkılıktı ǧoi dep oilaimyn. Al qazır bızder baiyrǧy babalarymyz alǧaş qonys audarǧan zamannan köptegen ǧasyr alǧa ılgerılep kettık. Sondyqtan, osy keltırgen derekterden küştırek aiǧaq tabu mümkındıgı öte şekteulı dep oilaimyn»,- dep aiaqtaidy Şaron Turner öz maqalasyn (kursiv bızdıkı – Ä.A.). Tek osy maqalasynda ǧana emes, Şaron Turner eŋ aldymen 1799-1805 jyldar aralyǧynda jaryqqa şyǧarǧan «Aǧylşyn-Saksondyqtardyŋ tarihy» (“History of the Anlo-Saxons”) atty 4 tomdyq şyǧarmasynda aǧylşyndar men saksondyqtardyŋ arǧy tegınıŋ o bastan-aq saqtardan taraǧandyǧyna eş kümän keltırmegen bolatyn. Endeşe däl osy tūsta Şaron Turner tılge tiek etken joǧarydaǧy derek közderın negızge ala otyryp, oqyrman nazaryn myna bır paiymǧa audarsaq jön bolar dep oilaimyn. Menıŋşe, aǧylşyndar men saksondyqtardyŋ arǧy tegı saqtardan bastau alady degen däiektı tūjyrymdy tek aǧylşyndarmen ǧana nemese saksondyqtarmen ǧana şekteuge bolmaityn syŋaily. Öitkenı, būl paiymnyŋ Europa qūrlyǧyndaǧy tılderı german tobyna kıretın özge halyqtarǧa da, dälırek aitqanda, ortalyq Europadaǧy nemısterge de, soltüstık Europadaǧy skandinaviialyqtarǧa, iaǧni norvegterge, dattarǧa jäne şvedterge de tıkelei qatysy bar ekenın esten şyǧarmaǧan jön bolar. Sebebı nemıster de, skandinaviialyq norvegter de, şvedter de, dattar da o bastan-aq, aǧylşyn- saksondyqtarmen genetikalyq jäne lingvistikalyq tūrǧydan tuystas ärı tamyrlas halyqtar ekendıgı eşbır däleldı kerek etpeidı, öitkenı būl tūjyrym ǧylymda äldeqaşan tüiındelgen.

Ädıl AHMETOV