Ótken aptada professor Ádil Ahmetovtyń «Vıkıngderdiń izimen». (Ǵylymı gıpotezalyq týyndy) kitabynan «Skandınavııa qorǵandarynyń arheologııalyq kelbeti» dep atalatyn bóligi oqyrman nazaryna usynylǵan. Osy kitaptan úzindi jarııalaýdy odan ári jalǵastyramyz. Birge oqıyq.
2005 jyldan beri Genogeografııalyq joba (Genogeographic
project) álem ǵalymdarynyń jahandyq deńgeıde aqparat almasa
otyryp, birlese ári óte jemisti jumys isteýine múmkindik beretin
ǵylymı arnaǵa aınalyp úlgerdi. Búgingi tańda osy jobaǵa arnalǵan
turaqty zertteý granttary men ortaq aqparattyń qoljetimdiliginiń
arqasynda Genogeografııalyq joba oǵan qatysýshy ǵalymdarǵa
adamzattyń genetıkalyq shyǵý tegi men onyń san-alýandyǵyn
túbegeıli zertteýge úlken jol ashyp berip otyr.
Bazalyq ortalyǵy Danııa astanasy Kopengagen qalasynda
ornalasqan Genogeografııalyq joba ‘adamzattyń túptamyry qaıda
jáne bizderdiń ata-tekterimiz kim bolǵan?’ degen kez kelgen
adamnyń kókeıinde júretin máńgi suraqtyń jaýabyn tabý úshin, eń
ozyq genetıkalyq tehnologııalardy paıdalanýda. Tek keıingi
jyldardyń ózinde ǵana halyqaralyq quramdaǵy zertteýshiler toby
jer sharynyń ártúrli aımaqtarynda turatyn 75000 jergilikti
respondent-qatysýshylarmen birge óte ónimdi jumys júrgizdi.
Osynyń nátıjesinde jınalǵan genetıkalyq materıaldar
adamzattyń ortaq tarıhy men mıgraııalyq baǵyttaryn túbegeıli
anyqtaýǵa orasan zor paıdasyn tıgizip otyr.
Búgingi tańda Genogeografııalyq joba óte baǵaly genetıkalyq
jáne geografııalyq aqparattardyń kollekııalyq qomaqty
bazasyna ıe. Zertteýshi ǵalymdar álgi kollekııadaǵy aqparatqa
tapsyrys berý arqyly qol jetkize alady. Ol úshin kásibı
zertteýshiler elektrondy pochtalary arqyly Danııanyń Ulttyq
geografııalyq qoǵamnyń aıasynda jumys isteıtin Geno 2.0
komandasyna Genogeografııalyq jobanyń bazalyq materıaldaryn
alý týraly tapsyrysty myna ınternet saıtqa joldasa jetkilikti:
https://genogeographic.natonalgeographic.com
Dál qazir genetıkalyq tehnologııalar óte jyldam
dınamıkamen damyp kele jatyr. Sonyń arqasynda ǵalymdar
atalmysh jobanyń aldyńǵy eki kezeńinde jınalǵan genetıkalyq
materıaldardy saraptaýdyń nátıjesinde qol jetkizilgen aqparat
pen qundy tájirıbeni paıdalana otyryp, endigi jerde Geno 2.0
Next Generaton, ıaǵnı Genogeorafııalyq jobanyń bolashaq kezeńine
kirise bastady.
Joǵaryda atalǵan saıtqa kirý arqyly kásibı ǵalymdar
álemdik ǵylymǵa óz úlesterin qosa alady jáne óz nátıjelerin DNQ
nemese DAR saraptama repozıtarlarynyń bazasyna tirkeýge de
múmkindik alady jáne bul úderis onlaın qosymshalar arqyly iske
asyrylady.
Osy oraıda, adamzat tarıhyn DNQ arqyly qaıta jazýǵa
talpynǵan Eske Ýıllerslev (Eske Wllerslev) syndy Danııanyń
ǵulama ǵalymyn oqyrmandarǵa tanystyra ketýdiń eshbir
artyqtyǵy joq sııaqty. 2016 jylǵy mamyrdyń 16-sy kúni New
York Times gazetinde Karl Zımmer (Carl Zimmer) atty jýrnalıstiń
‘Eske Ýıllerslev tarıhty DNQ arqyly qaıta jazýda’ atty
maqalasy jaryq kórgen-di. Sol maqalada bul kúnde Kopengagen
ýnıversıtetiniń aıasynda jumys isteıtin Geogenetıka ortalyǵynyń
dırektory, ǵylym doktory Eske Ýıllerslev jaıynda biraz
tushymdy aqparat berilgen. Sol aqparattyń bir parasy
tómendegideı.
Danııalyq ǵalym Eske Ýıllerslev bala kezinen bastap ózi
týyp ósken Gentof qalashyǵynan barynsha erte ketýge asyqqan.
Sebebi, onyń kópten kútken asqaq armany erjetken kezde
Arktıkaǵa attaný bolatyn. Onyń bul armanyn ózimen birge týǵan
egizdiń syńary Reın esimdi baýyry da tolyq qoldapty. Kanıkýl
kezinde olar ýaqyttaryn qalyń orman ishinde ońasha qalyp, adam
tózbes qıynshylyqtar kezdese qalsa, jan saqtaýǵa sebi tıetin aıla-
ádisterdi úırenýge baǵyshtaǵan. Aldyn-ala josparlanǵan birinshi
saparyn Ýıllerslevter Sibirden bastaýǵa uıǵarady. Sóıtip, olar
aldyn-ala ıýkagırler dep atalatyn, shamamen, tek bulan etimen
ǵana kúneltetin bir top beıtanys adamdarmen tanystyq ornatady.
Aǵaıyndy Ýıllerslevter 18-ge tolǵan kezde atalmysh
josparlaryn oryndaýǵa birden kirisip ketedi. Kóp uzamaı-aq olar
kanoemen shalǵaıdaǵy Sibir ózenderimen saıahat qura bastaıdy.
‘Aldyńdaǵy taýdyń arǵy jaǵynda ne kútip turǵanyn bilý qıyn
boldy,’- deıdi bul kúnde 51 jasqa tolǵan Eske Ýıllerslev. Óıtkeni
Sibirdiń kartalarynda eldi mekender ap-anyq belgilengenimen, jas
saıahatshylar olardyń mańy turmaq shańyn da kóre almaǵan
syńaıly.
Doktor Eske Ýıllerslev kelesi tórt jyldyń kópshiligin
Sibirde bulan aýlaýmen jáne shegi joq týndrany kezip,
ıýkagırlermen jáne sol aımaqta mekendeıtin ózge etnostardyń
ókilderimen kezdesedi. Bul tájirıbesi Eske Ýıllerslevke
‘etnıkalyq toptar men álem halyqtary planeta betine qalaı
taralǵan?’ degen jumbaq syrdyń jaýabyn izdeýge talpyndyrady.
Odan beri shırek ǵasyr ótse de, doktor Ýıllerslev álgi suraqtyń
jaýabyn tabýdan esh jalyqqan emes sııaqty, kerisinshe, izdenimpaz
ǵalym ǵajap ǵylymı jańalyqtardyń betterin birtindep asha
bastaıdy. Búginde Kopengagen ýnıversıtetiniń Geogenetıka
ortalyǵynyń dırektory doktor Ýıllerslev baıyrǵy DNQ
kletkalaryn adamzattyń osydan 50000 jyl burynǵy tarıhyn
rekonstrýkııalaý úshin sheber paıdalanýda. Ǵalymnyń ashqan
zamanaýı jańalyqtary baıyrǵy tarıhty tereń túsinýge jáne
adamzattyń damý úrdisterin dál anyqtaý úshin búgingi kezde zertteý
obektilerine aınalǵan arheologııalyq qazba qumyralar men
zamanaýı mádenıetter áste bere almaıtyn zamanaýı aıǵaqtar men
dáıekti dálelderdi izdep tabýda taptyrmas ádisnamaǵa aınalyp
otyr.
Doktor Ýıllerslevtiń baıyrǵy adam genomyn anyqtaýǵa
arnalǵan óte nátıjeli alǵashqy jumysy osydan 4000 jyl buryn
ómir súrgen grenlandııalyq balanyń DNQ kletkalaryn zertteýden
bastalǵan bolatyn. Al ǵalymnyń 24000 jyl buryn ómir súrgen
sibirlik adamnyń qańqa súıegin zertteýge arnalǵan jumysy
oılamaǵan jerden eýropalyqtar men baıyrǵy amerıkalyq
‘úndisterdiń’ arasyndaǵy baılanysty da tolyq ashyp otyr.
Sonymen qatar, doktor Ýıllerslev baıyrǵy adamdardyń DNQ
kletkalaryn zerttegen kásibı ǵalymdardyń eń alǵashqysy ǵana
emes, ol - búgingi tańda osy ǵylymı arnanyń alǵy shebinde kele
jatqan birigeı de irgeli ári kásibı tulǵa. Áriptesteri bul ǵalymnyń
sony tabystaryn toqtaýsyz eńbekqorlyǵynyń jáne halyqaralyq
deńgeıde ózge ǵalymdarmen ornatqan tyǵyz baılanystary men
baǵa jetpes tájirıbesiniń nátıjesi dep biledi. Bul pikirdiń bir
dáleli mynaý. AQSh-tyń Dallas qalasyndaǵy Southern Methodist
ýnıversıtetiniń arheolog ǵalymy Davıd Melerdiń aıtýyna
qaraǵanda, doktor Ýıllerslev – óz ǵylymı salasynyń
katalızatory ári horeografy, ári dırıjeri ǵana emes, sonymen
qatar ol - kez kelgen adamdy óziniń ǵylymı nátıjelerine kúmánsiz
sendire alatyn ǵajap ǵalym.
Búgingi tańda doktor Ýıllerslevtiń qol jetkizgen ǵylymı
jetistikteri kún sanap artyp keledi. Máselen, 2015 jyly ol óz
áriptesterimen birge Vashıngton shtatynyń terrıtorııasynan
tabylǵan ‘Kennevık adamy nemese baıyrǵy adam’ atty osydan
8500 jyl buryn ómir súrgen 12 jasar ‘úndis’ balasynyń qańqa
súıekterinen alynǵan genom týraly aqparat jarııalaǵan bolatyn.
Bul aqparat jaryq kórgen boıda-aq sol mańdaǵy jergilikti ‘úndis’
taıpalarynyń narazylyǵyn týǵyzǵan-dy jáne bul narazylyq tórt
jylǵa sozylǵan bolatyn. Solaıy solaı bolǵanmen, sońyra
ǵalymdar men álgi ‘úndisterdiń’ ókilderi ortaq ymyraǵa kelip, sol
ýaqyttan 50 jyl buryn qazyp alynǵan álgi qańqa súıekterdi 2014
jyly o bastaǵy ornyna qaıta jerleıdi. Búgingi tańda Danııa
memleketiniń astanasy Kopengagendgi Doktor Eske Ýıllerslev
negizin qalaǵan halyqaralyq Genogeografııalyq ǵylymı ortalyqta
110 kásibı ǵalym turaqty jumys isteıdi. Olar, sonymen qatar, osy
baǵytta zertteý jumystaryn júrgizip júrgen kúlli álem
ǵalymdarymen tyǵyz baılanys ornatqan. Sonyń arqasynda búgingi
tańda bul joba boıynsha zerttelgen adam sany bir mıllıonnan
asyp jyǵylady ári olar 140 eldi qamtıdy. Endeshe, bizdiń genetık
ǵalymdarymyz da atlmysh ortalyqtyń ǵalymdarymen baılanys
ornatyp, óz halqymyzdyń túpki tegin túbegeıli zertteýge barynsha
atsalyssa quba-qup bolar edi.
Vıkıng áleminiń genomdyq kelbeti de nazar aýdaralyq másele.
Óıtkeni jıhangez vıkıngderdiń Skandınavııadan Eýropanyń ózge
aımaǵyna jasaǵan ekspansııasy álemde teńdesi joq jyldamdyqpen
iske asqan mádenı transformaııalyq qubylys bolatyn. Aıtsa-
aıtqandaı-aq, bizdiń zamanymyzdyń 750-1050 jyldary aralyǵynda
vıkıngder Eýrazııanyń batys aımaǵynyń basym kópshiligin qamtyp,
Grenlandııa jáne Soltústik Amerıkaǵa da at izin salyp, búginge
deıin jalǵasyp kele jatqan mádenı mura qaldyrǵan edi.
Vıkıngderdiń genetıkalyq jáne ekspansııalyq joryqtarynyń
yqpalyn anyqtaý úshin genetık ǵalymdar qola dáýirinen, atap
aıtqanda, b.z.b. 2400 jyldan bastap, b.z. 1600 jyldaryna deıingi
aralyqty qamtıtyn kúlli Eýropa aımaqtarynan jáne
Grenlandııadan 442 baıyrǵy adamdardyń genomyn, vıkıngder
dáýirine ekpin bere otyryp saraptamadan ótkizgen. Saraptama
nátıjesi vıkıngder dáýirinde Skandınavııaǵa ońtústik shyǵystan,
dálirek aıtqanda, Danııa men shyǵys Shveııa óńirlerinen basqa
genniń kelip qosylǵanyn jáne ol genniń Skandınavııanyń ózge
ólkelerine de taraǵanyn sıpattaıdy. Búgingi Skandınavııa
tilderiniń bir-birine óte uqsaıtyndyǵyna qaramastan, ǵalymdar
Skandınavııa ishindegi genetıkalyq qurylymnyń bir-birinen
ózgesheligi osydan 1000 jyl buryn baıqalǵandyǵyn da atap ótedi.
Máselen, saraptama nátıjesi Anglııada negizinen danııalyq
vıkıngderdiń, Baltyq boıyndaǵy halyqtarda shved vıkıngderiniń
al Irlandııa, Islandııa jáne Grenlandııada, kerisinshe,
norvegııalyq vıkıngderdiń yqpaly ústem bolǵanyn anyqtaǵan.
Ǵalymdyr sonymen qatar arheologııalyq turǵydan muqııat
zerttelgen bir ekspedıııa músheleriniń kópshiligi bir otbasynan
shyqqan týystas adamdar ekenin, sondaı-aq, bóten eýropalyq tektiń
basym kópshiligi Skandınavııaǵa vıkıng dáýirinde kelip
qonystanǵanyn da dál anyqtaǵan. Vıkıng dáýirindegi
skandınavııalyq genomdy búgingi skandınavııalyq genommen
salystyra kele, ǵalymdar pıgmentaııamen baılanysty
lokýstardyń ásirese, sońǵy myńjyldyqtarda óte kúshti
popýlıaııalyq ózgeristerge ushyraǵanyn da dáleldegen. Conymen,
ǵalymdar durys tańdalǵan lokýstardyń allelderiniń jıiliginiń
dınamıkasyn, sonyń ishinde laktaza allelin jáne ımmýndyq
reakııaǵa baılanysty ártúrli ózge allelderdi de baıqaǵan.
Sóıtip, vıkıng dıasporasy sheteldikdikterdiń basymdyǵyna tap
bolǵan degen qorytyndy jasalyp, jekelegen vıkıng
popýlıaııalarynyń Eýropanyń ártúrli aımaqtarynyń genomdyq
quramyna yqpal etkenine qaramastan, ǵalymdar Skandınavııanyń
ózi de ol zamanda Eýropa kontınentiniń qalǵan bólikterimen tyǵyz
baılanysta bolýǵa májbir bolǵanyna kúmán keltirmeıdi.
