Bügın - Abaidyŋ dästürın jalǧastyrǧan ırı aqyn, ärı ǧūlama oişyl, audarmaşy, sazger Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ tuǧanyna 165 jyl tolyp otyr. Artynan mol mūra, öşpes ız qaldyrǧan ǧūlamanyŋ soŋǧy künderı ötken, qanşama qūndy şyǧarmalary düniege kelgen meken jaiynda söz qozǧamaqpyz.
Şyǧys Qazaqstan oblysy Abai audany aumaǧynda tarihi-mädeni eskertkışter men kielı jerler jeterlık. Sonyŋ bırı – alaş ardaqtysynyŋ alaqanynyŋ taby qalǧan aiauly Saiat qora mekenı. Jyl saiyn ügıtılıp, müjılgen qabyrǧalary joǧalyp bara jatyr. Osy turaly «Abai akademiiasy» ǧylymi-zertteu institutynyŋ direktory, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent Jandos Äubäkır jäne Abaidyŋ Jidebaidaǧy qoryq-mūrajaiynyŋ meŋgeruşısı Aiqyn Berıkbolūly “Adyrna” ūlttyq portalyna aityp berdı.
«JALǦYZDYQTYŊ KÜIIN KEŞKEN MEKEN»
- Özıŋız osy meken jaiynda äleumettık jelıde jiı jazyp, tarihyn zerttep, talqylap tūrasyz. Aldymen, saqtalyp qalu üşın küşıŋızdı sarp etıp jürgen Saiat qora turaly tolyq aqparat bere ketseŋız. Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ ömırınde būl meken qandai maŋyzǧa ie?
- Şäkärımnıŋ ömırbaianyn qarastyrǧanda aqynnyŋ önımdı eŋbek etken jyldary Şyŋǧystyŋ ışınde elden jyraq bolyp, taza şyǧarmaşylyq jūmyspen ainalysqan kezeŋı ekenın baiqaimyz. Şäkärımnıŋ elden jyraqqa, Şyŋǧystyŋ qalyŋ ışıne baryp, şyǧarmaşylyqpen ainalysqan alǧaşqy qorasy – jailaudaǧy Keŋqonys degen mekende. Sol jerde Şäkärım qajy 1912 jyldan 1925 jylǧa deiın meken etken.
«Keŋ qonystaǧy» alǧaşqy qorasynda 1912 jyldan Şäkärımnıŋ qasynda bır aŋ qaǧuşysy men as baqyrşysy bolady. Qys tüsıp, qar qalyŋdap qatyp, aŋǧa şyǧu qiyndaǧanda qaǧuşyny qaitaryp, baqyrşysymen qalady eken.
1918 jyly qasyndaǧy baqyrşysy Äupıştı de elge qaitarady.
Būl jönınde Şäkärım qajynyŋ:
Serıgım – jalǧyz Äupış qasymdaǧy,
Erteden joldasymsyŋ jasymdaǧy.
Taza jürek, oiyŋda aramdyq joq,
Qaiǧymdy sen ūǧasyŋ basymdaǧy.
Neşe jyl bırge jattyŋ menımenen,
Oilasam, erkıŋdı men aldym negen?
Elge bar, rūhsat berdım yrzalyqpen,
Qoş, Äupış! Airylysam senımenen,- deitın öleŋı de bar.
Osy alǧaşqy qorasy men jerı 1924 jyly krestiian bolyp ornaǧan şarualardyŋ telımıne tiıp ketkendıkten, 1925 jyly Şaqpaqtyŋ küngei betınen jaŋa qorasy «Saiat qora» salynady.
Iаǧni, aqyn 1925 jyldan ömırınıŋ soŋyna deiın qazırgı taŋda «Şäkärımnıŋ toşalasy», «Saiat qora» dep atalyp ketken, bügıngı künı tört qabyrǧasynyŋ qaldyǧy, būryştary ǧana saqtalǧan qorada ömır keşken. Ahat Şäkärımūly: «1925 jyly Kereimen japsarlas, Şaqpaqtyŋ küngei betınen, būrynǧy qorasynan on bes şaqyrymdai ary, jailaudan äkeige jaŋa qora salyp berdık. Bır tam, bır şoşala, ainaldyra salǧan pışen qora, at qorasy boldy. Özı ölgenşe sol qorasynda boldy. Qystai sol qorasynda jazuyn jazyp, kıtaptaryn oqyp jatady»,- dep jazady.
Şäkärım aqyn el ışınen alystap, şyǧarmaşylyq jūmyspen ainalysu maqsatynda, ärı sol bır kezderdegı bolyp jatqan dürbeleŋdı oqiǧalardan tysqary bolu üşın Şaqpaqtaǧy qorasynda Äupıştı qaitaryp jalǧyz qalǧan jyldarynyŋ ışındegı eŋ bır auyr ötken qysy 1930 jylǧy qys desek artyq aitqandyq emes. Ol kezderı qasyndaǧy jalǧyz serık tūtary jalǧyz Qoŋyr aty ekeuı borany men aiazy mol tabiǧattyŋ asa bır qiyn kezeŋın basynan ötkeredı.
Būl - jalǧyzdyqtyŋ küiın keşken meken. Şäkärımnıŋ Şaqpaqtaǧy qorasynda jalǧyz jatyp aqyn köŋılınıŋ qanşalyqty jabyrqau küige tüskenı onyŋ «Qatty auyrǧanda», «Esız qorada», «Esız qoraǧa ekınşı ret barǧanda», «Ekınşı kün qonǧanda» atty öleŋderın oqyǧanda anyq baiqalady.
«AIŞA BİBI KESENESINDEI QAITA QALAP ŞYǦUǦA BOLADY»
- Saiat qoranyŋ qazırgı qalı qandai? Köz aldymyzda qūryp ketpei me?
- Bügıngı taŋda Saiat qoranyŋ müjılgen qabyrǧalary da joǧalyp barady. Jauyn men qar astynda qalǧan, maldyŋ taptauyna tüsken tarihi oryndy qaita qalpyna keltıru bügıngı künnıŋ basty mındetı. Bıraq bızde qaita jaŋǧyrtamyz dep tolyǧymen tarihi ǧimaratty kürep tastap, jaŋadan qalap eskılık qūnyn joǧaltyp jıberetın jailar da kezıgıp jatady.
Bızdıŋ ūsynys: bügıngı künge jetken Şäkärım men balalarynyŋ özderı qalaǧan kırpışterdı saqtai otyryp, ary qarai qaita
qalap şyǧyp, töbesın jabu. Būl elımızde de, älemdık täjıribede de bar. Onyŋ aiqyn körınısı – Tarazdaǧy Aişa-bibı kesenesı.
- Saiat qorany saqtap qalu üşın ne ısteuımız kerek?
- Şyŋǧystyŋ ışındegı qanşama tarihi mekenderdıŋ tek oryndary saqtalyp, keibırı tıptı joǧalyp jatqandyǧy şyndyq. Sol sebepten «Abai jolynda» suretteletın jäne jas ūrpaq bıluı kerek degen tarihi jerlerge belgıler qoiyp, ol jerlerdıŋ tarihy turaly aita beruımız qajet. Būl jūmystardy «Abai-Jidebai» halyqaralyq qory arqyly 2021 jyldan bastap ta kettık. Şyŋǧystaudaǧy qystaq pen küzeuge ǧana emes, jailaudaǧy da tarihi oryndarǧan belgılerdı qoiyp jatyrmyz. ..
Biylǧy 2023 jyly Kökbai auyly äkımı Şärıpqazy Jylqyaidarovtyŋ bastamasymen el azamattary Saiat qoranyŋ jan-jaǧyn qorşady. 2022 jyly bız arnaiy belgı qoiyp, sputnikten alynǧan koordinattaryn belgılegenbız. Äitse de būl Saiat qoraǧa qatysty atqarylar jūmystardyŋ tek basy dep esepteimız. Onyŋ jyldan-jylǧa tozyp kele jatqany ökınıştı. Qorşauy bolmaǧan soŋ, maldyŋ taptauyna tüsıp, ügıtılıp qala berdı. Osy joly qorşau ornatyldy. Degenmen, būl mekendı tolyq saqtap qalady degen söz emes. Al saqtalyp qaluy üşın ne ısteuımız kerek?
Bırınşıden, Şäkärım ömırınıŋ soŋǧy uaqyty ötken, ärı şyǧarmaşylyq kezeŋı bolǧan Saiat qoranyŋ erekşelıgın, iaǧni osy qasiettı mekende düniege kelgen aqyn mūrasyn jan-jaqty zertteuımız kerek.
Ekınşıden, aqyn däuırındegı qora-qorşaudyŋ naqty ornyn anyqtau qajet. Arheolog mamandar qora töŋıregıne de barlau jūmystaryn jasasa.
Üşınşıden, Saiat qoraǧa kelgen adamdarǧa Şäkärımge qatysty tarihi oryndardyŋ marşruttyq kartasy körsetılgen anyqtamalyq tūrsa, tıptı arnaiy saittarǧa jüktelse.
Törtınşıden, Saiat qorany jauynnan, qardan saqtau üşın töbesın jabu kerek.
Besınşıden, jaz kezınde «Abai jolyndaǧy tarihi jerlerge saiahat» dep Şyŋǧys ışıne arnaiy turistık baǧyt aşsa da bolady, iaǧni turistık marşrutqa ainaldyru qajet. Saiat qoraǧa barar jolda Kökbai aqynnyŋ kesenesı, meşıt-medresesı, al Saiat qoranyŋ maŋynda Şäkärım düniege kelgen Karabūlaq, alǧaşqy qonysy Keŋqonys, Şäkärım atylǧan jer Keregetas, 30 jyl denesı jatqan Qūrqūdyq, ūly Abai dünieden ozǧan bala Şaqpaq degen tarihi mekender bar. Säl ärırek Baiqoşqarǧa qarai jürseŋız, Abai häkımnıŋ jaz jailauy bolǧan, «Jazdykün kün şılde bolǧanda» öleŋı düniege kelgen Köpbeiıt tūr. «Mūnyŋ bärı «Abai jolynda» suretteletın jerler. Şyŋǧystaudyŋ jazǧy tabiǧatyn körem degen jandar osy jaqqa kelgenı läzım.
«JAQSY NÄTİJELER BOLADY DEP SENEMIZ»
Caiat qoraǧa qorşaudyŋ ornatyluyna ūiytqy bolǧandardyŋ bırı - audandyq mäslihat deputaty, Jidebaidaǧy Abai qoryq-mūrajaiynyŋ qoryq meŋgeruşısı Aiqyn Berıkbolūly. Jergılıktı jaǧdaidy jaqsy bıletın azamatty da sözge tarttyq.
- İä, osylaişa Saiat qoraǧa qorşau ornatyldy. Būl jerde ülken septık jasap otyrǧan - Abai audany. Onyŋ ışındegı Abai audany äkımınıŋ orynbasary Meiırjan Smaǧūlov, Kökbai auyldyq okrugınıŋ äkımı Şärıp Jylqyaidar, Keŋgırbai bi auyldyq okrugınıŋ äkımı Darhan Amangeldıūly jäne osy qorşaudy jasaǧan aǧaiyndy Kosmonavt, Serǧali Töleuhanovtar. Būǧan qosa Kökbai auylyndaǧy bas maman Nūrǧazy Äzımbaev degen azamattardyŋ ülesı köp. Al men jai ǧana osyǧan nazar audartqyzyp, bır şetınde jürgen tamşy ǧanamyn.
Aiqyn Berıkbolūlynyŋ aituynşa, Saiat qoranyŋ endıgı qalǧan 3 qabyrǧasy 1 metr ǧana biıktıkte, aumaǧy 14 h12 metr.
- Onyŋ qalǧan tasyn alyp qalu üşın qaitadan tūrǧyzuǧa bolatyn ädısterın oilau qajet. Būl kei jerlerde ǧylymi däleldengen. Bıraq nazar audarylmai talai jyl öttı. Būl qorşau jai maldan qorǧanatyn ǧana qalyp dep aituǧa bolady. Älı de bolsa būny būlai qaldyruǧa bolmaidy. Öitkenı, būl - ülken tarihi oryn. Şäkärım qajynyŋ qanşama qūndy eŋbekterı osy jerde düniege keldı. Būl jerge arnaiy zertteuler ūiymdastyruǧa bolady. Alda älı jaqsy nätijeler bolady dep senemız. Būl – bızdıŋ tarihymyz. Ony ūrpaqqa nasihattauymyz qajet, - deidı Jidebaidaǧy Abai qoryq-mūrajaiynyŋ meŋgeruşısı Aiqyn Berıkbolūly.
«JALǦYZDYQTYŊ KÜIIN KEŞKEN MEKEN»
- Özıŋız osy meken jaiynda äleumettık jelıde jiı jazyp, tarihyn zerttep, talqylap tūrasyz. Aldymen, saqtalyp qalu üşın küşıŋızdı sarp etıp jürgen Saiat qora turaly tolyq aqparat bere ketseŋız. Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ ömırınde būl meken qandai maŋyzǧa ie?
- Şäkärımnıŋ ömırbaianyn qarastyrǧanda aqynnyŋ önımdı eŋbek etken jyldary Şyŋǧystyŋ ışınde elden jyraq bolyp, taza şyǧarmaşylyq jūmyspen ainalysqan kezeŋı ekenın baiqaimyz. Şäkärımnıŋ elden jyraqqa, Şyŋǧystyŋ qalyŋ ışıne baryp, şyǧarmaşylyqpen ainalysqan alǧaşqy qorasy – jailaudaǧy Keŋqonys degen mekende. Sol jerde Şäkärım qajy 1912 jyldan 1925 jylǧa deiın meken etken.
«Keŋ qonystaǧy» alǧaşqy qorasynda 1912 jyldan Şäkärımnıŋ qasynda bır aŋ qaǧuşysy men as baqyrşysy bolady. Qys tüsıp, qar qalyŋdap qatyp, aŋǧa şyǧu qiyndaǧanda qaǧuşyny qaitaryp, baqyrşysymen qalady eken.
1918 jyly qasyndaǧy baqyrşysy Äupıştı de elge qaitarady.
Būl jönınde Şäkärım qajynyŋ:
Serıgım – jalǧyz Äupış qasymdaǧy,
Erteden joldasymsyŋ jasymdaǧy.
Taza jürek, oiyŋda aramdyq joq,
Qaiǧymdy sen ūǧasyŋ basymdaǧy.
Neşe jyl bırge jattyŋ menımenen,
Oilasam, erkıŋdı men aldym negen?
Elge bar, rūhsat berdım yrzalyqpen,
Qoş, Äupış! Airylysam senımenen,- deitın öleŋı de bar.
Osy alǧaşqy qorasy men jerı 1924 jyly krestiian bolyp ornaǧan şarualardyŋ telımıne tiıp ketkendıkten, 1925 jyly Şaqpaqtyŋ küngei betınen jaŋa qorasy «Saiat qora» salynady.
Iаǧni, aqyn 1925 jyldan ömırınıŋ soŋyna deiın qazırgı taŋda «Şäkärımnıŋ toşalasy», «Saiat qora» dep atalyp ketken, bügıngı künı tört qabyrǧasynyŋ qaldyǧy, būryştary ǧana saqtalǧan qorada ömır keşken. Ahat Şäkärımūly: «1925 jyly Kereimen japsarlas, Şaqpaqtyŋ küngei betınen, būrynǧy qorasynan on bes şaqyrymdai ary, jailaudan äkeige jaŋa qora salyp berdık. Bır tam, bır şoşala, ainaldyra salǧan pışen qora, at qorasy boldy. Özı ölgenşe sol qorasynda boldy. Qystai sol qorasynda jazuyn jazyp, kıtaptaryn oqyp jatady»,- dep jazady.
Şäkärım aqyn el ışınen alystap, şyǧarmaşylyq jūmyspen ainalysu maqsatynda, ärı sol bır kezderdegı bolyp jatqan dürbeleŋdı oqiǧalardan tysqary bolu üşın Şaqpaqtaǧy qorasynda Äupıştı qaitaryp jalǧyz qalǧan jyldarynyŋ ışındegı eŋ bır auyr ötken qysy 1930 jylǧy qys desek artyq aitqandyq emes. Ol kezderı qasyndaǧy jalǧyz serık tūtary jalǧyz Qoŋyr aty ekeuı borany men aiazy mol tabiǧattyŋ asa bır qiyn kezeŋın basynan ötkeredı.
Būl - jalǧyzdyqtyŋ küiın keşken meken. Şäkärımnıŋ Şaqpaqtaǧy qorasynda jalǧyz jatyp aqyn köŋılınıŋ qanşalyqty jabyrqau küige tüskenı onyŋ «Qatty auyrǧanda», «Esız qorada», «Esız qoraǧa ekınşı ret barǧanda», «Ekınşı kün qonǧanda» atty öleŋderın oqyǧanda anyq baiqalady.
«AIŞA BİBI KESENESINDEI QAITA QALAP ŞYǦUǦA BOLADY»
- Saiat qoranyŋ qazırgı qalı qandai? Köz aldymyzda qūryp ketpei me?
- Bügıngı taŋda Saiat qoranyŋ müjılgen qabyrǧalary da joǧalyp barady. Jauyn men qar astynda qalǧan, maldyŋ taptauyna tüsken tarihi oryndy qaita qalpyna keltıru bügıngı künnıŋ basty mındetı. Bıraq bızde qaita jaŋǧyrtamyz dep tolyǧymen tarihi ǧimaratty kürep tastap, jaŋadan qalap eskılık qūnyn joǧaltyp jıberetın jailar da kezıgıp jatady.
Bızdıŋ ūsynys: bügıngı künge jetken Şäkärım men balalarynyŋ özderı qalaǧan kırpışterdı saqtai otyryp, ary qarai qaita
qalap şyǧyp, töbesın jabu. Būl elımızde de, älemdık täjıribede de bar. Onyŋ aiqyn körınısı – Tarazdaǧy Aişa-bibı kesenesı.
- Saiat qorany saqtap qalu üşın ne ısteuımız kerek?
- Şyŋǧystyŋ ışındegı qanşama tarihi mekenderdıŋ tek oryndary saqtalyp, keibırı tıptı joǧalyp jatqandyǧy şyndyq. Sol sebepten «Abai jolynda» suretteletın jäne jas ūrpaq bıluı kerek degen tarihi jerlerge belgıler qoiyp, ol jerlerdıŋ tarihy turaly aita beruımız qajet. Būl jūmystardy «Abai-Jidebai» halyqaralyq qory arqyly 2021 jyldan bastap ta kettık. Şyŋǧystaudaǧy qystaq pen küzeuge ǧana emes, jailaudaǧy da tarihi oryndarǧan belgılerdı qoiyp jatyrmyz. ..
Biylǧy 2023 jyly Kökbai auyly äkımı Şärıpqazy Jylqyaidarovtyŋ bastamasymen el azamattary Saiat qoranyŋ jan-jaǧyn qorşady. 2022 jyly bız arnaiy belgı qoiyp, sputnikten alynǧan koordinattaryn belgılegenbız. Äitse de būl Saiat qoraǧa qatysty atqarylar jūmystardyŋ tek basy dep esepteimız. Onyŋ jyldan-jylǧa tozyp kele jatqany ökınıştı. Qorşauy bolmaǧan soŋ, maldyŋ taptauyna tüsıp, ügıtılıp qala berdı. Osy joly qorşau ornatyldy. Degenmen, būl mekendı tolyq saqtap qalady degen söz emes. Al saqtalyp qaluy üşın ne ısteuımız kerek?
Bırınşıden, Şäkärım ömırınıŋ soŋǧy uaqyty ötken, ärı şyǧarmaşylyq kezeŋı bolǧan Saiat qoranyŋ erekşelıgın, iaǧni osy qasiettı mekende düniege kelgen aqyn mūrasyn jan-jaqty zertteuımız kerek.
Ekınşıden, aqyn däuırındegı qora-qorşaudyŋ naqty ornyn anyqtau qajet. Arheolog mamandar qora töŋıregıne de barlau jūmystaryn jasasa.
Üşınşıden, Saiat qoraǧa kelgen adamdarǧa Şäkärımge qatysty tarihi oryndardyŋ marşruttyq kartasy körsetılgen anyqtamalyq tūrsa, tıptı arnaiy saittarǧa jüktelse.
Törtınşıden, Saiat qorany jauynnan, qardan saqtau üşın töbesın jabu kerek.
Besınşıden, jaz kezınde «Abai jolyndaǧy tarihi jerlerge saiahat» dep Şyŋǧys ışıne arnaiy turistık baǧyt aşsa da bolady, iaǧni turistık marşrutqa ainaldyru qajet. Saiat qoraǧa barar jolda Kökbai aqynnyŋ kesenesı, meşıt-medresesı, al Saiat qoranyŋ maŋynda Şäkärım düniege kelgen Karabūlaq, alǧaşqy qonysy Keŋqonys, Şäkärım atylǧan jer Keregetas, 30 jyl denesı jatqan Qūrqūdyq, ūly Abai dünieden ozǧan bala Şaqpaq degen tarihi mekender bar. Säl ärırek Baiqoşqarǧa qarai jürseŋız, Abai häkımnıŋ jaz jailauy bolǧan, «Jazdykün kün şılde bolǧanda» öleŋı düniege kelgen Köpbeiıt tūr. «Mūnyŋ bärı «Abai jolynda» suretteletın jerler. Şyŋǧystaudyŋ jazǧy tabiǧatyn körem degen jandar osy jaqqa kelgenı läzım.
«JAQSY NÄTİJELER BOLADY DEP SENEMIZ»
Caiat qoraǧa qorşaudyŋ ornatyluyna ūiytqy bolǧandardyŋ bırı - audandyq mäslihat deputaty, Jidebaidaǧy Abai qoryq-mūrajaiynyŋ qoryq meŋgeruşısı Aiqyn Berıkbolūly. Jergılıktı jaǧdaidy jaqsy bıletın azamatty da sözge tarttyq.
- İä, osylaişa Saiat qoraǧa qorşau ornatyldy. Būl jerde ülken septık jasap otyrǧan - Abai audany. Onyŋ ışındegı Abai audany äkımınıŋ orynbasary Meiırjan Smaǧūlov, Kökbai auyldyq okrugınıŋ äkımı Şärıp Jylqyaidar, Keŋgırbai bi auyldyq okrugınıŋ äkımı Darhan Amangeldıūly jäne osy qorşaudy jasaǧan aǧaiyndy Kosmonavt, Serǧali Töleuhanovtar. Būǧan qosa Kökbai auylyndaǧy bas maman Nūrǧazy Äzımbaev degen azamattardyŋ ülesı köp. Al men jai ǧana osyǧan nazar audartqyzyp, bır şetınde jürgen tamşy ǧanamyn.
Aiqyn Berıkbolūlynyŋ aituynşa, Saiat qoranyŋ endıgı qalǧan 3 qabyrǧasy 1 metr ǧana biıktıkte, aumaǧy 14 h12 metr.
- Onyŋ qalǧan tasyn alyp qalu üşın qaitadan tūrǧyzuǧa bolatyn ädısterın oilau qajet. Būl kei jerlerde ǧylymi däleldengen. Bıraq nazar audarylmai talai jyl öttı. Būl qorşau jai maldan qorǧanatyn ǧana qalyp dep aituǧa bolady. Älı de bolsa būny būlai qaldyruǧa bolmaidy. Öitkenı, būl - ülken tarihi oryn. Şäkärım qajynyŋ qanşama qūndy eŋbekterı osy jerde düniege keldı. Būl jerge arnaiy zertteuler ūiymdastyruǧa bolady. Alda älı jaqsy nätijeler bolady dep senemız. Būl – bızdıŋ tarihymyz. Ony ūrpaqqa nasihattauymyz qajet, - deidı Jidebaidaǧy Abai qoryq-mūrajaiynyŋ meŋgeruşısı Aiqyn Berıkbolūly.
Dana Nūrmūhanbet
“Adyrna” ūlttyq portaly
