Nazarlaryŋyzǧa filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı Filosofiia jäne saiasattanu fakultetı Dıntanu jäne mädeniettanu kafedrasynyŋ meŋgeruşısı Ainūr Qūrmanalievamen bolǧan sūqbatty ūsynamyz. Ǧalym «Adyrna» tılşısıne Qazaqstandaǧy dıntanu ǧylymynyŋ damu deŋgeiı turaly aityp berdı.
- Äleumettanuşylar, mädeniettanuşylar, filosoftar dınge ärtürlı anyqtama beredı. Al dıntanu ǧylymynda būl ūǧym qalai sipattalady?
- Dıntanulyq eŋbekterge jügınetın bolsaq, «dın» termininıŋ «religio» degen latyn sözinen şyqqandyǧy alǧa tartylady. Siseronnyŋ terminge bergen anyqtamasyna sai, «relegere – artqa jüru, oralu, qaita oqu, oilastyru, jinau, aŋdau, qorqu degen latyn sözin negızge ala otyryp, dindi qūdaidan qorqu, qorqynyş jäne qūdailardy qūrmetteu, osy qūrmetteuge qatysy bar barlyq närseni mūqiiat oilap baiqau» retinde sipattady. Al Laktansiidıŋ tūjyrymdamasy boiynşa, «religio» sözi latynnyŋ «religare» – alu, buu, bailau, şyrmau sözinen şyqqan – jäne bailanys, adamdy Qūdaiǧa qyzmet etkende jäne oǧan taqualyq arqyly baǧynǧanda biriktiretin däneker» degendi bildiredi. Būl anyqtamalarmen bızdıŋ daiyndaǧan oqulyqtardan da keŋırek tanysuǧa bolady. Dıntanudyŋ ǧylym retınde qalyptasuy hristiandyq älemmen bailanysy tereŋ bolǧandyqtan, köp jaǧdaida hristiandyq tanym tūrǧysynan interpretasiialar berıledı. Mäselen, hristiandyqta «religio» sözi adamnyŋ Qūdaiǧa täueldiligi, adamnyŋ Qūdai aldyndaǧy mindetteri maǧynasynda tüsindirilgen. «Religio» termininıŋ sözdikterde «birdemege ar-ūiat tūrǧysynan qarau – işki sezimde ornyqqan ūiattyŋ boluy; äsirese, qasietti bir närsege ar-ūiat tūrǧysynan qarau; dini sezim, senim; dini qūrmet, qūdaidy qūrmetteu; kult, din» degen maǧynalary bar.
Bızdıŋ qoldanysymyzdaǧy «dın» sözı arab tilindegı «din» degen ataumen tıkelei bailanysty. Ol alǧaşqyda «islamǧa deiingi kezeŋde bilik, baǧynu, ädet-ǧūryptar degendi bildirse, keiinirek Allaǧa degen şeksiz baǧynu, özin-özi Qūdaiǧa arnau, dini būiryqtardy oryndau, senimniŋ şynaiylyǧyn jetildiru» maǧynasynda qoldanyla bastady. Dın – adamzattyŋ bükıl tarihi satylarynda körınıs berıp, ızınşe ılesıp kele jatqan tübı tereŋ, tüsınuge qiyn astarly qūbylys. Ǧalymdar ertedegı adamdar arasynda eŋ alǧaşqy dıni formalar qaşan jäne qalaişa paida bolǧan degen sūraqtar töŋıregınde talai dau-damai, tartystar jürgızıp keledı. Dınnıŋ qoǧamdaǧy ornyn ärkelkı sipattauǧa bolady. Būl arada ortaq közqaras, ortaq oidyŋ boluy mümkın emes, söite tūra bır mäselege eş küdık joq: ol – dınsız, dınnıŋ äserın eskermei, eşbır halyqtyŋ, eşbır örkeniettıŋ tarihyn elestetu mümkın emes.
Dın – ūǧymy öte keŋ, är türlı dınder men mädenietterde är türlı anyqtamalary bar. Berıletın maǧynalary jaǧynan keŋ bolǧanmen, ortaqtasatyn tūsy – adamzattyq qūndylyqtardy därıptep, adamnyŋ ızgılık qasietterın tärbieleudı qamtamasyz etetını jäne tylsym düniemen bailanysyn tüsınuge degen talpynystan tuyndaityny.
- Dıntanu ǧylymynyŋ qoǧam ömırınde alar maŋyzy qandai?
- Dın qoǧamdyq sananyŋ formasy retınde qoǧam men adam ömırınde, halyqtyŋ mädenietı men dästürınde eleulı röl atqarady. Dın – būl örkeniettı adamzat tarihynda köne däuırden oryn alǧan ruhani qūbylys. Dıni mädeniet pen dıni qūndylyqtar – dästürlı dıni jüielerdıŋ adamzat balasynyŋ ruhani jan düniesın jetıldıruge jäne adamǧa ömır mändık mäselelerdı şeşudı ūsynatyn tūǧyr.
Dınderdı, olardyŋ tarihyn, qyzmetterın bılu degenıŋız – adamzat tarihymen tanysu degen söz. Osy oraida dındı zertteudıŋ maŋyzdylyǧymen qosa, zertteuşıge tuyndaityn qiyndyqtardy da este ūstaǧan jön. Sonymen bırge dınnıŋ ne ekenın tanyp, onyŋ maǧynasyn ūǧynu ärbır sanaly adam üşın kerek mädeni qūbylys. Egemendı Qazaqstan memleketınıŋ azamattary üşın būl qajettelıktıŋ özındık erekşelıkterı de joq emes. Elımızde jüzden astam etnostar men dıni bırlestıkter bar. İslam men pravoslavie dınderıne senetın halyq sany toqsan paiyzdy qūraǧanymen, qazırgı zamanda elımızge özge dınder yqpaly aitarlyqtai. Osy tūrǧyda dıntanu ǧylymynyŋ qoǧam ömırınde alar maŋyzy joǧary, sebebı dıntanu ǧylymy qoǧamdyq sanada erekşe orny bar dınnıŋ är türlı kontekste qalai körınıs beretının, halyqtyŋ dıni qūndylyqtarynyŋ transformasiiasyn, dıni negızdegı oryn aluy mümkın qaqtyǧystardyŋ, dınnıŋ qoǧamdaǧy integrasiialyq jäne dezintegrasiialyq qyzmetın jäne t.b. bügıngı taŋdaǧy qazaqstandyq qoǧam üşın asa maŋyzdy sūraqtardy zertteuge mümkındık beredı.
Būǧan qosarymyz, dıntanudyŋ qoǧamdaǧy ornyn baǧalau ony tüsınuden tuyndaidy. «Dıntanu» qandai ǧylym? Būl sūraqtyŋ eŋ qysqa jauaby – dıntanu degenımız – būl dındı zertteitın ǧylym. Dıntanu, qarapaiym köpşılık sanaityndai, dıni bılım beru emes jäne dındarlardy daiyndau kursy da emes. Dıntanudy zertteu nysanyna alǧan adamǧa qaisybır senımdı qabyldau talaby qoiylmaidy, dıntanuşy bolu üşın belgılı bır dındı ūstanudyŋ qajettılıgı joq. Degenmen būl dındı ūstanbau degen emes, dındar adamdar da jaqsy dıntanuşy bola alatynyn aita ketu kerek: mūndaǧy basty talap akademiialyq ǧylymnyŋ şeŋberınen şyqpau kerek. Adamnyŋ dındarlyǧy obektivtı közqarasta boluyna kedergı jasamau kerek. Dıntanuşy bolu ülken jauapkerşılıktı talap etedı jäne dınge bailanysty dūrys qoǧamdyq pıkırdı qalyptastyrady.
- Qazaqstanda dıntanu ǧylymynyŋ tarihy qaşan bastaldy? Qazırgı damu deŋgeiıne qandai baǧa beresız?
- Qazaq mädenietın dınnen alşaq qarastyruǧa eş bolmaidy. Dınge bailanysty zertteulerdıŋ tarihy tereŋ ketkenmen, elımızde dıntanudyŋ örıs alyp, negızı qalanǧany täuelsızdıŋ jyldarymen bailanysty. Alǧaş ret joǧarǧy oqu oryndarynda 90-jyldary «Dıntanu» pänınıŋ oqytyla bastauynan bastama aldy desek bolady. Bır ǧana bızdıŋ universitetımızdıŋ mysalynda aitar bolsaq, äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınde dıntanu pän retınde dıntanu kafedrasynda oqytyla bastady jäne būl pän universitette daiarlanatyn barlyq mamandyqtarǧa «Dıntanu» jalpyǧa mındettı pän retınde oqytyldy. Barlyq mamandyq orys jäne qazaq tılındegı Mädina Üsenovanyŋ osy saladaǧy eŋ alǧaşqy «Dıntanu» oqulyǧymen oqytyldy. Dıntanudyŋ universitettık deŋgeide oqu prosesıne engızıluı jalpy student jastardyŋ äleumettık jaǧdaiyn oilaumen qatar saiasi, dıni, ruhani sauattylyq deŋgeiın köteruge erekşe köŋıl bölgenınıŋ arqasynda qolǧa alynǧan qadam bolǧanyn atap ketu kerek.
«Dıntanu» pänı aiasynda sol kezde alǧaşqy nanym-senımder formasyn adamzat mädenietınıŋ bır kezeŋı retınde qarastyryp, är ūlttyq dınderdıŋ ılımın eşqandai synsyz talqylap, dästürlı dınderdıŋ dıni ılımderı men ädet-ǧūryptary turaly studentterge jan-jaqty mälımetter berıle bastaldy. Därıs alǧan studentterge alǧaş ret dınder turaly, mūsylmandyq, dındarlyq pen zaiyrlylyq turaly tolyq aqparat berıldı. Ǧalymdar dıntanudy zaiyrly tūrǧyda oqytyp, jastardyŋ dıni sauatyn aşyp, dıni bılımın köterumen qosa olardy är dıni ılımdı filosofiialyq tūrǧydan taldai bıluge baǧyttai bastady. Keiınırek elımızdegı dınge sūranystyŋ artuynan jäne dın salasyndaǧy memlekettık qyzmetkerler qajettıgı eskerıle otyryp, dıntanu mamandyqtary elımızdıŋ bırqatar maŋdaialdy universitetterınde daiyndala bastady. Dıntanuşy mamandardy daiyndau teoriialyq zertteulerdıŋ örıs aluyna negız boldy. Dındı qoǧamdyq sananyŋ kürdelı fenomenı retınde jan-jaqty zertteu jūmystary qolǧa alyndy.
Qazırgı damu deŋgeiıne qandai baǧa beresız degen sūraǧyŋyzǧa oralsam. Ärine, dıntanudyŋ jaŋa ǧylym salasy retınde qalyptastqan alǧaşqy jyldarmen salystyrǧanda, dıntanu salasy anaǧūrlym keŋeidı. Dıntanu baǧytynda özektı mäselelerdı qamtityn ǧylymi zertteuler, monografiialar, oqulyqtar, oqu-ädıstemelık qūraldar, nūsqaulyqtar daiyndaldy. Memlekettıŋ är türlı salalaryna qajettı kadrlar daiyndaldy, sonymen qatar dıntanu salasynda otandyq jäne şeteldık ǧylymi ortaǧa tanymal ǧylymi mektepterımız qalyptasty jäne dıntanu salasynda jas zertteuşıler özderınıŋ doktorlyq dissertasiialaryn qorǧap, jas dıntanuşylar ortasynyŋ tüzıluın qamtamasyz ettı. Bırqatar jūmystar jasaldy, degenmen alda älı de jasalatyn jūmystar jetkılıktı, sebebı ömır bır orynda tūrmaidy jäne qoǧamda paida bolatyn mäseleler şeŋberı de är türlı, olar jahandyq örkeniet konteksınde barǧan saiyn kürdelenbese, jeŋıldenbeitını anyq. Osy rette dıntanu ǧylymynyŋ da özıne qoiar talaby men jauapkerşılıgı arta tüsetının bılemız.
- Dıntanu ǧylymyna memleket tarapynan qandai qoldau berılıp jatyr?
- Memlekettıŋ dıntanu ǧylymyna qoldauyn bır ǧana körsetkış mysalynda atap ötuge bolady dep oilaimyn, atap aitsaq, bızdıŋ kafedra 1999 jyldan berı dıntanuşy mamandardy daiyndap keledı, 1999 jyly memleket tarapynan 6 ǧana grant bölıngen bolsa, 2019 jyly būl körsetkın 332-nı qūrady jäne soŋǧy jyldary memlekettık tapsyrystardan, bılımı beru granttary 200-260 arasynda bölınıp keledı. Būǧan qosa, bızdıŋ daiyndaǧan tülekter jūmys jasai alatyn ärbır qalalyq äkımşılıkter ışındegı Dın ısterı basqarmalary, Dın zertteu ortalyqtary jäne dıntanu ǧylymynyŋ jandanuyna memlekettık deigeide üles qosatyn memlekettık tapsyrystar, ırgelı zertteulerge jariialanatyn aşyq baiqaular, memlekettık baǧdarlamalardy atap öte alamyz. Memlekettık qoldau qandai kezde oryn alady, eŋbek naryǧynda, bolmasa qoǧamda sūranys bolǧan jaǧdaida qoldau körsetıledı. Alǧaşqy uaqytta ärine dıntanu turaly tüsınık asa jetkılıktı deŋgeide bolmady, dıntanu dese, «molda bolu», «dıni qyzmetker bolu» jäne t.s.s. dıni räsımderdı oryndauşy retınde dūrys emes maǧynasynda qabyldanǧan edı, qazırgı kezde memlekettık qyzmetker, organdardaǧy inspektor, sarapşy-analitik jäne dın salasyndaǧy qoǧamdaǧy özektı mäseleler boiynşa zertteuşı retınde tüsınıletın boldy. Mektep bıtıruşıler arasynan arnaiy daiyndyqpen, maqsatty türde keletın abiturientterdıŋ de sany artty desek bolady. Sonymen qatar, joǧary oqudy bıtırgen tülekter özderınıŋ alǧan bılımderın praktika jalǧastyryp, mamandyǧy boiynşa jūmysqa ornalasu körsetkışınıŋ de oŋ jaqqa auysqanyn baiqaimyz.
- Sızdıŋ soŋǧy zerttegen taqyrybyŋyz turaly aityp berseŋız?
– Zerttegen taqyrybym turaly aitqannan görı sol zerttegen taqyrybymnyŋ negızınde beretın ūsynystaryma toqtalsam deimın. Qazır internet zamany. Jastardyŋ bılımdı oqulyqtar men däleldı derekközderden emes, äleumettık jelılerden alatyny – jiı kezdesetın jaǧdai. Elımızdegı dınmen bailanysty tüsınıspeuşılık tuyndaityny da osy sebepten dep oilaimyz. Sondyqtan kez kelgen mäselenıŋ aldyn alu dūrys aqparat berıp, mäselenı aqylǧa salyp şeşumen nätijelı bolary anyq. Sol sebeptı aqparattyq sauattylyqty keŋeitu üşın ūsynarymyz:
- Barlyq mäsele dın salasyndaǧy alǧaşqy bılımdı ǧalamtorǧa emes, mektepke deiıngı daiyndyq, mektep jäne joǧary oqu oryndaryndaǧy dıntanulyq bılımge būru, «Dıntanu» pänın mındettı pän retınde engızu turaly ūsynys beretın edık. Būl jaratylystanulyq jäne gumanitarlyq mamandyqtar studentterıne dıntanu boiynşa kurstan ötuge mümkındık beredı. Oqytu nätijesınde studentter köp konfessiialy qazaqstandyq ortada erkın baǧdar alady, özderın jäne jaqyndaryn destruktivtı dıni aǧymdardyŋ äserınen qorǧai aluǧa mümkındık alady. Ärine reabilitisiialyq jūmystardy meŋgerıp kete almaityny anyq, degenmen preventivtı jūmystar jasai alary anyq. Mäselenıŋ aldyn alu, saldarmen jūmys ıstegennen anaǧūrlym jeŋıl ekenın özderıŋız bılesızder. Sol sebeptı būl şara mäselenıŋ aldyn aluda asa qajet qadam dep esepteimın.
- Dıntanu mamandarynyŋ käsıbi bılıktılıgı künnen künge artu üşın dıntanu ǧylymyn jetıldırudı üzdıksız jüzege asyru. Dıntanu ǧylymynyŋ jaqsy damuy üşın konkurstar nemese granttar negızınde şeteldık ädebietterdı audaru mäselesın qolǧa alyp, dıntanu, islamtanu boiynşa şyǧys tılderındegı materialdardy zertteu arqyly oqu qūraldaryn daiyndauǧa mümkındık tuǧyzu jäne būl baǧytty memlekettık baǧdarlamalar aiasynda qarastyru qajet.
- Qazırgı kezde halyq arasynda aqparattyq-tüsındıru seminarlary, leksiialary keŋınen jürgızıledı, endıgı kezekte basqa deŋgeige, iaǧni tereŋ zertteuler jürgızuge mümkındık beretın 3 jyldyq, 5 jyldyq granttyq qarjylandyruǧa köşu nätijelı bolar edı. Mäselen, orta jäne joǧary oqu oryndaryndaǧy oqu-tärbie prosesı halyqtyŋ ruhani-adamgerşılık qūndylyqtaryn qalyptastyruda ülken äleuetke ie, osy prosesstı ärqaşan basty nazar da ūstau arqyly qoǧamda terrorizm men ekstremizmnıŋ kez kelgen körınısterıne tözbeuşılıktı qalyptastyru turaly zertteuler. Keşendı şaralar qabyldau üşın Qazaqstannyŋ qazırgı jaǧdaiynda dıni-saiasi ekstremizmdı tuyndatatyn faktorlarǧa jäne t.s.s. taqyryptarǧa sapaly jäne tolyq taldau jürgızu qajet, aldaǧy uaqytty dıni jaǧdaidyŋ qalai bolatynyn baǧamdai alatyn boljamaly zertteuler qajat. Osy baǧyttaǧy tereŋ zertteuler qoǧam üşın tiımdı bolary sözsız.
- Sūqbatyŋyzǧa raqmet!
Äŋgımelesken Diana Asan, «Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
