Nazarlaryńyzǵa fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Fılosofııa jáne saıasattaný fakýlteti Dintaný jáne mádenıettaný kafedrasynyń meńgerýshisi Aınur Qurmanalıevamen bolǵan suqbatty usynamyz. Ǵalym «Adyrna» tilshisine Qazaqstandaǵy dintaný ǵylymynyń damý deńgeıi týraly aıtyp berdi.
- Áleýmettanýshylar, mádenıettanýshylar, fılosoftar dinge ártúrli anyqtama beredi. Al dintaný ǵylymynda bul uǵym qalaı sıpattalady?
- Dintanýlyq eńbekterge júginetin bolsaq, «din» termıniniń «religio» degen latyn sózinen shyqqandyǵy alǵa tartylady. ıeronnyń termınge bergen anyqtamasyna saı, «relegere – artqa júrý, oralý, qaıta oqý, oılastyrý, jınaý, ańdaý, qorqý degen latyn sózin negizge ala otyryp, dindi qudaıdan qorqý, qorqynysh jáne qudaılardy qurmetteý, osy qurmetteýge qatysy bar barlyq nárseni muqııat oılap baıqaý» retinde sıpattady. Al Laktanııdiń tujyrymdamasy boıynsha, «religio» sózi latynnyń «religare» – alý, býý, baılaý, shyrmaý sózinen shyqqan – jáne baılanys, adamdy Qudaıǵa qyzmet etkende jáne oǵan taqýalyq arqyly baǵynǵanda biriktiretin dáneker» degendi bildiredi. Bul anyqtamalarmen bizdiń daıyndaǵan oqýlyqtardan da keńirek tanysýǵa bolady. Dintanýdyń ǵylym retinde qalyptasýy hrıstıandyq álemmen baılanysy tereń bolǵandyqtan, kóp jaǵdaıda hrıstıandyq tanym turǵysynan ınterpretaııalar beriledi. Máselen, hrıstıandyqta «religio» sózi adamnyń Qudaıǵa táýeldiligi, adamnyń Qudaı aldyndaǵy mindetteri maǵynasynda túsindirilgen. «Religio» termıniniń sózdikterde «birdemege ar-uıat turǵysynan qaraý – ishki sezimde ornyqqan uıattyń bolýy; ásirese, qasıetti bir nársege ar-uıat turǵysynan qaraý; dinı sezim, senim; dinı qurmet, qudaıdy qurmetteý; kýlt, din» degen maǵynalary bar.
Bizdiń qoldanysymyzdaǵy «din» sózi arab tilindegi «din» degen ataýmen tikeleı baılanysty. Ol alǵashqyda «ıslamǵa deıingi kezeńde bılik, baǵyný, ádet-ǵuryptar degendi bildirse, keıinirek Allaǵa degen sheksiz baǵyný, ózin-ózi Qudaıǵa arnaý, dinı buıryqtardy oryndaý, senimniń shynaıylyǵyn jetildirý» maǵynasynda qoldanyla bastady. Din – adamzattyń búkil tarıhı satylarynda kórinis berip, izinshe ilesip kele jatqan túbi tereń, túsinýge qıyn astarly qubylys. Ǵalymdar ertedegi adamdar arasynda eń alǵashqy dinı formalar qashan jáne qalaısha paıda bolǵan degen suraqtar tóńireginde talaı daý-damaı, tartystar júrgizip keledi. Dinniń qoǵamdaǵy ornyn árkelki sıpattaýǵa bolady. Bul arada ortaq kózqaras, ortaq oıdyń bolýy múmkin emes, sóıte tura bir máselege esh kúdik joq: ol – dinsiz, dinniń áserin eskermeı, eshbir halyqtyń, eshbir órkenıettiń tarıhyn elestetý múmkin emes.
Din – uǵymy óte keń, ár túrli dinder men mádenıetterde ár túrli anyqtamalary bar. Beriletin maǵynalary jaǵynan keń bolǵanmen, ortaqtasatyn tusy – adamzattyq qundylyqtardy dáriptep, adamnyń izgilik qasıetterin tárbıeleýdi qamtamasyz etetini jáne tylsym dúnıemen baılanysyn túsinýge degen talpynystan týyndaıtyny.
- Dintaný ǵylymynyń qoǵam ómirinde alar mańyzy qandaı?
- Din qoǵamdyq sananyń formasy retinde qoǵam men adam ómirinde, halyqtyń mádenıeti men dástúrinde eleýli ról atqarady. Din – bul órkenıetti adamzat tarıhynda kóne dáýirden oryn alǵan rýhanı qubylys. Dinı mádenıet pen dinı qundylyqtar – dástúrli dinı júıelerdiń adamzat balasynyń rýhanı jan dúnıesin jetildirýge jáne adamǵa ómir mándik máselelerdi sheshýdi usynatyn tuǵyr.
Dinderdi, olardyń tarıhyn, qyzmetterin bilý degenińiz – adamzat tarıhymen tanysý degen sóz. Osy oraıda dindi zertteýdiń mańyzdylyǵymen qosa, zertteýshige týyndaıtyn qıyndyqtardy da este ustaǵan jón. Sonymen birge dinniń ne ekenin tanyp, onyń maǵynasyn uǵyný árbir sanaly adam úshin kerek mádenı qubylys. Egemendi Qazaqstan memleketiniń azamattary úshin bul qajetteliktiń ózindik erekshelikteri de joq emes. Elimizde júzden astam etnostar men dinı birlestikter bar. Islam men pravoslavıe dinderine senetin halyq sany toqsan paıyzdy quraǵanymen, qazirgi zamanda elimizge ózge dinder yqpaly aıtarlyqtaı. Osy turǵyda dintaný ǵylymynyń qoǵam ómirinde alar mańyzy joǵary, sebebi dintaný ǵylymy qoǵamdyq sanada erekshe orny bar dinniń ár túrli kontekste qalaı kórinis beretinin, halyqtyń dinı qundylyqtarynyń transformaııasyn, dinı negizdegi oryn alýy múmkin qaqtyǵystardyń, dinniń qoǵamdaǵy ıntegraııalyq jáne dezıntegraııalyq qyzmetin jáne t.b. búgingi tańdaǵy qazaqstandyq qoǵam úshin asa mańyzdy suraqtardy zertteýge múmkindik beredi.
Buǵan qosarymyz, dintanýdyń qoǵamdaǵy ornyn baǵalaý ony túsinýden týyndaıdy. «Dintaný» qandaı ǵylym? Bul suraqtyń eń qysqa jaýaby – dintaný degenimiz – bul dindi zertteıtin ǵylym. Dintaný, qarapaıym kópshilik sanaıtyndaı, dinı bilim berý emes jáne dindarlardy daıyndaý kýrsy da emes. Dintanýdy zertteý nysanyna alǵan adamǵa qaısybir senimdi qabyldaý talaby qoıylmaıdy, dintanýshy bolý úshin belgili bir dindi ustanýdyń qajettiligi joq. Degenmen bul dindi ustanbaý degen emes, dindar adamdar da jaqsy dintanýshy bola alatynyn aıta ketý kerek: mundaǵy basty talap akademııalyq ǵylymnyń sheńberinen shyqpaý kerek. Adamnyń dindarlyǵy obektıvti kózqarasta bolýyna kedergi jasamaý kerek. Dintanýshy bolý úlken jaýapkershilikti talap etedi jáne dinge baılanysty durys qoǵamdyq pikirdi qalyptastyrady.
- Qazaqstanda dintaný ǵylymynyń tarıhy qashan bastaldy? Qazirgi damý deńgeıine qandaı baǵa beresiz?
- Qazaq mádenıetin dinnen alshaq qarastyrýǵa esh bolmaıdy. Dinge baılanysty zertteýlerdiń tarıhy tereń ketkenmen, elimizde dintanýdyń óris alyp, negizi qalanǵany táýelsizdiń jyldarymen baılanysty. Alǵash ret joǵarǵy oqý oryndarynda 90-jyldary «Dintaný» pániniń oqytyla bastaýynan bastama aldy desek bolady. Bir ǵana bizdiń ýnıversıtetimizdiń mysalynda aıtar bolsaq, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde dintaný pán retinde dintaný kafedrasynda oqytyla bastady jáne bul pán ýnıversıtette daıarlanatyn barlyq mamandyqtarǵa «Dintaný» jalpyǵa mindetti pán retinde oqytyldy. Barlyq mamandyq orys jáne qazaq tilindegi Mádına Úsenovanyń osy saladaǵy eń alǵashqy «Dintaný» oqýlyǵymen oqytyldy. Dintanýdyń ýnıversıtettik deńgeıde oqý proesine engizilýi jalpy stýdent jastardyń áleýmettik jaǵdaıyn oılaýmen qatar saıası, dinı, rýhanı saýattylyq deńgeıin kóterýge erekshe kóńil bólgeniniń arqasynda qolǵa alynǵan qadam bolǵanyn atap ketý kerek.
«Dintaný» páni aıasynda sol kezde alǵashqy nanym-senimder formasyn adamzat mádenıetiniń bir kezeńi retinde qarastyryp, ár ulttyq dinderdiń ilimin eshqandaı synsyz talqylap, dástúrli dinderdiń dinı ilimderi men ádet-ǵuryptary týraly stýdentterge jan-jaqty málimetter berile bastaldy. Dáris alǵan stýdentterge alǵash ret dinder týraly, musylmandyq, dindarlyq pen zaıyrlylyq týraly tolyq aqparat berildi. Ǵalymdar dintanýdy zaıyrly turǵyda oqytyp, jastardyń dinı saýatyn ashyp, dinı bilimin kóterýmen qosa olardy ár dinı ilimdi fılosofııalyq turǵydan taldaı bilýge baǵyttaı bastady. Keıinirek elimizdegi dinge suranystyń artýynan jáne din salasyndaǵy memlekettik qyzmetkerler qajettigi eskerile otyryp, dintaný mamandyqtary elimizdiń birqatar mańdaıaldy ýnıversıtetterinde daıyndala bastady. Dintanýshy mamandardy daıyndaý teorııalyq zertteýlerdiń óris alýyna negiz boldy. Dindi qoǵamdyq sananyń kúrdeli fenomeni retinde jan-jaqty zertteý jumystary qolǵa alyndy.
Qazirgi damý deńgeıine qandaı baǵa beresiz degen suraǵyńyzǵa oralsam. Árıne, dintanýdyń jańa ǵylym salasy retinde qalyptastqan alǵashqy jyldarmen salystyrǵanda, dintaný salasy anaǵurlym keńeıdi. Dintaný baǵytynda ózekti máselelerdi qamtıtyn ǵylymı zertteýler, monografııalar, oqýlyqtar, oqý-ádistemelik quraldar, nusqaýlyqtar daıyndaldy. Memlekettiń ár túrli salalaryna qajetti kadrlar daıyndaldy, sonymen qatar dintaný salasynda otandyq jáne sheteldik ǵylymı ortaǵa tanymal ǵylymı mektepterimiz qalyptasty jáne dintaný salasynda jas zertteýshiler ózderiniń doktorlyq dıssertaııalaryn qorǵap, jas dintanýshylar ortasynyń túzilýin qamtamasyz etti. Birqatar jumystar jasaldy, degenmen alda áli de jasalatyn jumystar jetkilikti, sebebi ómir bir orynda turmaıdy jáne qoǵamda paıda bolatyn máseleler sheńberi de ár túrli, olar jahandyq órkenıet konteksinde barǵan saıyn kúrdelenbese, jeńildenbeıtini anyq. Osy rette dintaný ǵylymynyń da ózine qoıar talaby men jaýapkershiligi arta túsetinin bilemiz.
- Dintaný ǵylymyna memleket tarapynan qandaı qoldaý berilip jatyr?
- Memlekettiń dintaný ǵylymyna qoldaýyn bir ǵana kórsetkish mysalynda atap ótýge bolady dep oılaımyn, atap aıtsaq, bizdiń kafedra 1999 jyldan beri dintanýshy mamandardy daıyndap keledi, 1999 jyly memleket tarapynan 6 ǵana grant bólingen bolsa, 2019 jyly bul kórsetkin 332-ni qurady jáne sońǵy jyldary memlekettik tapsyrystardan, bilimi berý granttary 200-260 arasynda bólinip keledi. Buǵan qosa, bizdiń daıyndaǵan túlekter jumys jasaı alatyn árbir qalalyq ákimshilikter ishindegi Din isteri basqarmalary, Din zertteý ortalyqtary jáne dintaný ǵylymynyń jandanýyna memlekettik deıgeıde úles qosatyn memlekettik tapsyrystar, irgeli zertteýlerge jarııalanatyn ashyq baıqaýlar, memlekettik baǵdarlamalardy atap óte alamyz. Memlekettik qoldaý qandaı kezde oryn alady, eńbek naryǵynda, bolmasa qoǵamda suranys bolǵan jaǵdaıda qoldaý kórsetiledi. Alǵashqy ýaqytta árıne dintaný týraly túsinik asa jetkilikti deńgeıde bolmady, dintaný dese, «molda bolý», «dinı qyzmetker bolý» jáne t.s.s. dinı rásimderdi oryndaýshy retinde durys emes maǵynasynda qabyldanǵan edi, qazirgi kezde memlekettik qyzmetker, organdardaǵy ınspektor, sarapshy-analıtık jáne din salasyndaǵy qoǵamdaǵy ózekti máseleler boıynsha zertteýshi retinde túsiniletin boldy. Mektep bitirýshiler arasynan arnaıy daıyndyqpen, maqsatty túrde keletin abıtýrıentterdiń de sany artty desek bolady. Sonymen qatar, joǵary oqýdy bitirgen túlekter ózderiniń alǵan bilimderin praktıka jalǵastyryp, mamandyǵy boıynsha jumysqa ornalasý kórsetkishiniń de oń jaqqa aýysqanyn baıqaımyz.
- Sizdiń sońǵy zerttegen taqyrybyńyz týraly aıtyp berseńiz?
– Zerttegen taqyrybym týraly aıtqannan góri sol zerttegen taqyrybymnyń negizinde beretin usynystaryma toqtalsam deımin. Qazir ınternet zamany. Jastardyń bilimdi oqýlyqtar men dáleldi derekkózderden emes, áleýmettik jelilerden alatyny – jıi kezdesetin jaǵdaı. Elimizdegi dinmen baılanysty túsinispeýshilik týyndaıtyny da osy sebepten dep oılaımyz. Sondyqtan kez kelgen máseleniń aldyn alý durys aqparat berip, máseleni aqylǵa salyp sheshýmen nátıjeli bolary anyq. Sol sebepti aqparattyq saýattylyqty keńeıtý úshin usynarymyz:
- Barlyq másele din salasyndaǵy alǵashqy bilimdi ǵalamtorǵa emes, mektepke deıingi daıyndyq, mektep jáne joǵary oqý oryndaryndaǵy dintanýlyq bilimge burý, «Dintaný» pánin mindetti pán retinde engizý týraly usynys beretin edik. Bul jaratylystanýlyq jáne gýmanıtarlyq mamandyqtar stýdentterine dintaný boıynsha kýrstan ótýge múmkindik beredi. Oqytý nátıjesinde stýdentter kóp konfessııaly qazaqstandyq ortada erkin baǵdar alady, ózderin jáne jaqyndaryn destrýktıvti dinı aǵymdardyń áserinen qorǵaı alýǵa múmkindik alady. Árıne reabılıtıııalyq jumystardy meńgerip kete almaıtyny anyq, degenmen preventıvti jumystar jasaı alary anyq. Máseleniń aldyn alý, saldarmen jumys istegennen anaǵurlym jeńil ekenin ózderińiz bilesizder. Sol sebepti bul shara máseleniń aldyn alýda asa qajet qadam dep esepteımin.
- Dintaný mamandarynyń kásibı biliktiligi kúnnen kúnge artý úshin dintaný ǵylymyn jetildirýdi úzdiksiz júzege asyrý. Dintaný ǵylymynyń jaqsy damýy úshin konkýrstar nemese granttar negizinde sheteldik ádebıetterdi aýdarý máselesin qolǵa alyp, dintaný, ıslamtaný boıynsha shyǵys tilderindegi materıaldardy zertteý arqyly oqý quraldaryn daıyndaýǵa múmkindik týǵyzý jáne bul baǵytty memlekettik baǵdarlamalar aıasynda qarastyrý qajet.
- Qazirgi kezde halyq arasynda aqparattyq-túsindirý semınarlary, lekııalary keńinen júrgiziledi, endigi kezekte basqa deńgeıge, ıaǵnı tereń zertteýler júrgizýge múmkindik beretin 3 jyldyq, 5 jyldyq granttyq qarjylandyrýǵa kóshý nátıjeli bolar edi. Máselen, orta jáne joǵary oqý oryndaryndaǵy oqý-tárbıe proesi halyqtyń rýhanı-adamgershilik qundylyqtaryn qalyptastyrýda úlken áleýetke ıe, osy proessti árqashan basty nazar da ustaý arqyly qoǵamda terrorızm men ekstremızmniń kez kelgen kórinisterine tózbeýshilikti qalyptastyrý týraly zertteýler. Keshendi sharalar qabyldaý úshin Qazaqstannyń qazirgi jaǵdaıynda dinı-saıası ekstremızmdi týyndatatyn faktorlarǵa jáne t.s.s. taqyryptarǵa sapaly jáne tolyq taldaý júrgizý qajet, aldaǵy ýaqytty dinı jaǵdaıdyń qalaı bolatynyn baǵamdaı alatyn boljamaly zertteýler qajat. Osy baǵyttaǵy tereń zertteýler qoǵam úshin tıimdi bolary sózsiz.
- Suqbatyńyzǵa raqmet!
Áńgimelesken Dıana Asan,
«Adyrna» ulttyq portaly
