Taiauda Duman Ramazannyŋ «Joşy han» spektaklın sahnalaǧan teatr rejisserı Bolat Ūzaqov osy taqyrypqa qalai kelgenın aityp, şyǧarmaşylyq tolǧanystarymen jäne özınıŋ bolaşaq josparymen bölısedı.
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, Qalibek Quanyşbaev atyndaǧy memlekettık akademiialyq muzykalyq-drama teatrynyŋ qoiuşy-rejisserı Bolat Ūzaqovtyŋ «Adyrna» ūlttyq portalyna bergen sūqbatyn nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
«MENI EŞQAŞAN OSYLAI QORLAǦAN EMES!»
- Biylǧy jazda tūsaukeserı ötken «Joşy han» spektaklı halyqtyŋ ystyq yqylasyna bölenıp jatyr. Tıptı, el prezidentı de qoiylymdy tamaşalap, ızgı tılegın bıldırdı. Äserıŋız qandai boldy?
- Alǧan äserdı sözben jetkızu qiyn. Öitkenı, Qasym-Jomart Kemelūly teatrǧa künde kelıp jatqan joq. Prezidentımızdıŋ būl saparyn önerge degen qūrmetı dep tüsındım. «Joşy han» spektaklıne keluı elımızdıŋ ötkenıne, halqymyzdyŋ tarihyna qūrmetpen qaraitynyn taǧy bır däleldedı. Memleket basşysy qazaq halqynyŋ saqtalyp qaluyna köp üles qosqan tarihi tūlǧalarymyzǧa degen ızetın körsettı. Menıŋ quanuymnyŋ bır sebebı de osy. Ol kısınıŋ teatr önerıne degen közqarasyn būrynnan bılemın. Sebebı, senattyŋ spikerı bolyp jürgen kezınde «Mūqaǧali» spektaklıne kelıp, osylai jyly lebızın bıldırıp ketken bolatyn.
Jalpy «Joşy hannyŋ» sahnalanuyna Qasym-Jomart Kemelūlynyŋ alǧaşqy joldauy qatty äser ettı. Sol joldauynda prezidentımız «tarihymyzdy 550 jyl dep şektemeiık, bızdıŋ elımızdıŋ tarihy sonau Altyn Ordadan bastaluy kerek. Osyǧan bailanysty filmder tüsırılıp, spektaklder qoiyluy tiıs» dep aitqan edı. Sol kezde men bırden Duman Ramazanǧa habarlasyp, daiyndalyp Joşy han, Altyn Orda turaly bır spektakl qoiaiyq dep aitqanmyn. Sätı tüsıp «Joşy han» biyl körermenge jol tartty.
- Tarihi qoiylymdardy jiı sahnalaisyz. Ondaǧy maqsatyŋyzdy aityp berseŋız?
- Qazaqtyŋ el bolyp qalyptasuyna köp üles qosqan, eŋbek sıŋırgen handar turaly spektaklder qoiudy Astana qalasyna kelgen jyldary josparlap edım. Sol josparymdy Kenesarydan bastap ıske asyryp kelemın. Handar turaly qoiylymdardy qoiu turaly oi 97-98 jyldary tuyndaǧan bolatyn. Ol jyldary bärımız qoǧamdyq kölıkpen jüremız. Men özım oŋtüstıkten kelgenmın, basqa adamdarmen qazaqşa söilesıp tūrsam, bır orys äiel ojyraia būrylyp qarap «Ei, razgovarivaete na chelovecheskim iazyke!» dep būiyra söilegende qanym basym şapty. Däl osy künge deiın ūlttyq namysyma eşkım būlai timegen, menı eşqaşan osylai qorlaǧan emes! Osy jerdıŋ iesı bızge öz tılımızde söileuge tyiym salatyndarǧa men qalai qarsy şyǧa alamyn degen oi maza bermedı. Teatrda jürgendıkten ūlttyq namys pen ruhty köteru üşın qazaqtyŋ tarihynan habar beretın qoiylymdardy sahnalau arqyly küresu kerekpın dep şeştım. Sodan keiın qazaqtyŋ soŋǧy hany ärı osy Aqmola üşın küresıp hanyn tökken Kenesaryǧa täuelsızdık alyp, el bolǧan kezde nege bır eskertkış qoimasqa dep Kenesarydan bastadym. Halyqqa aty tanys Abylai, Kerei men Jänıbek handar qoiylǧan soŋ bärınıŋ arǧy atasy Joşy hanǧa da kezek keldı. Maqsatym – jūmysym arqyly ūlttyq namysty köteru. Bız ūlttyq namysymyzdy joǧaltyp jatyrmyz. Ūlttyq ruhty köteretın qandai qūral bar, sonyŋ bärın qazır jedel türde qolǧa aluymyz kerek. Nege bızdıŋ köp adamdarymyz ana tılıne köŋıl bölmeidı? Sebebı, olardyŋ ūlttyq namysy joq. Ūrpaǧymyz namystanbaidy. Baiaǧydai «malym – janymnyŋ sadaǧasy, janym – arymnyŋ sadaqasy» deitın ūstanymdy qaitaru kerek halyqqa. Ötkenın, tarihyn, ūlt bolyp saqtaluymyzǧa janyn bergenderdı bılmese, ūlttyq namys qaidan keledı? Özge ūlttyŋ jıgıtıne tūrmysqa şyǧyp jatqan qyz jüregınde ūlttyq ruhy bolsa ketpes edı, jıgıtterımız basqa ūlttan qyz almauşy edı...
Tarihty nege sahnalai beresız deitınder de az emes. Äsırese «Joşy han» spektaklın aiaqtan şaluşylar köp boldy. Psihologiialyq tūrǧydan auyr tidı. Degenmen, tūsaukeserıne prezidentımızdıŋ özı kelıp ızgı tılegın bıldırgendıgı, soŋynyŋ jaqsy nätijemen aiaqtalǧany quantty.
«AŞARŞYLYQ TURALY SPEKTAKL QOIǦYM KELEDI»
- 2 jyl būryn «teatrǧa kelse de qoiylymdy tüsınbei otyratyn körermender köbeiıp kettı» dep pıkır bıldırgen ekensız. Al qazır teatrǧa keluşılerdıŋ sūranysy men qyzyǧuşylyǧy özgerdı me, qalai oilaisyz?
- Jasyratyny joq, köp adamdar teatrǧa komediia ızdep keledı. Astarly drama, tragediia körıp otyryp tüsınbeidı. Al qazır özgergen be, joq pa aitu qiyn. Odan būryn teatrdyŋ qoǧamdaǧy ornyna baǧa berıp alu kerek. Öitkenı qazır bızde teatr köbeiıp kettı. Ekı adam bırıgıp te «teatrmyz» dep şyǧa beredı. Osynyŋ saldarynan ūltqa, bügıngı qoǧamǧa kerek düniege emes, arzan külkıge qūrylǧan qoiylymdarǧa halyqtyŋ nazary auyp kettı. Körermenderdıŋ teatr turaly tüsınıgın būzyp aldyq dep oilaimyn. Teatr ädebın mektep kezden oqyta bastau qajet. Ädebiettıŋ basqa salalarynan dramanyŋ qandai aiyrmaşylyǧy bar ekenın, elımızdegı jäne şeteldık dramaturgter turaly habardar etetın baǧdarlama boluy kerek. Ūstazym Qadyr Jetpısbaev aitpaqşy, batystyŋ damyǧan elderınde balalaryn es bıle bastaǧanda şırkeuge aparyp dının tüsındıredı, sodan keiın teatrǧa aparyp dılıŋ dep tüsındıredı eken. Sony tüsınıp ösken bala teatrdyŋ daiyn körermenı bolyp şyǧady. Osylai bolsa, bızdıŋ körermennıŋ deŋgeiı ösıp, sūranysy da basqa bolar edı. Bügıngı künı halyqtyŋ tūrmysy onsyz da tömen, tragediia emes komediia qoiu kerek deitınderde joq emes. Olarǧa aitarym – teatr köŋıl köterıp ketetın oryn emes, adamǧa oi salatyn, är adam «men kımmın?» degen sūraqty şyqqan soŋ özınen sūraityn oryn. Bızge sondai därejedegı körermenderdı daiyndau qajet.
- Körermenge ūsynatyn qoiylymdy qandai kriteriige bailanysty taŋdaisyz? Älde äuel bastan-aq avtormen aqyldasyp, qandai dünielerdı qamtu kerek ekenın aitasyz ba?
- Qoiylymdardy taŋdaǧanda qazaqqa ne aita alamyz, bügınge kerek qandai qūndylyqtardy taqyryp arqyly bere alamyz – eŋ bırınşı ūstanymym osy. Ekınşıden, jalpy adamzatqa, qandai ūltqa bolsa da äser etetın adami qūndylyqtarǧa nazar salamyn. Eger avtorlary tırı bolsa aqyldasyp, qai jerde qandai oi aitylu kerek ekenıne kelısemız. Al būryn jazylǧan älemge äigılı dramaturgiia bolsa qoiamyn degen adamǧa qūndylyqtar jetıp artylady.
- Aldaǧy uaqytta taǧy qandai tarihi spektakl qoiu josparyŋyzda bar?
- Şarşaǧan kezde qaljyŋdap endı tarihty sahnalamaimyn dep edım. Bıraq qazaqta aitady ǧoi «at baspaimyn degen jerın üş basady» dep. Sol sekıldı aldaǧy uaqytta 1931-33 jyldardaǧy Aşarşylyq turaly spektakl qoiǧym keledı. Sebebı, būl qyrǧyn özınıŋ tarihi baǧasyn almaǧanyna ışım aşidy. Ädeiı ūltty jer betınen joiu üşın jasalǧan sūrqiia jospar ekenı aşyp aitylmai keledı. Osyǧan bailanysty oqyǧandarymmen tarihi derekterge süiene otyryp, körgen adam bei jai qala almaityndai qoiylym qoiu oida bar. Bırneşe komediia sahnalau da josparda bar. Jeŋ ūşynan jalǧasqan jemqorlar jaiynda körsetudı oilap jürmın.
«AKTERǦA ÖZ RÖLINIŊ SOAVTORY BOLUǦA KÖMEKTESU KEREK»
- Qoiylymdy sahnalau barysynda tehnikalyq jabdyqtalu jaǧynan qiyndyqtar tuyndai ma?
- Ärbır qoiylymnyŋ öz qiyndyǧy bar. Būryn eskı teatrda sahnamyz tar ärı tehnikalyq jaǧynan köp qiyndyq köretınbız. Qazır ülken teatrǧa auystyq, sahnamyz būrynǧymen salystarǧanda jer men köktei. Tehnikalyq mümkındıkterı de būrynǧydan äldeqaida joǧary. Degenmen, älemdegı örkeniettı elderdıŋ qoiylymdaryndaǧy halyqqa äser etetın tehnologiialyq mümkındıkter älı de bolsa bızge jetıspeidı. Bolaşaqta osyǧan basa nazar audaru qajet. Onyŋ barlyǧy qarjyǧa kelıp tıreledı. Är qoiylymǧa türlı şamadaǧy dekorasiia men rekvizitter qajet bolady. Är körınıstıŋ şeşımın negızgı körınıspen jalǧastyryp tūratyndai etıp jasau – maqsatymyz. Mysaly, soŋǧy qoiylǧan «Joşy han» tarihi dramasynda körınıster köp bolǧandyqtan, dekorasiialardyŋ, sahnalyq körınısterdıŋ auysuy ūtymdy, äserlı ärı maǧynaly bolyp, spektakldıŋ negızgı ideiasyn joǧaltpai örbıtu jaǧynan basqa spektaklderge qaraǧanda kürdelırek boldy. Qoiylymdy beine taspalar arqyly tolyqtyryp edık, sony älı de bolsa jetıldıru kerek ekenıne közımız jettı. Onyŋ bärı qarajatqa tırelıp, ary qarai asa almai qaldyq.
- Rölge sai keletın akterlardy qalai taŋdaisyz? Rölderın sättı alyp şyǧulary üşın qandai tapsyrmalar men keŋester aitasyz?
- Teatrdaǧy akterlardyŋ 90 paiyzynyŋ akterlyq mümkındıkterın bılem desem artyq aitqandyq emes. Sondyqtan röl bölgen kezde qatty qinalmaimyn. Bıraq, osy joly Joşynyŋ rölın kımge beremın dep bıraz oilandym. Jas bolsa da Qaiyrjan Sadyqovqa senıp tapsyryp, qatelespegenıme közım jettı. Keiıpkerler sättı şyǧu üşın akterlarǧa rejisser spektakldıŋ ne turaly bolatynyn, qai jerıne den qoiu kerek ekenın tüsındıru kerek. Men özım solai jasaimyn. Basynan bastap bärın jinap alyp, spektakl turaly, onyŋ tarihi maŋyzy jaily tereŋ talqylap, öz oiymdy jetkızgenşe aita beremın. Sonymen qatar akterlarǧa öz oilaryn aitqyzamyn. Eŋ bırınşı ärtıske senımdılık tuǧyzu kerek, ol özıne senımdı bolsa, körermen de oǧan senedı. Keiıpkerınıŋ jasap jatqan äreketınıŋ astaryn tüsınbese jalǧandyǧy baiqalyp tūrady. Osy jaǧyna köp köŋıl bölemın. Akterlarǧa öz rölderınıŋ soavtory boluǧa kömektesu kerek. Spektakldıŋ ūstanymynan şyǧarmai öz rölınıŋ ainalasynda köbırek erkındıkke jıberu qajet. Özderı oilap tabuyna itermeleu – rejisserdıŋ mındetı. Bärın şainap, auzyna salyp berudıŋ qajetı joq. Dūrys baǧytta jüruıne jön sıltep, baǧdar beru kerek. Spektaklge kırısken kezde akterlarǧa «bız bır kemege mınıp, teŋızge tüsken adamdar siiaqtymyz. Endı bızdıŋ janymyz bır. Arǧy jaǧaǧa bırge aman-esen şyǧuymyz kerek» dep teŋeu aityp otyramyn.
- Uaqyt bölıp sūqbattasqanyŋyzǧa raqmet!
Merei Myrzaǧaliqyzy
