ǴYLYMI ATAQTYŃ QUNSYZDANÝY
Ǵylymdaǵy arzan ataqqumarlyq aýrýyna aparyp soqtyrýda «Zamanyna qaraı adamy», «Zamanyń túlki bolsa, tazy bolyp shal» degen naqyl sózder erterekte ay mysqylmen aıtylǵanymen, búgingi naryq zamany adamynyń oı-óresine dóp keletindeı.
Halqymyzdyń talaı arystary ańsap, jete almaı ketken táýelsizdik zamany ekonomıkadaǵy «naryq» atty qyspaqpen tuspa-tus keldi. Ótken otyz jylda osy aıaýsyz naryqtyń qatal zańyna jaýap qatýǵa jattyǵyp, qoǵamdyq qurylysymyzdy qaıta ornatyp, qyrýar nárseni jańadan úırenýge týra keldi. Elimiz óziniń damý satysynda orasan qıyndyqtardy artqa qaldyryp, eldiń turmys-tirshilik jaǵdaıy jónge kelip, egemendigimizdiń irgesi bekidi.
Qazirgi kelip jetken jańa halyqaralyq saıası-ekonomıkalyq daǵdarystyń aldynda da ózimizdi birshama erkin sezinip otyrǵandaımyz. Biraq, osy jetistikterdiń uzaǵynan súıindirýi jáne bolashaqtyń irgetasyn berik qalaý úshin qoǵamdyq sanada oryn alǵan kereǵar qubylystarǵa zer salyp, saralap otyrý qajet dep oılaımyn. Aldymen, ózime etene jaqyn, osy kúnge deıin ystyǵymen bite qaınasyp, sýyǵyna tózip kele jatqan otandyq ǵylym salasyndaǵy keleńsizdikterge toqtalaıyn.
Mysaly, elimizdiń ǵylym salasynda jalǵan ataqqumarlyqqa jol berilgeni aıqyn. Búginde qoǵamymyzda ǵylymı ataqtardyń «emıssııasy» (qunsyzdanýy) ornady deýge bolady. Ǵylymı ataq-dáreje ataýly qadirinen aıyrylyp, jarnama bıznesiniń jalaýyna aınalǵandaı. «Inemen qudyq qazǵandaı» eńbek etip, ǵumyryn ǵylymnyń súrleý jolyna arnap, bar ýaqytyn kitaphana men zerthanada nemese synaq alańynda ótkizetin, uzaq jyldar boıǵy tolassyz ǵylymı izdenisiniń jemisi retinde qol jetkizetin «ǵylym doktory» degen ataqtyń qunyn joǵaltyp alǵanymyz anyq.
Buryn akademık ataǵyn ıelengen tulǵalar ǵylymda óz salasynyń damýyna qomaqty úles qosyp, asqar taýdaı eńbek etip nemese ǵylymı eren jańalyq ashyp, ilýde bireý ǵana qol jetkizetindeı jaǵdaıda bolsa, qazir azyn-aýlaq ǵylymı eńbekpen-aq «akademık» atanyp júrgenderdiń sany molaıyp otyrǵandyǵy tańǵaldyrady. Jalpy, elimizdiń Ulttyq ǵylym akademııasy keńes dáýirinen keıin qıly zamandy basynan keshirdi deýge bolady. Qaıta qurýdyń soıyly aldymen ǵylym sekildi názik salaǵa tıgeni de barshaǵa belgili. Elimizdegi óndiris alpaýyttarynyń ózi aılap-jyldap jumyskerlerin jalaqysyz qaldyrǵan, eldi jappaı jumyssyzdyq jaılap, kópshilik jurt ala sómkesin qolǵa alyp, shaǵyn saýdaǵa boı urǵan, árkim ózdiginshe kúnkóristiń qamyna kirisken, toryǵý zamanyndaǵy ǵylymnyń hal-jaǵdaıynyń asa múshkil bolǵandyǵy túsinikti.
Qatardaǵy ǵylymı qyzmetkerlerdiń orasan bóligi ǵylymnan jyraq ketip, biri shaǵyn bıznesten oryn tapsa, keıbiri shetel asyp, kún kórdi. Osyndaı aýyrtpalyqty shaqta elimizdiń Ulttyq ǵylym akademııasy kúrdeli ózgeriske ushyrap, Aýylsharýashylyq akademııasymen biriktirilip, Ǵylym jáne jańa tehnologııalar mınıstrliginiń aıasyna berildi. Ulttyq ǵylym akademııasynyń memlekettiń ǵylym salasynyń aıasynda bolýy kóńilge úmit uıalatqanymen, bul da uzaqqa sozylmaı, óz aldyna bólek ǵylymı qoǵamdastyq bolyp bólinip, óziniń qıyn taǵdyryn jalǵastyrdy.
Elimizdiń ǵulama ǵalymy Qanysh Sátbaev negizin salǵan ǵylym oshaǵy – Ulttyq ǵylym akademııasy óziniń quldyraý kezeńin basynan ótkizdi, elimizdiń irgeli ǵylymynda daǵdarys ornaǵandyǵyn moıyndaýǵa májbúr bolǵan edik. Ǵylym salasy el ómiriniń aınasy sekildi, keıin el ekonomıkasy órleý kezeńine bas qoıyp, ǵylymnyń qarjylandyrýy ulǵaıǵan shaqta ǵylymǵa jastar aǵylyp kele bastap, ǵylym salasynyń arnasy da keńeıip, jemisin ıelengen zamanǵa da qol jetkizdik.
Biraq kezinde elimizdiń ǵylym salasynyń basyna túsken taýqymettiń saldary ǵylymı ataqtyń qunsyzdanýyna jol berýdiń basty sebebi bolǵandaı. Basynda Ulttyq ǵylym akademııasynyń 80-deı ǵana akademıgi bar edi, keıinnen, akademıkter men korrespondent-múshelerdiń deńgeıi teńestirilip, akademıkterdiń sany 400-den asty.
Al bertin kele, «akademık» ataǵyn qoldan jasap alatyn jaǵdaıǵa jetýimizge baılanysty, qunsyzdanyp ketkeni sonshalyq, «sany kóp, sapasy joq» qur kórsetkishke aınalǵandyqtan, qazirgi shamasy da belgisiz.
Elimizdiń egemendik alǵan bastapqy jyldary ózim syılaıtyn birneshe kórnekti tulǵalardyń «Nıý-Iork akademııasynyń akademıgi» degen ataqty ıelenip júrgendiginen habardar bolyp, jalpy mundaı akademııanyń bar ekendigin estip kórmegen basym, mán-jaıyn surastyryp kórsem, bul ataqty ıelený úshin seksen dollardaı jarǵylyq tólem jasaý qajet ekendigin bilip, qaıran qalyp edim. Al qazir bul jaıt eshkimdi tańǵaldyrmaıtyn kúıge jettik. Samsaǵan «kúmándi» akademııalardyń sany kóbeıgeli qashan.
Álemge aty áıgili ǵylym men bilim ordalarynyń atyna jurnaq jalǵap alyp, jalǵan ataq-dáreje taratý kásibi kórkeıý ústinde, olardyń kópshiliginiń ǵylymǵa eshqandaı qatysy joq, túrli áýestik baǵytynda aýlada qurylǵan úıirmeler tárizdi. Meniń atyma poshtamen «Amerıka bıografııalyq ınstıtýty» atty uıymnan «HHI ǵasyrdyń ǵulamasy», «Ǵylym úzdigi» degen ataqtardyń taǵaıyndalǵany týraly habarlama kelip tústi, bul ne degen «batpan quıryq» dep oqyp qarasam, sońǵy jaǵynda medali, sertıfıkaty, taǵy sol sekildi qosymshalarymen, bul ataqtardyń biriniń quny myń dollardaı somaǵa shaǵylyp, baǵalanǵan preıskýranty qosa salynǵan eken.
Atyma arnaıy kelgen, aty dańǵazadaı, osyndaı «taǵaıyndalǵannyń» jalpy sany onnan asqan, ishinde Eýropalyq Bıznes assambleıasynyń (Oksford, Ulybrıtanııa) «Ǵylymdaǵy esim» ataǵy bar (halyqaralyq Sokrat Komıtetiniń tapsyrysymen degen jeleýmen). Tek jolsapar, qonaqjaı shyǵynyn, medali men ordenin, dıplomyn ázirleý qunyn óziń kóterseń bolǵany, batystyń jalǵan «ataqsymaǵynyń» saltanatty qoshemetpen tapsyrylýyna qatysyp, qalaýyńsha kúmpıgen ataqtyń «qadirmendi» ıegeri bolyp shyǵa kelesiń.
Kóbinese, batystyq «áriptesterine» reseılik kompanııalardyń deldal bolyp júrgendigin, ǵylymdy bıznestiń kózine sheber aınaldyra alatyndyǵyn, sońǵy ýaqytta jalǵan ataq-dárejeniń quny bas-aıaǵy 7000 eýroǵa shaǵylǵandyǵyn da estımin. Osyndaı bızneske beıimdelgen «akademııalardyń» poshta jáshikterine salyp taratatyn jarnama qaǵazdaryna sáıkes, jarǵy-tólemi úshin usynatyn jalǵan «ataqsymaqtaryn» mańǵazdanyp, ıelenip júrgender de ortamyzdan mol tabylady. Qudaıǵa shúkir, mundaı usynystardy eshýaqytta qabyldaǵan emespin.
Shyntýaıtyna kelgende, atalǵan keleńsiz kórinister adamnyń óz basyn syılaýdy umytqandyǵyn bylaı qoıǵanda, aılakerlik bızneske qoldaý kórsetýmen teń. Ońaı paıda tabýdy kózdegen «iskerler» ataqqumarlyq sekildi adamnyń pendeshilikke bas uratyn, osal tustaryn taýyp, tabysqa kenelgendeı, al bul jaıt jappaı indetke aınalyp, qoǵamdyq sananyń arnasyn teris baǵytqa áketýde. 1982 jylǵy Amerıkaǵa barǵan alǵashqy saparymnyń biri osy ataqqa baılanysty bir oqıǵasymen esimde qalyp edi.
Tehastaǵy ǵalym dosymnyń arnaıy shaqyrýymen jolǵa shyqqan bolatynmyn, ushý kestesi ózgergendikten be, ushaqtan túsken betimde qarsy alýshylarmen birden kezdese almaı qaldym. Shaqyrý qujattary bagajdaǵy portfelimde qalǵan, endi aeroporttaǵy zalǵa ótýim qajet, biletin azyn-aýlyq aǵylshynshamdy salyp, aldymdy bógegen polıııaǵa: «Shaqyrýmen kelgen akademıkpin» dedim.
Sóıtsem, polıııalyq túnergen qalpynan esh ózgermeıdi, sózimniń, tipti, eshqandaı áseri bolmady. Men osy sátte qalǵan aǵylshynshamdy jınap: «Men dárigermin» dedim. Polıııalyqtyń birden túri ózgerip, júzi jylyp sala berdi. Postyǵa baryp, «bul dáriger, jiberińder», dep bógelgen jolymdy ashyp, qurmet kórsetken edi.
Bul jaıt olardyń qoǵamynda «aty bar, zaty joqtyń» burynnan-aq qalyptasqandyǵyn kórsetedi.
Biz de kóp uzamastan, solardyń kebin kıdik, nátıjesinde, qazir kóbinese, «akademık» degen ataqty esimime qosyp aıtýǵa uıalatyn dárejege jettim. Ǵylymda jarty ǵasyrdan asatyn ýaqyt boıy úzdiksiz eńbek etip, ıelenip kele jatqan abyroıyma nuqsan keletindeı bolyp kórinedi. Jalǵan jarnamashylyqtan orasan paıda túsirýdi kásip etken osyndaı trans-atlantıkalyq kompanııalardyń «úlgi-ónegesin» otandastarymyz da úırene bastaǵan.
Onyń mysaly, bizdiń akademııamyzǵa Ulttyq bıznes-reıtıng boıynsha «Sala úzdigi» ataǵyna usynylǵanymyz týraly hat keldi, aty estilmegen uıymdardan turatyn sala qulash tizimdi alǵa tartqan. Eń qyzyǵy, bul saıysqa qatysýdyń jáne túrli ataq-medalin ıelenýdiń quny jaǵynan olar amerıkalyq «áriptesterinen» asyp túsedi eken.
JALǴAN-REITING JÁNE ShAǴYN ShYNDYQ
Otandyq «iskerlerimiz» jeke tulǵadan emes, korporatıvtik turǵydan jalǵan-reıtıng arqyly tabysyn molaıtýdy uıǵaryp, «tapqyrlyq» tanytqandaı. Osyǵan uqsas istiń biri - «Kimniń kim ekendigi» («Kto est kto») atty elimizdiń kórnekti tulǵalaryna arnalǵan kitaptyń shyǵarylýy.
Atyshýly kitapty qolyma alyp, qarap shyqqan kezde oǵan engizilgen adamdardyń tiziminiń ala-qulalyǵy birden kózge shalyndy, kitapqa ár salanyń maıtalmandarymen qatar elge qandaı eńbek sińirgeni belgisiz jandar qatar engizilipti. Elimizdiń ǵylymynda óz salasynyń aýyr júgin súıretip, alǵa alyp shyqqan, ushan-teńiz eńbek sińirgen jandardy eńbegin salystyrýǵa da kelmeıtin adamdarmen bir qatarǵa qoıý – ar aldynda uıat is emes pe? Árıne, «ónerge árkimniń de bar talasy» degen, kósiltip kitap shyǵarý qazir ónerge aınalǵanymen, ǵylym-bilim salasyna qatysty mundaı ala-qulalyqty – ádiletsizdiktiń shyńy dep bilemin.
«Bıznestegi tabys» atty zamanaýı saıystyń júldegerleri qatarynda da kóbinese, kópshilikke belgisiz, jańa esimderdi baıqaımyz. Keshe qurylǵan bıznestiń búgingi «maıtalmany» bolyp shyǵa kelý de – kúmáni mol kórinis. Shynaıy ataqtyń ornyn aqsha-ataq basqan, qadiri qashqan zamannyń birinde ómir súrip otyrǵandaımyz.
Jalǵan ataqqa ıe bolyp júrgen jarandardyń ózgemen qatar ózderin aldap júrgenderimen isi de joq bolǵany ǵoı.
Bul jaıttar búgingi ómirimizde «tátti ótirikten ay shyndyq artyq» degen uǵymnyń qoǵamdyq sanadan alystap bara jatqandyǵyn kórsetedi. Ómirdiń mánin quraıtyn, mamandyqtyń shynaıy sheberi bolýǵa umtylys sekildi dástúrli jáne qoǵam úshin paıdaly úrdistiń keshegi kúnniń enshisinde qalýy – qynjyltatyn kórinis. «Ótiriktiń quıryǵy bir-aq tutam» degen, bul alasapyrannyń sońy elimizdiń ǵylymyn qandaı qaırańǵa aparyp soǵary belgisiz.
Eresekterdiń osyndaı úlgi-ónegesin kórip ósken, «aq pen qarany» aıyryp úlgermegen, jahandaný zamanynyń «pepsı-urpaǵy» atanǵan jastarymyzdyń sanasy qaýipti úrdiske batyp, ýlanýǵa ushyrap jatqandyǵy aıqyn. Shynaıy ǵylym týraly jańsaq pikir qalyptastyrǵan jastarymyz bolashaqty qandaı jetistikterimen qarsy almaq? Ǵylymǵa «úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn» adamdardyń esimderine ilespe etip, ǵylymı ataq-dáreje qosyp alatyndy ádetke aınaldyrýy búgingi kúnniń kóriksiz kelbeti.
Mysaly, bılik organdarynda jaýapty qyzmet atqarǵan qyzmetkerlerdiń jumysbastylyǵy barshaǵa aıan, sonda olardyń qaı ýaqytta máni zor ǵylymı dıssertaııa jazyp, ony qaı ýaqytta qorǵap úlgeretini belgisiz, biraq, qazir ishinde «ǵylym doktory» degen ataqty qanjyǵasyna baılamaǵany kemde-kem. Shyǵaryp jatqan kitaptary joqtary da tabylady.
Osy jaǵdaıǵa baılanysty sońǵy kezden keltiretin oń mysaldardyń sany saýsaqpen sanarlyq qana. Elimizdiń memlekettik basqarý salasynda laýazymdy qyzmet babynda júrgen tulǵalardyń biri – Muhtar Qul-Muhammed ǵylymda tikeleı eńbek etip, ǵylym doktory atanyp, osydan keıin ǵana basqarý salasyna bet burǵany belgili.
Osy sekildi azamattyń biri Álıhan Báımenovtiń ómirbaıanyn oqysam, qatardaǵy ǵylym kandıdaty eken, onyń ózin bastapqyda ǵylymı ınstıtýtta eńbek etken kezinde ıelengen. Bul azamattyń atqarǵan bıik qyzmetinde júrip, mysaly, oblys ákiminiń orynbasary bolǵan kezinde, ǵylym doktory dárejesin alýǵa múmkindigi jetkenimen, ar-uıatynyń jibermegeni túsinikti.
Kóp jalǵannyń arasynan «at tóbelindeı» shyndyq tapqandaı sezimde boldym. Osy oraıda, oqyrmanǵa óz ómirimde oryn alǵan taǵy bir jaıtty aıtqanym durys bolar.
Men Keńes zamanynan beri Reseı medıına ǵylym akademııasynyń tolyq múshesi bolǵandyǵyma sáıkes akademııaǵa sheteldik múshelerdi engizýge quqyǵym bar, osyǵan baılanysty elimizdiń bir azamaty jalynyp, ótinýine oraı Reseı medıına ǵylymy akademııasyna sheteldik múshesi retinde qabyldanýyna yqpal ettim.
Al qazir qarasam, ózin osy akademııanyń tolyq múshesi retinde sanaıdy, aıtylǵan eki ataqtyń arasyndaǵy jer men kókteı aıyrmashylyqtyń qaltarysta qalatyndyǵyn qospaǵanda, Reseı medıına ǵylymy akademııasynyń esigin de ashpaǵan jannyń kórer kózge kúmpıip, osy akademııanyń akademıkterimen «terezesin teńestirip», «jeıdesine syımaıtyndaı» kúıge jetip-artylǵandyǵyn kórgende, osy jaıt úshin árdaıym kóńilime yńǵaısyzdyq sezimi uıalaıdy.
Sońǵy kezdegi ǵylym menedjmentinde oryn alǵan jaqsy jańalyq – joǵary «Phd» dárejesin ıelený úshin mindetti túrde doktorantýrany támamdaý qajet. Osyndaı tosqaýyldy jaǵdaı ǵana ǵylymdaǵy jappaı dáreje qumarlyqqa degen tábetti azaıtyp, jalǵandyqty joıýǵa aparady degen úmittemin.
Jalǵan ataqqumarlyqtyń ultymyzdyń bolashaqtaǵy qarymyna qaıshy nárse ekendigi túsinikti. Jalǵandyq jaılaǵan qoǵamdyq sanaǵa shynaıylyq sıpat berý ýaqyt ótken saıyn kúrdelenip, shıelenise túspek.
JASARǴAN TOIQUMARLYQ
Qazir qoǵamda taǵy bir kóńilge kóleńke uıalatar jaıttyń biri – «jazylmaǵan zańǵa» aınalyp bara jatqan, indet sekildi taralǵan kórinis – jappaı toıqumarlyǵymyz.
Darqandyqtyń da shegi bar, «as ta tók» etip jaıǵan ústelderiniń arasynda kólik qatynaıtyndaı, dańǵaza toı jasaýdyń tipti, jalpy el kóleminde ekonomıkamyzdyń damýyna tıgizetin zııany zor. Buryn mereıtoılar 60 jastan bastap ótkiziletin edi, qazir jalpy «mereı» uǵymy jasarǵan syńaıly, sebebi, 40-50 jastyq mereıtoılardyń aýqymdy túrde toılanýynyń jıi kýási bolyp júrmiz. Jyl saıyn elimizde myńdap ótkiziletin toılardyń atrıbýttarynyń alýan túri men baǵaly syılyqtarynyń mol kólemi halyqtyń basym kópshiliginiń jalaqy men zeınetaqyǵa qaraǵan, syn kótermeıtindeı hal-jaǵdaıyna saı kelmeıtindigi aıqyn.
Ata-analardyń balalarynyń úılený toıyn jasaý úshin páterin jalǵa qoıyp, bankten qaryz alýǵa deıin baratyndyǵy, al keıin páterinen aıyrylyp qalatyn jaǵdaılardyń da kezdesýi – búgingi ómirdiń ay shyndyǵy. Bul bizdiń ómirimizde qoǵamdyq sananyń jeke adamnyń sanasyn bıleıtindiginiń aıqyn mysaly, sondyqtan, aldymen, qoǵamdyq sanany durys baǵytqa burýymyz qajet. Jýyq arada qalyptasyp úlgergen jappaı toıqumarlyq, astamshylyq, ysyrapshyldyq ádetimiz qoǵamdaǵy qaıshylyqtyń aınasy tárizdi, bul jaǵdaıdyń kim úshin paıdaly ekendigi múlde túsiniksiz.
Qanshama eńbektiń jemisi zaıa ketetindigin oılaýǵa murshamyz qalmaǵan, estafeta jarysynda júgirgen sportshylarǵa uqsaǵan syńaılymyz. Ozyq bilim, joǵary mádenıet, úlgili eńbek turǵysynan ózara básekelestikke túsý oıymyzǵa kele bermeıdi, al toıǵa kelsek, básekege bel sheship túsetinimiz nelikten?
Tarıhtan mereıtoılardy tárbıelik mándi túrde atap ótýdiń mysalyn keltirýge bolady. 1937 jyly orystyń uly aqyny Pýshkınniń 100 jyldyq mereıtoıy qarsańynda aqynnyń shyǵarmalarynyń jınaǵy orasan taralymmen shyǵarylyp, qııameti mol sol jyldary halyqqa tirek bolǵandyǵy barshaǵa aıan.
Bizdiń de halqymyzdyń bas ıetin dana tulǵalary, oıshyl-aqyndary Abaıdyń, Jambyldyń mereıiniń qurmetine arnap myńdap kıiz úı tigip, at shaptyryp, báıgege baǵaly syılyq tigip, toı-dýman ótkizýdiń ornyna shyǵarmalarynyń jınaǵyn mol taralymmen halyq arasynda taratyp, ár otbasynda dáripteý sharalaryn uıymdastyrsaq, halqymyzdyń mádenıeti men oı-óresin kóterýdi arman etken osy áziz tulǵalardyń úndeýi óskeleń urpaqtyń kóńiline jetip, kópshilikke bir mezgil tereń oı túsip, ulttyq sanaǵa úles qosatyn keleshekti is bolar edi.
Keıingi táýelsizdik alǵan jyldarymyzda dástúrge aınalǵan «Áýezov oqýlaryn» uly Abaı jolynyń basty dáripteýshisi, klassık jazýshymyz Muhtar Áýezovtiń zerdesi mol ádebı murasynyń halyq arasynda keńinen taraı bastaýyna septigin tıgizgen, osy arqyly aǵartýshylyq maqsatty kózdegen, zııalylyq ushqynyndaı, sırek zamanaýı shara retinde aýyz toltyryp ataýǵa bolady.
Búgingi zamanymyzdyń belgisine aınalǵan qynjylysty kórinisterdiń shyǵý sebebi – qundylyqtardyń quldyraýy bolsa kerek. «Eńbek túbi – zeınet», «Eńbek etseń erinbeı, toıady qarnyń tilenbeı» degen halqymyzdyń dana sózderin óskeleń urpaqtyń qulaǵy qazir shala bermeıdi, jas urpaqqa osyndaı taǵylym beretin úlkender sany da azaıyp bara jatqandaı. Bir sózben aıtqanda, «jeńildiń astymen, aýyrdyń ústimen» ǵana júretin, mamandyǵynyń qyr-syryna úńilip, úırenýge tyryspaıtyn, saıaz oıly, toǵyshar urpaq tárbıelep jatqandaımyz. Qundylyqtardyń búgingi quldyraýy erteńgi kúnge qazylǵan ormen teń. Bolashaqta opyq jegizbes úshin qoǵamda qazirgi qalyptasqan jónsiz-josyqsyz minez-qulyqty, zııandy áreketterdi joıý jolynda qoǵamdyq kúshterdi jumyldyrǵanymyz jón. Halqymyzdyń bolashaqta órkenıet kóshine ilesip, ilgeri damýy úshin ózgeni de, ózimizdi de syılaı biletin, ishki-syrtqy mádenıetimizdi tanıtyn ýaqyt jetkendeı.
Tóregeldi Sharmanov
