Bügın – ūlaǧatty ūstaz, bılıktı zaŋger, akademik Salyq Zimanovtyŋ tuǧan künı. Tırı bolǧanda 103 jasqa tolar edı.
Osyǧan orai Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ akademigı Mūhtar Qūl-Mūhammedtıŋ «Menıŋ aǧalarym» siklymen jaryq körgen «Aqsaraǧat» atty estelıgınen üzındını bölısemız.
«Menıŋ aǧalarym» siklynan
AQSARAǦAT
Akademik Salyq Zimanov turaly qalam tartqandardyŋ basym köpşılıgı ana tılınıŋ ädemı ündestıgımen üilesıp tūrǧan «Zaŋǧar Zimanov» degen tırkestı jiı qoldanady.
Biıktıktı eŋsegei boily erlerınıŋ tūlǧasymen ölşegen halyqtyŋ ūǧymynda būl «asqar tau», «kök aspan» degen maǧynany beredı jäne ol Zimanovtai nar tūlǧanyŋ bolmys-bıtımıne jarasyp-aq tūr. Akademiktıŋ zaŋǧarlyǧy asqar taudyŋ özın asqaqtatyp tūratyn qūz jartas siiaqty. Sen jaqyndaǧan saiyn ol aspandai tüsedı.
«Zaŋǧardyŋ» mazmūnynan maǧmūrlanatyn taǧy bır mänıs bar, ol – biık parasat pen kemel aqyl.
Sätbaevtai danalardyŋ serıgı bolǧan Salyq aǧa bır qaraǧanda täkäpparlau bolyp körıngenımen, pernesın tap basqan jaǧdaida han men qaraşanyŋ qolynda bırdei kümbırlep qoia beretın qoŋyr dombyradai qarapaiymdyǧy basym. Ädılet-şapqat jolyndaǧy küresterde qatulanyp, qaharlanyp ketetın kezderı de bar. Mūndaida kök semserdei ötkır: soiyp salady, tılıp alady.
Salyq aǧamyzben bükıl ömırıme jeterlık mol ruhani azyq syilaǧan Qazaq ensiklopediiasynda qyzmet ıstegen berekelı beleste jaqynyraq aralastym.
Ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldarynda Qazaq ensiklopediiasy qazaq jäne orys tılderınde tört tomdyq qysqaşa ensiklopediiaǧa qyzu daiyndyq qamyna kırıstı. Men ol kezde filosofiia, pravo jäne sosiologiia redaksiiasynyŋ meŋgeruşısı retınde atalǧan ǧylym salalary boiynşa daiarlanǧan maqalalarǧa jauapty edım. Osy tomǧa arnalǧan akademiktıŋ «Zaŋ ǧylymy» degen jäne onyŋ jeke özı turaly men jazǧan esımnamalyq maqala öndırıske daiar bolǧan kezde aǧamyzben habarlasyp, solardyŋ soŋǧy nūsqasymen tanysyp şyǧudy ötındım. Ärine, müiızı qaraǧaidai akademikke uaqyt belgılegen jaǧdaida özım keletınımdı sypaiylap jetkızudı de ūmytqan joqpyn.
– Mūhtar, ainalaiyn, ensiklopediia qazaq ǧylymynyŋ qara şaŋyraqtarynyŋ bırı ǧoi. Şaŋyraqqa sälem berıp tūru kerek. Sen eş qysylmai-aq qoi, tüsten keiın özım kelemın. Adresın aitpasaŋ da tabamyn. Öitkenı menıŋ Almatyǧa alǧaş kelgendegı qyzmetım däl qazır sender otyrǧan ǧimaratta bastalǧan. Sūraqtaryŋdy aldyn ala äzırlep qoiarsyŋ, – dedı baisaldy dauyspen.
İä, būl ūlttyq zaŋ ǧylymynyŋ qainar bastauynda tūrǧan, ataǧy sol kezdıŋ özınde aŋyzǧa ainalyp ülgergen akademiktıŋ qarapaiymdyq sabaqtarynyŋ bır körınısı edı.
Salyq aǧamyz ensiklopediiaǧa arnap jazǧan maqalasynda: «Qazaqstannyŋ imperiia saiasaty sferasyna tartyluyna bailanysty 19 ǧ.-dyŋ 80-90 jyldarynan bastap qazaq dalasynda Peterburg, Moskva jäne Qazan universitetterınıŋ zaŋ fakultetterın bıtırgen qazaq jastary şyǧa bastady. Olardyŋ sany osy ǧasyrdyŋ basynda 20-25 adamǧa jettı. Būlardyŋ arasynda ekeuı Peterburg, Qazan universitetterın bıtırıp, pravo magistrı därejesıne ie boldy», – degen derekter bar bolatyn. Akademikpen kezdesude osyny tılge tiek etıp, atalǧan tūŋǧyş zaŋgerlerdıŋ esım-soiyn körsetsek qaitedı degen pıkırdı alǧa tarttym.
– Nietıŋ dūrys eken, şyraǧym. On ekı tomdyq ensiklopediianyŋ 4-tomyndaǧy zaŋ ǧylymyna arnalǧan maqalany da kezınde men jazǧan edım. Sol kezde olardyŋ aty-jönın bylai qoiǧanda, osyndai işarat arqyly berılgen maǧlūmattardyŋ özın ensiklopediiadan alyp tastaityn. Myna maqalada revoliusiiaǧa deiıngı Reseidıŋ asa ırı ǧylymi ortalyqtarynda bılım alǧan käsıbi zaŋgerlerdıŋ 25-ke jetkendıgı anyq körsetılgen. Söz astaryn aŋǧaratyn jandar olardyŋ kım ekenın osydan-aq sezedı. Sūraq qoiuyŋyzǧa qaraǧanda özıŋız bıletın siiaqtysyz, – dedı özıne tän sabyrmen salmaqtai söilep.
Şynymen-aq, keŋes zamanyndaǧy ǧylymi ädebietterde Sankt-Peterburg universitetınıŋ zaŋ fakultetın bıtırgen tūŋǧyş qazaq zaŋgerı, söilegen sözı Leninnıŋ özın taŋ-tamaşa qaldyryp, kösemge däieksöz alǧyzǧan Baqytjan Qarataevtyŋ esımı ara-tūra bolsa da atalyp qalatyn. Al däl osy fakultettı tämamdaǧan Jaqyp Aqbaev pen Mūstafa Şoqaidyŋ aty-jönın atauǧa müldem tiym salynǧan edı. Atala qalǧan künnıŋ özınde olar jaǧymsyz maǧynada körsetıletın. Äsırese Şoqaiǧa qisynsyz, keleŋsız, tıptı öte auyr aiyptar taǧylatyn.
Al imperatorlyq Qazan universitetınıŋ zaŋ fakultetın bıtırgen äigılı alaşordaşylar Ahmet Bırımjanov, Sydyq Amanjolov, Raiymjan Märsekov pen Uälithan Tanaşevtardyŋ esımderı ol kezde qalyŋ köpşılıkke beimälımdeu edı.
– Jaŋaǧy aitqan 4-tomdaǧy «Zaŋ ǧylymy» degen maqalada: «Qazaqstanda zaŋ salasynda 18 ǧylym doktory bar, onyŋ 10-y qazaq» degen eşqandai saiasi astary joq derektıŋ özıne şüilıgıp, ūltşyldyq körınısın ızdegender bolǧan. Sondyqtan, osynyŋ özın jariialai alsaŋdar da jaman bolmas edı, – degendı qosyp qoidy sözın sabaqtai tüsıp. – Uaqyty kelgende būl azamattardyŋ bärınıŋ atyn atap, tüsın tüsteitın bolamyz. Oǧan myna özıŋ siiaqty azamattar atsalysuy kerek.
Aǧamyzdyŋ aitqany keldı. Maqalanyŋ akademik atap körsetken tūsyndaǧy maǧlūmattardy qyrqyp tastauǧa tyrysuşylar bolǧanymen, bız sol kezde künde aitylatyn jariialylyqty alǧa tartyp, özgerıssız jariialap jıberdık.
Aǧamyzdyŋ maǧan qarata aitqan lepesı de tüp-tügelımen rasqa şyǧyp, 1999 jyly akademik Salyq Zimanovtyŋ jetekşılıgımen «Jaqyp Aqbaev jäne Alaş qairatkerlerı saiasi-qūqyqtyq közqarastarynyŋ evoliusiiasy» degen taqyrypta zaŋ ǧylymynan doktorlyq dissertasiia qorǧadym. Bıraq būl bölek äŋgıme...
Aştyq jalmaǧan balalyq
Salyq Zimanovtyŋ balalyq şaǧy el damuynyŋ eŋ qamyryqty kezeŋımen tūspa-tūs keldı. Onyŋ äkesı Ziman Jarylqasynov (azan şaqyryp qoiǧan esımı – Ziǧali) Qazan töŋkerısınıŋ qarsaŋynda – 1917 jyldyŋ 24 tamyzynda sol kezdegı Gurev qalalyq 4 synyptyq erler gimnaziiasyn tämämdaidy. Būl kezde onyŋ jasy artyq-kemı joq tūp-tura jiyrmada eken.
Būǧan taŋ qaludyŋ qajetı joq. Sebebı ol kezde 2 jäne 4 synyptyq erler gimnaziiasyna bılım aluǧa qūştar eresek balalar qabyldana beretın.
Ziman atamyzdyŋ bılımı turaly qūjatyna köz jügırter bolsaq, ol bıtırgen gimnaziianyŋ baǧdarlamasy bastauyştan görı jalpyǧa bılım beretın orta mektepke jaqyn ekendıgın aŋǧaramyz. Onda joǧary synyptarda oqytylatyn «algebra», «geometriia», «fizika», «geografiia» siiaqty kürdelı pändermen qatar orys, nemıs, latyn, fransuz tılderınıŋ de bolǧanyn baiqaimyz. Osyǧan qarap-aq Ziman atanyŋ öz zamanyna sai bılım alǧan jäne bırneşe şetel tılderınen habary bar oqyǧan azamat bolǧandyǧyn aŋǧaru qiyn emes.
Ol gimnaziiany tügesken jyly qym-quyt oqiǧalar bastalyp, soŋy aq pen qyzyldyŋ bır-bırıne qandy qyrǧyn aşqan Azamat soǧysyna ūlasty. Būlǧaq zamanda Ziman atamyz auyr jaraqat alyp, bırtındep beibıt tırlıkke auysady. Türlı şaruaşylyq qyzmetıne aralasyp, bolys basqaruşysyna deiın ösıptı. Ömırınıŋ soŋyna qarai öŋırdegı eŋ ülken ärı qauqarly mekeme «Embımūnaida» buhgalter qyzmetın atqarypty.
Halqymyzǧa osy künge deiın orny tolmas qisapsyz mol qasıret äkelgen aşarşylyq jyldarynda Ziman ata men Bolǧan äjemızdıŋ otbasynda şüpırlegen 6 bala bolypty jäne onyŋ es qatqan eŋ ülkenı Salyq edı.
Aǧamyz tek küiık pen qaiǧyǧa toly jürek syzdatatyn oqiǧalardan tūratyn balalyq şaǧy turaly aitudy köp ūnata bermeitın.
Aşarşylyq bastalǧanda Salyq ata-anasyna qolǧabys jasauǧa jarap qalǧan estiiar ūl. Jaiyqtyŋ boiy, Narynnyŋ qūmy men Üstırttıŋ qyryn myŋǧyrǧan tülıkke toltyryp, baquatty tırlıkte otyrǧan halyqtyŋ bar malyn sypyryp alyp, tentıretıp jıbergende, bır üzım nan men bır japyraq qyzylǧa ūmtylǧan halyq Gurevke qarai şūbyrady.
Aǧamyzdyŋ aituynşa, qalaǧa jetıp jyǧylyp, qolyn sozǧan küiı otyrǧan jerınde üzılıp ketken jandar bazar maŋy men köşelerge, temır joldyŋ boiyna lyq tolyp ketken. Jergılıktı bilık kün saiyn qas qaraia köşege ūzyn arbalar şyǧaryp, üzılıp ketkenderdıŋ mürdelerıne qosa şyǧar-şyqpas jany barlardy qosa jinap, qala syrtyndaǧy şūŋqyrǧa üstı-üstıne toǧytyp otyrǧan. Ondaǧy älı jantäsılım ete qoimaǧan keibır adamdardyŋ yŋyrsyp, qybyrlap jatqandaryn körgen bala Salyqtyŋ jüregı talai tıtırkengen.
Köp ūzamai jaŋa bilıktıŋ qoldan jasalǧan mūndai qorlyǧyna tözbegen Maŋǧystau adailary köterılıske şyǧady. Olardyŋ aldy Reseiden äkelgen äskerlerdıŋ qaruly tosqauyl, bögeuılderıne qaramastan körşı elderge üdere köşedı. Şevchenko türmelerı köterılısşılerge lyq tolǧan soŋ, qalǧan bölıgı Gurevke jöneltıledı. Abaqtydaǧy ūryp-soǧu, qinau men azaptanudan äbden älsıregen tūtqyndardyŋ denelerın de qala syrtyndaǧy şūŋqyrǧa tastaǧan. Balany qoiyp, ülkennıŋ janyn syzdatatyn mūndai aiuandyqtar bala Salyqtyŋ jüregın aiausyz tılgılegen.
Salyq aǧamyz özı tıkelei kuäger bolǧan Atyrau men Maŋǧystau öŋırın jailaǧan zūlmat aşarşylyq jaily ol turaly jazuǧa tiym salynǧan keŋes zamanynda-aq baspasöz ökılderıne bergen sūhbattarynda aityp, keiın balalyq şaǧy turaly estelıkterınde tam-tūmdap jazyp jürdı.
Maŋǧystau qazaqtyŋ nar aqyny Mūrat Möŋkeūly: «Myŋnan-myŋnan jylqy aidap, jüzden-jüzden nar bailap, däuletı qalyŋ bıtken jer. Aqtyly qoidyŋ örgen jer, şalqyǧan däulet mol bıtıp, qyzyǧyn jūrtym körgen jer», – dep zor şabytpen jyrlaǧan qazaqtyŋ ejelden qūt qonyp, baq daryǧan, «maily qiian» atanǧan kielı öŋırı edı.
Qazaq ölkesın jailaǧan aşarşylyq qarsaŋynda KSRO Ǧylym akademiiasy Alaşorda ükımetınıŋ basşysy bolǧan ülken oqymysty Älihan Bökeihanovty 1926 jyly qazırgı Maŋǧystau, Atyrau jäne Aqtöbe oblystarynda tūratyn qazaqtardyŋ antropologiiasyn, tūrmys-salty men şaruasynyŋ jai-küiın zertteu üşın arnaiy ǧylymi ekspedisiiaǧa attandyrady. Onyŋ nätijesı boiynşa Ä.Bökeihanov «Kazahi (tūpnūsqada – kazaki) Adaevskogo uezda» atty eŋbek jazyp, ony 1927 jyly Leningradta bastyryp şyǧarady.
Maŋǧystau men Atyrau ölkesınıŋ sol kezdegı jai-küiın meilınşe tolyq sipattaǧan Ä.Bökeihanovtyŋ derekterı boiynşa, 1925 jyly Adai uezındegı 27 bolysta 127.798 adam tūryp, 21.611 şaruaşylyq jūmys ıstegen.
Maŋǧystau tübegın emın-erkın aralaǧan Alaş kösemı Kaspii men Üstırt arasyn en jailap, alaŋsyz tırlık keşetın adailardyŋ baquatty ömırıne erekşe taŋ qalǧan. Ol ekspedisiia barysynda 3 üiden tūratyn şaǧyn adai auyly 21 tüiemen köşıp-qonatynyn, būǧan qosymşa üş otbasynyŋ 300 jylqysy jäne 1000-nan astam qoiy baryn sipattap jazady.
Qazaq ölkesınıŋ är qiyryn aralap, onyŋ şaruaşylyq jaǧdaiyn öte jaqsy bılgen Ä.Bökeihanov: «Şyndyǧynda adailar baqqan qoŋdy maldy būǧan deiın men eş jerden körgen emespın», – dep Maŋǧystau ölkesınıŋ maly da erekşe dily ekendıgıne taŋ-tamaşa bolǧan.
Zertteuşı Säbit Şıldebaidyŋ derekterı boiynşa, Maŋǧystau ekspedisiiasy kezınde Älihan Bökeihanovtyŋ basqan adymy OGPU tarapynan aŋduda bolǧan. Ata dästürın qataŋ ūstanatyn adailar Alaş kösemıne ziialy, bılımdar azamat qana emes, han tūqymy retınde airyqşa qūrmet körsetıp, qiian tüpkırdegı el aǧalary Älekeŋe sälem beruge kelgen. Mūny tyŋşylar «palomnichestvo» dep baǧalap, sol kezde OGPU töraǧasynyŋ orynbasary Genrih Iаgoda Stalinge hat jazyp, Bökeihanovty aldaǧy uaqytta Qazaqstanǧa jıbermeudı ūsynǧan.
Ä.Bökeihanov eŋbegınde adailar men olardyŋ baraqat tırlıgı jaily zor qūrmetpen jazdy.
Mıne, osyndai ejelden qūt qonyp, baq daryǧan ölke aşarşylyq jyldary oiranǧa tüstı.
Erjürek adailardyŋ Tobaniiaz Älniiazov siiaqty batyrlary zorlyq-zombylyq pen ozbyrlyqqa qarsy qolda bar qarumen köterılıske şyǧady. Mal-mülkı jäne köşıp-qonuǧa jaraityn mümkındıgı bar myŋdaǧan otbasylar Türıkmenstan arqyly İranǧa, Özbekstan arqyly Auǧanstanǧa jöŋkıle köşedı.
Salyq aǧa jurnalist M.Stukalinaǧa bergen sūhbatynda: «Maŋǧystauda adailar köterılıske şyqty. Maqaşqala men Astrahannan qaruly äsker keldı. Şevchenko türmelerı lyq tolǧandyqtan tūtqyndardy Gurevke toǧyta bastady. Jantäsılım etkender köbeie bastaǧanda olardy arbaǧa tiep, qala syrtyndaǧy kültökpege kün saiyn şyǧaryp otyrdy. Kömgen joq, bırden qoqysqa tastai saldy. Keibır qaiyr sūraǧandar jas balalarymen bırge otyrǧan jerınde üzılıp ketıp jatty. Olardy da balalarymen bırge arbaǧa tiep, üiındıge şyǧaryp otyrdy», – dep, aşarşylyqtyŋ adamnyŋ jan-düniesın türşıktıretın aşy şyndyǧyn aitady.
Köterılısşılerdı keŋes ükımetınıŋ qas jauy, banditter dep aiyptap, olarǧa eşbır aiauşylyq jasamau üşın jazalauşylardy syrttan aldyrady.
Tarih ǧylymynyŋ kandidaty Bolat Jūmaǧūlovtyŋ qūpiia mūraǧattardan alǧan derekterı boiynşa, ölkedegı köterılısşılerge qarsy şyqqan 32 toptan tūratyn mūzdai qarulanǧan jazalauşy jasaqtar beikünä halyqty qandy qyrǧynǧa ūşyratqan.
Jazalauşylar jalpy sany 400-den astam: OGPU-dıŋ Kavkaz okrugtık basqarmasyna qarasty ekı divizionnan, Bakuden kelgen eskadron men Daǧystan otriadynan, OGPU-dıŋ 100 kısıden tūratyn atqyştar toby men ekı stanoktyq pulemet pen atys qūraldarymen qarulanǧan 70 adamdyq jasaqtan, Saratovtan 2 stanokty pulemet jäne 6 qol pulemetımen qarulanǧan 100 jauyngerden tūratyn taǧy bır qandyqol otriadtardan qūraldy.
Osyndai raqymşyldyqty, ülken-kışı, kärı-jasty müsırkeudıŋ ne ekenın bılmeitın jauyz tobyrlardan qūrylǧan qaruly jasaqtar Ä.Bökeihanov zor taŋdanyspen, airyqşa qūrmetpen sipattaityn kielı tübektıŋ baiyrǧy, baquatty halqyn qynadai qyryp, mal-mülkın talan-tarajǧa tüsıredı.
Eskı sürleu, qūpiia soqpaqtarmen qaruly jasaqtan qaşyp qūtylyp, türıkmen jerıne aman jetkenderdı de zarly taǧdyr kütıp tūrdy. Sondai azamattardyŋ bırı Qydyrbai Berdıbaev: «Onda barǧanda jaǧdai öte naşar boldy. Äke-şeşelerı balalaryn şarasyzdan balalar üiıne ötkıze bastady. Türıkmenstandaǧy Taşauyz oblysynyŋ Kalşişi audany ortalyǧyndaǧy balalar üiınde balalardyŋ qoregı üşın bır üzım nandy 4 balaǧa bölıp beretın. Künde qabyldanatyn 40-50 balanyŋ 20-30-y aştyqtan öldı», – dep jazady.
Mūndai derekterdı oqyǧanda jüregıŋ atqaqtap, aşu-yzadan qanyŋ basqa şapşidy. Beibıt halyqqa qan jūtqyzǧan zūlmatty qoldan ūiymdastyrǧan Stalin men Goloşekin siiaqty jauyzdar men olar basqarǧan jüiege laǧynet aitasyŋ.
Jauyz bilık mūnymen de toqtaǧan joq. Qolǧa tüsken köterılısşıler men bas kötergen azamattardy qanypezerlıkpen jazalaudy bastap kettı.
Tarih ǧylymynyŋ doktory, professor Talas Omarbektıŋ derekterı boiynşa, köterılıske qatysqan 1715 adam tūtqyndalǧan. Olardyŋ 802-sı qylmystyq jauapqa tartylyp, 508 adamnyŋ ısı OGPU-ge jıberılgen, 373 adam sottalǧan. Köterılıstıŋ 15 basşysy atu jazasyna kesılıp, 21 adam konsentrasiialyq lagerlerge jıberılgen, al 100-den astam köterılısşı jer audarylǧan. Sottalǧandardyŋ basym köpşılıgı ırgedegı Gurev pen Aqtöbenıŋ türmelerıne jabylǧan, olardyŋ 79-y abaqtynyŋ azabyna şydamai jan tapsyrǧan.
Bala Salyq osyndai sūmdyq pen zamana zūlmatynyŋ tırı kuägerı boldy. Keiın orta mekteptı bıtırıp, Şevchenko qalasynda ūstazdyq jolyn bastaǧanda qyrǧynǧa ūşyraǧan halyqty, oirandalǧan dalany, aŋyrap qalǧan analar men botadai bozdaǧan balalardy öz közımen körgen. Sondyqtan būl taqyrypqa kelgende qateptı qara nardai aǧamyzdyŋ iyǧy quşyq tartyp, dauysy dırıldep, közı jasqa şylanyp ketuşı edı...
Salyq aǧamyz qazaq halqyn osynşama qisapsyz qasıretke batyrǧan jauyzdyqqa jol bergen Stalin ölgende eldıŋ jylaǧanyn körgen Nechitailo degen qart kommunistıŋ: «Qazaqtar, sender nesıne Stalinnıŋ ölımıne jylaisyŋdar. Men sol kezde aşarşylyqpen küres jönındegı ükımet komissiiasy töraǧasynyŋ orynbasary boldym. Aşarşylyqtan qyrylǧan beibıt halyqta esep joq edı. Temır joldyŋ boiy jantäsılım etken qazaqtardyŋ mäiıtıne tolyp kettı. Jinap ülgere almaitynbyz», – degen sözın estıgen eken.
Bügınde mūraǧattar aşylǧanymen aştyqty qasaqana ūiymdastyrǧan sol kezdegı bilık qaldyrǧan qūjattarda zūlmat zaman şyndyǧy tügel körsetılmegen. Olar öz qylmystary men künäharlyǧyn bürkemeleu üşın ärbır öŋır boiynşa qaitys bolǧandar sanyn ünemı kemıtıp körsetken.
Maŋǧystau men Atyrau qazaqtary jappai qyrǧynǧa ūşyrap jatqanda Gurev tresı Jaiyq pen Kaspiide aulanǧan balyqty tazalap, Mäskeu proletariatyna jöneltumen bolǧan. Akademiktıŋ aituynşa, balyqtyŋ ışek-qarny aryqqa tastalyp, sumen şaiylyp, kün saiyn kombinattyŋ syrtyna şyǧarylyp otyrǧan. Salyq siiaqty qara siraq balalar qolqany qabar isıne qaramastan şybyn-şırkei üimelegen älgı juyndynyŋ qolǧa ılınerın jiyp-terıp, üige äkelıp, otqa aunatyp, suǧa pısırıp, talǧajau etıptı.
Ölmestıŋ ǧana künın körıp, qalǧan-qūtqandy qorek etken mūny «balalyq şaq» dep aitudyŋ özı qiyn-aq. Sondyqtan Salyq aǧa ünemı: «Mende balalyq şaq mülde bolǧan emes. Ony aştyq jalmady. Bızdıŋ balalyǧymyz bır üzım nan men qaljauǧa jaraityn bır talşyq qyzyl üşın kürespen öttı. Bızdı aşarşylyq tyrnaǧynan aman alyp qalǧan qoradaǧy jalǧyz siyrdyŋ sütı men tüienıŋ sümesı edı», – deitın balalyq şaǧy turaly söz bolǧanda.
Salyqtyŋ jasy 17-ge endı ǧana tolǧanda äkesı Ziman dünie salyp, alty balasy bar üidıŋ endıgı bas köterer erkekten ülkenı özı bolady.
Aǧamyz 1938 jyly qaladaǧy Oraz İsaev atyndaǧy qazaq mektebın üzdık bıtırıp, bır ailyq arnaiy kurstan ötken soŋ Şevchenko qalasyndaǧy S.M.Kirov atyndaǧy qazaq mektebıne matematika jäne fizika pänınen mūǧalım bolyp qyzmetke ornalasady. Jesır qalǧan anasyna qolǧabys jasauǧa ūmtylǧan onyŋ būl talpynysy da ūzaqqa barmai, 1939 jyly jeltoqsan aiynyŋ soŋynda jas azamat äsker qataryna şaqyrylady.
Gvardiia maiory
Jauynger Salyq Zimanovtyŋ öz ömırbaianynda äsker qataryna şaqyrylǧan merzımı 1939 jyldyŋ jeltoqsany dep körsetılgenımen barlyq äskeri qūjattarynda būl derek 1940 jyldyŋ 3 qaŋtary dep räsımdelgen. Mūndai azǧantai aiyrmany onyŋ mūǧalımdık qyzmet atqarǧan Şevchenko qalasynan Gurevke kelıp, äskeri komissariatta resmi tırkeuden ötken uaqyt aralyǧymen tüsındıruge bolady.
Onyŋ äskerdegı qyzmetı Gruziia men Türkiianyŋ arasynda tūrǧan Choroh özenınıŋ qaptalynda ornalasqan 9-taulyq-atqyştar diviziiasynyŋ qūramyndaǧy 121-polkte ötedı.
Būl kezde Keŋes Odaǧy aldaǧy uaqytta soǧys örtı tūtana qalǧan jaǧdaida eldıŋ ırı mūnai kenderı men ony öŋdeitın käsıporyndary ornalasqan Baku, Groznyi, Maikop audandaryn qorǧauǧa arnalǧan bekınıster jasaumen ainalysty. Soǧys qarsaŋynda bır jarym jyl qart Kavkazdyŋ qarly şyŋdarynda qar tösenıp, mūz jastana jürıp şyŋdalǧan qatardaǧy jauynger S.Zimanov saqa soldat bolyp qalyptasty.
Soǧys bastalǧan bette ol öz qarulastarymen bırge Rostov jaqqa attansa da, köp ūzamai onyŋ tolyq orta bılımı men mūǧalım bolyp ıstegen täjıribesı bary ärı orys tılıne jetıktıgı eskerılıp, Suhumidegı äskeri uchilişege jıberıledı. Osylaişa jas künınde alǧan tiianaqty bılımı men ǧylymǧa degen qūştarlyǧy ony tura kelgen ajaldan araşalap qalady. Öitkenı soǧystyŋ alǧaşqy kezeŋınde Rostov baǧyty, Ukraina jerınde bolǧan ūrystarda milliondaǧan keŋes jauyngerlerınıŋ qyrǧynǧa ūşyrap, tūtqynǧa tüskenın bız keiıngı tarihtan jaqsy bılemız.
Bır jylǧa da jetpeitın qysqa merzım ışınde jedeldetılgen äskeri daiyndyqtan ötken Salyq Zimanov 1942 jyldyŋ jazynda leitenant şenımen qaitadan maidan dalasyna oralady.
Būl kezde Kavkazdyŋ qarly şyŋdary men qūz jartastaryndaǧy bet qaratpas yzǧar men aqtütek borandarda şiryqqan jauyngerlerden tūratyn arnaiy jasaqtar qūryla bastaidy. Sonyŋ 11-derbes otriadynyŋ qūramyna vzvod komandirı, leitenant Salyq Zimanov ta kırıp, şaiqasqa tüsedı.
Kez kelgen äskeri tapsyrmany tap-tūinaqtai etıp oryndaityn jas ofiser bırtındep Soltüstık Kavkaz maidanyndaǧy 5-gvardiialyq atqyştar brigadasy qūramyndaǧy 1-derbes gvardiialyq atqyştar batalonynyŋ minomet rotasynyŋ komandirıne deiın joǧarylatylyp, oǧan äuelı aǧa leitenant, keiın kapitan şenı berıledı.
Soǧys örtı örşıp tūrǧan 1943 jyldyŋ jazynda gvardiia kapitany Salyq Zimanovtyŋ keudesınde alǧaşqy märtebelı marapat – «Qyzyl Jūldyz» ordenı jarqyraidy. Onyŋ ūsynu qūjatynda: «Minometşıler rotasynyŋ komandirı özın eŋ üzdık komandirlerdıŋ bırı retınde körsettı. Zimanov joldas 16-18.7.43 jyly 114.1 biıktık üşın bolǧan şaiqasqa öz bölımşesın ūiymdasqan türde, zor şeberlıkpen jūmyldyra bıldı. Tärtıptı, ötkır, batyl, erjürek komandir», – dep jazylǧan.
Babalary er Mahambet, batyr İsatailar salǧan erlık dästürın berık ūstanǧan gvardiia kapitany Salyq Zimanov Soltüstık Kavkaz, Oŋtüstık, Bırınşı jäne Ekınşı Ukraina maidany, Ekınşı Belarus maidany qūramynda Kavkazdan Berlinge deiıngı aralyqta erlık pen janqiiarlyqqa toly jauyngerlık joldan ötedı.
Germaniianyŋ tas-tüiın bekıngen berık äskeri plasdarmyna ainalǧan Dansig üşın bolǧan keskılesken şaiqastarda 2-Belarus maidany 6-mehanikalandyrylǧan korpusy qūramyndaǧy 615-minometşıler polkı komandirınıŋ orynbasary, gvardiia maiory S.Zimanov bükıl qarulastary men generalitet aldynda qaharmandyqtyŋ ǧajaiyp ülgısın körsetedı. Onyŋ osy erlıgı üşın toltyrylǧan marapat paraqşasyn qaz qalpynda keltırer bolsaq, onda bylai delıngen: «Bızdıŋ jaiau äsker bölımşelerı 1945 jyldyŋ 25-nauryzynda Dansig qalasynyŋ maŋyndaǧy 139.2 biıktıgı üşın keskılesken ūrys jürgızdı. Zimanov joldas ūrymtal sätte artilleristerdı bastap, biıktıkke bırınşı bolyp jettı. Ol minometşıler divizionyna özı tūrǧan jotany közdep atuǧa būiryq beredı. Qarsy şabuylǧa äreket jasaǧan jaudyŋ tas-talqany şyqty. Minometpen joiqyn atqylaudyŋ nätijesınde dūşpannyŋ 22 soldaty ölım qūşyp, ekeuı jaralanady. Osylaişa bızdıŋ jaiau äskerler biıktıktı baǧyndyryp, 1 kilometrdei alǧa jyljydy. Zimanov joldas «1-därejelı Otan soǧysy» ordenı ükımettık marapatyna äbden laiyq».
Korpus komandirı, tank äskerlerınıŋ general-maiory A.N.Firsov qol qoiǧan däl osy qūjat negızınde gvardiia maiory S.Zimanovtyŋ keudesınde eŋ märtebelı äskeri marapattar qataryndaǧy «1-därejelı Otan soǧysy» ordenı jarqyrady. (Oraiy kelgende aita keteiık: qazaqtyŋ batyr qyzy Mänşük Mämetova da kezınde äuelı däl osy marapatqa ūsynylyp, keiın Qazaqstan jūrtşylyǧynyŋ tabandy talabymen «Altyn Jūldyzdy» ielengen).
Qazaqtyŋ arqaly aqyny Qasym Amanjolov Zimanovtai erdıŋ bar-joǧyn bılgen-bılmegenınen habarsyzbyn, bıraq onyŋ Abdolla dosyna arnap jazǧan poemasyndaǧy «Jau jolyna atam senı, Bomba bol da, jaryl jürek» degen ot-jalyndy joldar maǧan özı tūrǧan jotany közdep, «Atyŋdar!» dep būiryq bergen Salyqtai erlerge arnalǧandai körınedı.
Maidanger Zimanovtyŋ däl osy erlıgıne kuäger bolǧan qarulas dostary ony keiıngı estelıkterınde tamsana jazady. Solardyŋ bırı – soǧys jyldarynda 615-minometşıler polkı komandirınıŋ orynbasary bolǧan otstavkadaǧy polkovnik İ.A.Kotelnikov.
Onyŋ «Vyzyvaiu ogon na sebia» atty estelıgı Gurev oblystyq «Prikaspiiskaia kommuna» atty gazetınıŋ 1967 jylǧy 9 mamyrdaǧy sanynda jariialandy. Qart ofiserdıŋ estelıgı oqiǧaǧa tıkelei kuäger bolǧan adamnyŋ jazbalary retınde airyqşa qūndy. Ol Dansigtegı jau bekıngen biıktı alu kezınde gvardiia maiory S.Zimanov jasaǧan erlıktı äskeri däldıkpen baiandaidy.
Kotelnikovtyŋ jazuynşa keŋes äskerlerı jau tas-tüiın bolyp bekıngen jotaǧa bırneşe ret şabuyl jasasa da, ala almaǧan. Är ūrys saiyn keŋes äskerlerı tarapynan şyǧyn molaia tüsedı. Äskeri basşylyq biıktıktı qaitken künde alu kerektıgınen tanbaidy. Ary qarai bolǧan oqiǧany İ.Kotelnikov bylai dep suretteidı: «Divizionǧa polk komandirınıŋ orynbasary, maior Salyq Zimanūly Zimanov keldı. Divizion komandirınıŋ baqylau punktındegı komandirmen bolǧan pıkır alysuy barysynda bızdıŋ jaiau äskerlerdıŋ biıktıktı aluǧa baǧyttalǧan şabuyldarynyŋ ne sebepten sätsızdıkke ūşyrauynyŋ män-jaiyn talqylaidy. Ol jau bekınısınıŋ alǧy şebı men oq jaudyru nüktelerın anyqtap, özderı jaiau äskerler tūrǧan aralyqty eseptep şyǧarady. Nätijesınde: «Bız biıktıktı aluymyz kerek. Şabuyldauşy topty özım basqaramyn», – degen batyl şeşımge keledı».
İä, 1945 jyldyŋ nauryz aiynda – soǧystyŋ aiaqtaluyna bır jarym ai ǧana qalǧanda polk komandirınıŋ orynbasary maior Zimanovtyŋ qaramaǧyndaǧylarǧa tiıstı tapsyrmany berıp, şabuyl barysyn baqylau punktınen-aq basqaruǧa äbden bolatyn edı, bıraq erjürek qazaq ofiserı basyn oqqa bailap, jauǧa qarai atoi sala ūmtylady.
Kotelnikov Zimanov bastaǧan şabuyldauşy toptyŋ ärbır äreketın äskeri naqtylyqpen täptıştep baiandaidy.
Bekıngen jau oŋailyqpen berılsın be!? Olar atys qaruynyŋ barlyq türınen oq jaudyryp, bırneşe märte şabuyldauşy toptyŋ betın qaitarǧan. Atu pozisiiasyn qaita-qaita auystyryp, keŋes äskerlerın jaŋylystyra bergen.
Ary qarai bolǧan oqiǧany İ.Kotelnikov bylai dep jalǧastyrady: «Jaǧdai mülde şielenısıp, erekşe şeşım qabyldaudy qajet ettı. Däl osyndai sätte maior S.Z. Zimanov nartäuekelge baryp, bırden-bır dūrys şeşım qabyldady. Ol özı tūrǧan biıktıktı közdep atuǧa būiryq berdı. Top bastaǧan maior Zimanovtyŋ ötkır, qaisar jäne batyl şeşımı barşamyzdy taŋ-tamaşa qaldyrdy».
İä, ardager ofiserdıŋ estelıgı nebärı bır-aq abzastan tūratyn marapat qūjatyndaǧy negızdemeden äldeqaida tolyq.
Öz aituy boiynşa, Salyq Zimanovpen ekı jyl boiyna talai märte qan maidanǧa kırgen İvan Anatolevich onyŋ talai märte jasaǧan özge de erlık ısterı men azamattyǧyna tıkelei kuä bolǧan. Sondyqtan özımen qyzmetı jäne äskeri därejesı bırdei ärıptesın: «chutok, vnimatelen k liudiam, spravedliv, chesten i beskorysten», – dep aǧynan jaryla sipattaidy.
Taǧy bır hatty podpolkovnik N.S.Braiko respublikalyq «Kazahstanskaia pravda» gazetınıŋ redaksiiasyna 1985 jyldyŋ 28 aqpanynda joldapty. Ol Salyq Zimanovpen 1943 jyldyŋ soŋynda auyr jaraqatyn emdetıp, gospitaldan oralǧan kezden bastap tanys bolǧan. Sol kezde Zimanov 615-minometşıler polkı 1-divizionynyŋ komandirlıgıne taǧaiyndalǧan. Braiko qarulas dosynyŋ Ukrainanyŋ Kirovograd oblysyn azat etu kezındegı erlıgın erekşe baǧalap: «pokazal sebia v boiah umelym, opytnym i raschetlivym komandirom», – dep baǧa beredı.
Ol da özı qatysqan Dansig tübındegı erlıktı zor rizaşylyqpen baiandai kelıp: «Onyŋ ıs-äreketı polktıŋ barlyq äskerlerı tarapynan özderınıŋ komandirıne degen zor maqtanyş sezımın tuǧyzdy», – degen qorytyndy jasaidy.
Braiko 615-minometşıler polkınıŋ jauyngerlık ıs-qimyldary turaly äskeri jurnaldyŋ bır danasyn özınde saqtaǧan eken. Onyŋ estelıgı osy qūjat negızınde jazylǧandyqtan äskeri däldıgımen erekşe qūndy. Ardager sonymen bırge Zimanovtyŋ özı de soǧys kezınde Belarus äskeri okrugınıŋ gazetınde maqala jariialaǧandyǧy turaly taǧy bır mälımettı alǧa tartyp, onyŋ avtor qolynda boluy mümkın ekendıgın jazǧan.
Salyq Zimanov turaly 2001 jyly «Atamūra» baspasynan jaryq körgen jinaqty qūrastyru barysynda bız aǧamyzdan Braiko aitqan älgı maqala jaily sūraǧan bolatynbyz. Ol özıne tän qarapaiymdylyqpen: «Otqa oranyp jürgende qaisybır qaǧaz saqtaldy deisıŋ, bıraq minometşı bolyp qyzmet atqarǧan komandirdıŋ täjıribesı retınde özgelerge de paidasy tier dep maqala jazǧanym ras. Qajet bolsa, ızdep köreiın», – dep maidandyq «Na şturm!» dep atalatyn gazettıŋ 1944 jyldyŋ 29 qazanynda jariialanǧan maqalasynyŋ sarǧaiǧan qiyndysyn ūsynǧan edı.
Bız üşın qazaqtyŋ ūly ǧalymynyŋ qalamynan şyqqan ärbır eŋbek qymbat. Onyŋ üstıne būl bolaşaq akademiktıŋ baspasöz betınde jaryq körgen tyrnaqaldy tuyndysy bolyp şyqty.
Maqala «Deistviia minometchikov v lesisto-bolotnoi mestnosti» dep atalady. Ol eşbır äsıreleusız-aq äskeri akademiia bıtırgen täjıribelı ofiserdıŋ jazbasyndai äser qaldyrady.
Maior Zimanov ormandy-batpaqty jaǧdaida minometten atylǧan oqtyŋ nysanaǧa döp tiiuı üşın ony sazdauyt nemese qūmdauyt jerlerge ornalastyru kezınde oq jaudyratyn oryndy mūqiiat tegıstep, nyǧyzdap, minomettıŋ oŋdy-soldy serpılmeuın qadaǧalau kerektıgıne erekşe nazar audarady. Minomettı tünde, qaraŋǧyda paidalanudyŋ özgeşelıkterıne de arnaiy toqtalady.
Kündızgı şabuyl kezınde atu pozisiiasyn jaudan jasyru men ainaldyra atys saludyŋ barysynda tuyndaityn qiyndyqtardy eŋseru joldaryn da tüsındıredı. Minometşılerdıŋ jaiau äskerler jäne jaqyn maŋda ornalasqan basqa äskeri bölımderımen bırlese qimyldauynyŋ maŋyzdyǧyna da toqtalǧan. Maqalasy arada 60 jylǧa juyq uaqyt ötken soŋ 2001 jylǧy jinaqta qaiyra basyldy.
Salyq aǧa 1965 jyly Dneprden ötu kezınde bolǧan oqiǧalar jaily da maqala jazypty. Qarapaiym jannyŋ būryn eş jerde jariialanbaǧan būl eŋbegın de öz rūhsatymen 2001 jylǧy jinaqqa qosqan edık.
Maqalany oqi otyryp, eger ol äskeri jazbalaryn däl osy stilde jalǧastyra bergen jaǧdaida akademiktıŋ qalamynan körkemdık quaty myqty talai tegeurındı tuyndylar düniege keler edı dep şamalauǧa bolady. Oqyp körıŋız: «Bızdıŋ aldymyzda aryny qatty, aidyny keŋ, kökpeŋbek, alyp dariia jatty. Men Dneprdı tūŋǧyş ret kördım jäne ol maǧan, alystaǧy dala perzentıne, ūmytylmas äser qaldyrdy. Töŋırek tügel tynyştyq qūşaǧyna bölenıp, jaǧalaudyŋ arǧy betındegı selodan da eşqandai tırşılık belgısı sezılmedı», – dep jazady.
Eger osy joldardy oqyǧan adam onyŋ tek zaŋ tılınde ǧana jazyp, zaŋ tılımen ǧana uäjdesetın ǧalym ekendıgın aldyn-ala bılmese, būl maqalasyn käsıbi jazuşynyŋ qalamynan tuǧan şyǧarma dep qabyldauy da äbden mümkın.
Oqyrmanyn jandy surettermen bırden baurap alatyn şaǧyn maqala onyŋ bolaşaqta osy taqyrypqa būdan da jılıktı dünie jazudy josparlaǧanyndai äser qaldyrady.
Keskılesken şaiqastarda şarbolattai şyŋdalǧan gvardiia maiory soǧys soŋyna qarai artilleriialyq polk ştabynyŋ bastyǧyna deiın östı. Germaniianyŋ Ştralzind, Grimmen, Demmin, Malhin, Varen, Vezenberg, Vittenberg, t.b. qalalaryn azat etuşıler qatarynda boldy.
Salyq Zimanov äskeri jäne memuarlyq ädebietterde eŋ köp jazylǧan keŋes-amerika äskerlerınıŋ Elbadaǧy kezdesuıne de qatysypty. Būl turaly ol 1965 jyly jazylǧan estelıgınde bylai dep jazady: «Quatty bronetehnikalyq 8-mehanikalandyrylǧan korpus ekı-üş kolonnamen Elbaǧa qarai jylji tüstı. Üşınşı mamyr künı tüske taman bızdıŋ bölımder Elbaǧa jetıp, ormanǧa jaiǧasty. Villister men motosiklderge mıngen amerikalyq ofiserler men soldattardyŋ bır toby bızge keldı. Anau-mynau formaldyqtar ysyrylyp tastalǧan kezdesu öte jyly jäne quanyşty jaǧdaida öttı. Jerge tösenıştı jaiyp tastap, bır-bırımızdı bar mäzırımızben syilai bastadyq. Bızder amerikalyqtar körgen alǧaşqy orystar bolyp şyqtyq. Sodan berı 20 jyl da öte şyǧypty. Köp närse köŋılden jyraq qalyp, esten şyǧa bastapty. Bıraq antigitlerlık soǧysta qalyptasqan odaqtas-soldattardyŋ sol bır jauyngerlık dostyǧy eşqaşan ūmytylmaq emes».
Baiqaǧan bolarsyz, Salyq aǧamyzdyŋ estelıgı de özı siiaqty salmaqty, sabyrly. Artyq pafos joq, tek äskeri adamǧa tän faktıler konstatasiiasy bar.
Däl osy estelıgınde maior Zimanov amerikalyqtarmen Elbadaǧy kezdesu aldynda tūtqynǧa tüsken nemıster arasynan äbden aryp-aşqan bır ofiser körgenın, ol nemıs tılınde özınıŋ amerikalyq ekenın aityp, özın solarmen jolyqtyrudy ötıngenın jazady. Baiǧūs būǧan deiın osy sözın talai keŋes ofiserlerıne aitsa da, tüsınetın pende tappaǧan siiaqty. Mektepte ärı äskeri uchilişede nemıs tılın oqyǧan gvardiia maiory älgınıŋ sözın asyqpai tyŋdap, ony brigada ştabyna jöneltedı. Aitqany rastalǧan soŋ älgı ofiserdı orystar amerikalyq odaqtastarǧa qaitarady.
Maior Podberiozko men Zimanovtar bastaǧan keŋes äskerlerı Elbadaǧy amerikalyqtarǧa kelgende älgı ofiser arsalaŋdap aldarynan şyǧyp, Salyq bastaǧan keŋes äskerlerın kezek-kezek qūşaqtap, ärıptesterıne būl ofiserlerdıŋ tüsınıstıgı men özıne jasaǧan qamqorlyqtary üşın qaita-qaita alǧys aitumen bolǧandyǧy da estelıkten tys qalmaǧan.
S.Zimanov maidandaǧy ömırı turaly arnaiy memuar jazbaǧan. Kezınde «äskeri qūpiia» retınde saqtalǧan onyŋ märtebelı marapatqa ūsynylǧan qūjattary da közı tırısınde Salyq aǧamyzdyŋ qolyna timedı. Äitse de maidanger akademik sol kezdegı dästürge sai özımen bırge şaiqasqan qarulas dostarymen habarlasyp, olarmen hat-habar alysyp tūrǧan. Tıptı egde tartqanyna qaramastan, 84 jasynda Ūly jeŋıstıŋ 60 jyldyǧyna orai Mäskeude ötken äskeri şeruge ardager ofiser – gvardiia polkovnigı retınde qatysady.
Salyq aǧanyŋ ömırbaiandyq derekterı tolyq boluy üşın myna bır derektı keltıre ketken jön.
Äskeri ömır jolynda qatardaǧy jauyngerden bastap, satylap ösu arqyly kursant, vzvod komandirı, rota komandirı, batareia komandirı, divizion komandirı, minomet polkı komandirınıŋ orynbasary, minomet batalony komandirı, artilleriialyq polk ştabynyŋ bastyǧy siiaqty asa jauapty qyzmetterdı abyroimen atqarǧan Salyq Zimanovqa korpus komandirı, general-maior Aleksandr Nikolaevich Firsov 1946 jyldyŋ basynda Mäskeudegı Bronetehnikalyq äskerler akademiiasyna oquǧa tüsuge ūsynys jasaidy. Bıraq qos bırdei ūlynan airylyp aŋyrap qalǧan anasyna, aǧasynyŋ keluın asyǧa kütken üş bırdei qaryndasyna degen saǧynyş ony tuǧan jerıne tezırek jetuge asyqtyrady.
Aǧamyzdyŋ köŋıl qoşy kelgende aitylatyn äskeri ömırı jaily syrlarynan taǧy bır estıgenım, ornyna Akademiiaǧa oquǧa jıberılgen qarulas dosy keiın ony oidaǧydai tämamdap, general-leitenant därejesıne deiın ösıptı.
Salyq aǧamyz otbasy turaly äŋgımelegende soǧysqa Zimanovtar äuletınen özınıŋ soŋynan ergen Sapar jäne Otar atty ekı bırdei ınısınıŋ de attanyp, ekeuınıŋ de qan maidannan oralmaǧany turaly aituşy edı. Bıraq qaitys bolǧandary turaly bır japyraq qara qaǧazdan özge eşteŋe kelmegen. Soǧystan keiın eŋ bolmaǧanda, jatqan ornyn anyqtap, oǧan tuǧan jerdıŋ bır uys topyraǧyn salu nietı bolǧanyn, bıraq qolynda naqty maǧlūmat joqtyǧynan būl oiyn jüzege asyra almaǧanyn qynjyla aituşy edı.
Ökınışke orai, S.Zimanov qaitys bolǧanǧa deiın qabıletsız qolbasşylardyŋ öreskel qatelıkterınen milliondaǧan adamnyŋ qandy qasapqa tüskenın jasyru üşın äuelı KSRO, keiın Resei Federasiiasynyŋ Qorǧanys ministrlıgı soǧysta qaza tapqandar men ız-tüzsız joǧalǧandar jaily derekterdı qūpiia ūstady. Tek 2015 jyly ǧana būl qūjattardan qūpiialyq grifı alynyp, jariiaǧa şyqty.
Osy eŋbektı jazu barysynda armanda ketken arystardyŋ ruhy riza boluy üşın qos bozdaqtyŋ taǧdyry jaily bız de mūraǧattyq ızdestıru jūmystaryn jürgızdık. Soǧan süiensek, 1923 jyly tuǧan Sapar Zimanov 1942 jyldyŋ 2 mamyrynda Gurev qalasynan Qyzyl armiia qataryna şaqyrylyp, Ukraina jerındegı Oŋtüstık-Batys maidan qūramyndaǧy 87-gvardiialyq minomet polkınıŋ sapynda ūrysqa kırgen. Esıl er 1943 jyldyŋ 16 nauryzy künı Ukrainanyŋ Harkov oblysy, Chuguev audany Granovo selosy üşın bolǧan keskılesken şaiqasta erlıkpen qaza tauypty.
Ökınışke orai, armanda ketken taǧy bır bozdaq – Otar Zimanovtyŋ taǧdyr-talaiy jaily derekterdı qanşa ızdesek te eş nätije bermedı.
Qazaq halqynyŋ qaharman perzentı, gvardiia maiory S.Zimanov Ūly Otan soǧysyna basynan aiaǧyna deiın qatysyp, 1946 jyldyŋ tamyz aiynda 651-artilleriialyq polktyŋ ştab bastyǧy qyzmetın atqaryp jürgen kezde demobilizasiialanyp, tuǧan elıne oraldy.
Alǧaşqy adymdar
Maidan dalasynda zor abyroiǧa bölengen Salyq Zimanovtyŋ soǧys aiaqtalǧanda älı joǧary bılımı de joq bolatyn. Ol ekı bırdei ūlynan airylyp, şermende bolǧan anasy men endıgı jerde tırek bolar aǧasyn aŋsai kütken qaryndastaryna, aǧaiyn-tuysqa jaidan-jai qaitudy jön körmedı. Köp oilanyp-tolǧanyp, äskeri qyzmetke bır taban bolsa da jaqyn zaŋgerlık mamandyqty taŋdaidy. Salyq aǧa turaly jazylǧan estelıkterdıŋ basym köpşılıkterınde onyŋ Saratov zaŋ institutyn, keide Qazan zaŋ institutyn bıtırgendıgı jönınde jaŋsaq derekter kezdesedı.
Jas ofiserdıŋ taŋdauy sol kezde ataǧy dürıldep tūrǧan syrttai oqytatyn Bükılodaqtyq Zaŋ institutyna tüsedı. Būl sol jyldardaǧy qūqyq qorǧau jüiesıne joǧary bılımdı zaŋgerler daiarlaityn Keŋes Odaǧyndaǧy eŋ ırı oqu orny edı. Bır qyzyǧy, ol däl baiyrǧy atauymen 1990 jylǧa deiın jūmys ıstep, keiın Zaŋ akademiiasyna ainaldy. Al bügınde O.E.Kutafin atyndaǧy Moskva memlekettık zaŋ universitetı degen atpen belgılı. Būl oqu ornyn taŋdauynyŋ taǧy bır syry – onyŋ syrttai oqytatyny edı.
İnstituttyŋ elge jaqyndau ornalasqan Qazan filialyndaǧy alǧaşqy leksiialaryna qatysyp, tiıstı qūjattary, oqulyqtary men tapsyrmalaryn alǧan soŋ keudesın jarqyraǧan orden, medaldarǧa toltyryp, Atyrauǧa oralady.
Aŋsap kütken anasymen, aǧaiyn-jūrtpen quana körısıp, sälemdesu retı aiaqtalǧan soŋ maidanda jürıp 1943 jyly partiia qataryna ötken jas kommunist oblystyq partiia komitetıne kelıp, esepke tūrady. Ärine, jūmysqa ornalasudyŋ da jai-japsaryn sūraudy ūmytpaidy. Symdai tartylǧan symbatty jas ofiserge ondaǧylar oblystyq prokuraturany nūsqaidy.
Salyqtyŋ baqytyna qarai, būl kezde osy mekemenı ūzaq jyldar basqaryp, keiın respublika prokurorynyŋ orynbasaryna deiın köterılgen Bäiış Hasanūly Tapalov degen azamat basqardy. Ol jas ofiserdı bırden stajer retınde qabyldap, arada 1-2 ai ötkende arnaiy bılımınıŋ joqtyǧyna qaramastan aǧa tergeuşılıkke, keiın oblys prokurorynyŋ tergeu ısı jönındegı kömekşısı qyzmetıne joǧarylatady.
Salyq tergeuşılık qyzmet atqaryp jürgen 1947 jyldyŋ jazynda oblysqa respublika prokurory K.Iа.Rumiansev keledı.
Konstantin Iаkovlevich 1919 jyldyŋ özınde-aq partiiaǧa ötken qart bolşevik, soǧysqa qatysyp, bır aiaǧyn maidan dalasynda qaldyrǧan ardager azamat bolatyn. Qazaqstanǧa kelgenşe Reseidıŋ asa ırı oblystary – Stalingrad jäne Novosıbır oblystyq prokuraturasyn basqarǧan täjıribelı zaŋger Salyq siiaqty Ūly Otan soǧysynyŋ ot-jalynynda şynyqqan, äskeri tärtıpke äbden maşyqtanǧan, ekı tıldı bırdei erkın meŋgergen, matematikadan sabaq bergen mūǧalım retınde taldamaly oiǧa jüirık azamatqa bırden nazaryn audarady.
Oblysta ıssaparda bolǧan künderı Salyqty janynan tastamai, türlı sūraqtar qoiyp, bılım-bılıgın baiqastap, synaqtan ötkızedı. Äskeriler «Bog voiny» dep erekşe qadırleitın mamandyǧyna qarai «artillerist» dep erkelete arqasynan qaǧyp, janyna jaqyn tarta tüsedı. Sapar soŋynda oǧan respublikalyq prokuraturaǧa auysuǧa ūsynys jasaidy. Anasynyŋ rūqsatyn alǧan soŋ Salyq būǧan quana kelısedı.
Osylaişa qylşyldaǧan jiyrma besten endı ǧana asqan jas ofiser 1947 jyldyŋ küzınde respublikalyq prokuraturanyŋ asa maŋyzdy ıster jönındegı tergeuşısı bolyp şyǧa keledı.
Qazaq KSR Bas prokuraturasynyŋ sol kezdegı R.Mūhamediarov, A.Churbanov, M.Demme siiaqty basşylary äskeri qyzmetke äbden töselıp, oblystyq prokuraturada äjeptäuır täjıribe jinaqtaǧan, onyŋ üstıne Bükılodaqtyq Zaŋ institutynda syrttai oqu barysynda teoriialyq bılımın de jetıldırıp jürgen jas tergeuşınıŋ jaŋa mamandyqty igerudegı ynta-yqylasyn laiyqty baǧalap, bırden qamqorlyqtaryna alady.
Almaty siiaqty kıtaphanasy men aqyl-keŋes berer mamandary mol ǧylymi ortaǧa kelgen soŋ Salyq instituttaǧy oquyn myqtap qolǧa alyp, Qazandaǧy filialǧa alǧaşqy üş kurstyŋ oqu baǧdarlamasy boiynşa ekstern jolymen emtihandar tapsyryp, (ol kezde soǧysqa qatysqan joǧary şendı ofiserlerge mūndai mümkındık berıletın), soŋǧy kursta Almatyda jaŋadan aşylǧan filialǧa bırjolata auysady.
Köp ūzamai, 1948 jyldyŋ küzınde Almatydaǧy filialda bes bırdei pännen memlekettık emtihan tapsyruǧa kırısedı. Būl turaly instituttyŋ Almaty filialynda direktor bolǧan Salyq aǧanyŋ ūstazy L.V.Diukov: «Gvardiia maiory S.Z. Zimanov 1948 jyly Bükılodaqtyq zaŋ institutynyŋ Almaty filialyn (Qazan filialynan auysu arqyly) syrttai oqyp bıtırdı. Bes memlekettık emtihandy tügeldei «öte jaqsyǧa» tapsyryp, aspiranturaǧa ūsynyldy. Būl kezde ol respublikalyq prokuraturada asa maŋyzdy ıster jönınde tergeuşı bolyp ıstedı», – dep jazady.
Däl osy tūsta Salyq Zimanovtyŋ keiıngı ömırın kürt özgertken erekşe oqiǧa boldy.
Qūqyq qorǧau men memleket qauıpsızdıgı salasynda joǧary bılımdı kadrlar tapşy zamanda respublikalyq mekemelerdegı basşy qyzmetterde arnaiy qūqyqtyq bılımı joq azamattar da qyzmet ıstei beretın. Sondai lauazym ielerınıŋ bırı 40-50 jyldary Qazaq KSR Memlekettık qauıpsızdık komitetınıŋ orynbasary qyzmetın atqarǧan polkovnik Baizolda Säkenov boldy. Ol da 1948 jyly Bükılodaqtyq Zaŋ institutyna memlekettık emtihan tapsyruǧa Salyqpen bırge daiyndalady.
Emtihanǧa daiyndyq jäne oǧan qatysu barysynda qaşanda Salyqtyŋ bılımdılıgı men alǧyrlyǧyn, dätke de, syrǧa da berıktıgın aŋdaǧan Säkenov oǧan memlekettık qauıpsızdık jüiesıne auysudy ūsynady. Tıptı onyŋ kelısımın kütpei-aq syrtynan qūjattaryn räsımdeuge kırısıp ketedı.
Bır kezderı özı zor senım artyp, alystaǧy Atyraudan arnaiy şaqyrumen aldyrǧan jas şäkırtınıŋ özımen aqyldaspai jasaǧan būl asyǧystau äreketıne renjıgen şıkämşıl qart bolşevik Rumiansev Salyqqa qatqyldau söilep, narazylyǧyn bıldıredı.
Qaşanda bırbetkei, tıkmınez Salyq diplom qolǧa tigen soŋ syrtynan ton pışken jaŋa «dosy» Baizoldaǧa da, tüimedeidı tüiedei etken bastyǧyna da razy-hoş aityp, aspiranturaǧa berılgen joldamany taŋdaidy. Däl osy oqiǧa onyŋ būdan keiıngı taǧdyryna kürt özgerıs engızıp, ömırınıŋ soŋyna deiın serık bolǧan ǧylym-bılım älemıne alyp keledı.
Osylaişa äuelı temırdei tärtıpke negızdelgen äskeri ömır men alǧa basqan ärbır qadamyŋdy zaŋ talabymen ölşeitın prokuratura organynda ötkızgen on jyldan soŋ Salyq Zimanovtyŋ şetsız-şeksız ǧylym ölkesındegı jemıstı jyldary bastaldy.
Bükılodaqtyq zaŋ institutynda syrttai oqyǧan jyldary ǧylymǧa beiımdele bastasa da, būl salanyŋ oǧan älı de bolsa, beimälım qyrlary köp edı. Naqty būiryq, şūǧyl tapsyrma, jedel äreketke negızdelgen äskeri-qūqyqtyq tärtıppen salystyrǧanda ärbır söz, pıkırıŋızdı saralap, salystyryp, taldap, tolǧap aitudy qajet etetın ǧylymi qyzmettıŋ jaiy mülde bölek bolatyn. Būl oǧan jürıs-tūrysyŋnan bastap oilau, pıkır jarystyru, özgenıŋ közqarasyn da eskerıp, öz oiyŋdy elep-ekşep aitudy talap etetın ǧylymi ortamen jaŋaşa qarym-qatynas jüiesın qalyptastyrudy qajet ettı.
Sonymen, 1948 jyldyŋ 1 qyrküiegınde S.Zimanov Qazaq KSR Ǧylym akademiiasy qūqyq sektorynyŋ akademiiasyna aspirant retınde qabyldanady.
Däl osy jyly onyŋ ömırınde taǧy bır aituly oqiǧa boldy. Ol būdan keiıngı ǧūmyrynda özıne adal jar, anasyna ibaly kelın, qaryndastaryna qamqor jeŋge, balalaryna aiauly ana bolǧan Şärban Battalqyzymen otasyp, şaŋyraq köterdı.
Ömırdıŋ nebır qiia joldary men qiian soqpaqtarynda senımdı serık bolar ömırlık qosaǧyn naǧyz ertegınıŋ batyrlaryndai taŋdai bılgen asqar taudai aǧalardyŋ köregendıgıne ärdaiym taŋ qalamyn. Jalpy, ataǧy alysqa ketıp, abyroiǧa bölengen kez-kelgen azamattyŋ tabystarynyŋ tasasynda Qobylandynyŋ Qūrtqasyndai, Alpamystyŋ Gülbarşynyndai aǧalarymyzdyŋ babyn da tauyp, balasyn da asyrap, aǧaiyn-tuysyna da qamqor bola bılgen näzık jaratylys ielerı tūrady. Şärban apamyz osyndai aiauly jandardyŋ qatarynan edı.
Aqiqat üşın aita keteiık, Şärban Battalqyzynyŋ jeke ömırı men ǧylymdaǧy jetıstıkterınıŋ özı bır emes, bırneşe kıtapqa jetıp artylady.
Arqaǧa aty mälım ataqty Jarylqap batyrdyŋ tūqymy Battal atamyz otyz ekınıŋ aşarşylyǧynda qyzyl bilıktıŋ keleŋsızdıkterıne qolyna qaru ala qarsy şyǧyp, halyq köterılısın bastapty. Sol üşın Battal Äbeuov 1932 jyldyŋ özınde repressiianyŋ qandy qasabyna tüsıp, atylyp ketedı. Köp eşteŋeden yǧa qoimaityn turaşyl Zimanov mūny är jyldary toltyrǧan ömırbaiandyq anketasynda jasyrmai, anyq körsetıp otyrǧan.
Äkesınıŋ halyq jauy bolyp, repressiia şeŋgelıne tüskenıne qaramastan Şärban apamyz Qaraǧandy oblysynyŋ qiian tüpkırı – Şet audanyndaǧy qazaq mektebın 1939 jyly altyn medalmen bıtırıp, Mäskeu memlekettık universitetınıŋ himiia fakultetıne oquǧa qabyldanady. Ol ekınşı kursta oqyp jürgende soǧys bastalyp, Şärban apai elge oralady. Jerlesterınıŋ «halyq jauynyŋ qyzy» degen türtkısınde qalmauy üşın Almaty oblysyndaǧy orta mektepte himiia jäne fizika pänınen ūstazdyq etıp, oqu ısınıŋ meŋgeruşısıne deiın köterıledı.
Soǧys aiaqtala salysymen Mäskeudegı oquyn jalǧastyrady. Mäskeu memlekettık universitetı siiaqty Keŋes Odaǧynyŋ eŋ bedeldı universitetın üzdık bıtırgen Şärban aspiranturaǧa berılgen sanauly joldamanyŋ bırıne qol jetkızedı. Ony da oidaǧydai tämamdap, 1952 jyly kandidattyq, al 1968 jyly doktorlyq dissertasiiasyn zor tabyspen qorǧaidy.
Şärban Battalqyzy otandyq himiia ǧylymynyŋ damuyna ülken üles qosyp, özındık ǧylymi mektep qalyptastyrdy. Ekı jüzden astam ǧylymi eŋbek jazdy. Aşqan ǧylymi, önertapqyştyq jaŋalyqtary üşın 7 bırdei bükılodaqtyq avtorlyq kuälıkke ie boldy. Ol 1975 jyly Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ müşe-korrespondentı, al 1989 jyly akademigı bolyp sailandy. Bır ǧajaby, Keŋes zamanynda bükıl Qazaqstanda bır şaŋyraqtan erlı-zaiypty qos akademik şyqqan ekı-aq otbasy boldy. Sonyŋ bırı – Salyq aǧamyz ben Şärban apamyz qūrǧan Zimanov-Battalovalardyŋ jarasty jūby edı.
Psihologtardyŋ paiymdauynşa, er azamat özıne jar ızdegende köbınese anasyna ūqsas adamdy taŋdaidy eken. Ömırlık serık taŋdaǧanda Salyq aǧamyz da öz anasyndai aqyl men mınezge bai, ömırdıŋ qandai synaqtaryna qaimyqpai qarsy tūryp, erımen bırge eŋsergen Şärban apamyzdy däl osyndai asyl qasietterı üşın alǧan siiaqty körınedı.
Salyqtyŋ äkesı erterek dünie salǧannan keiın aşarşylyq, joq-jıtıktık qyspaǧynda qalǧan Bolǧan äjemız üş ūl, üş qyzyn qyzǧyştai qoryp, joqtan bar jasai jürıp qatarǧa qosty. Tepse temır üzetın atpal azamattardyŋ özı aşarşylyq tyrnaǧyna ılıgıp, halqymyzdyŋ teŋ jartysyn jalmaǧan näubet jyldarynda osyndai qajyr-qairat körsetken adamdy «analardyŋ anasy» desek, artyq bola qoimas.
Şärban apamyz enesın tuǧan anasyndai syilap, qaiyn sıŋlılerıne jol körsetıp, joba sıltegen aqylman jeŋge boldy. Sonyŋ arqasynda Säkeŋnıŋ Mädina degen qaryndasy Şärban Battalqyzynyŋ yqpalymen himiia ǧylymyn taŋdap, keiın däl osy saladan ǧylym kandidaty atandy. Ülken qaryndasy Dina Keŋes Odaǧynyŋ Batyry Jänıbek Eleusızovke tūrmysqa şyǧady. Mäskeuge qol ūstasyp qatar kelgen Salyq pen Şärban 1948 jyly aspiranturaǧa da qatar tüsedı. Olardyŋ būdan keiıngı ǧūmyry bır şaŋyraq astyndaǧy tatu-tättı, jarasymdy tırlıkpen jalǧasyp, ǧylym älemındegı berekelı, tabysty, ūnasymdy jyldarǧa ūlasady.
Mūhtar Qūl-Mūhammed
