Búgin – ulaǵatty ustaz, bilikti zańger, akademık Salyq Zımanovtyń týǵan kúni. Tiri bolǵanda 103 jasqa tolar edi.
Osyǵan oraı Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi Muhtar Qul-Muhammedtiń «Meniń aǵalarym» ıklymen jaryq kórgen «Aqsaraǵat» atty esteliginen úzindini bólisemiz.
«Meniń aǵalarym» ıklynan
AQSARAǴAT
Akademık Salyq Zımanov týraly qalam tartqandardyń basym kópshiligi ana tiliniń ádemi úndestigimen úılesip turǵan «Zańǵar Zımanov» degen tirkesti jıi qoldanady.
Bıiktikti eńsegeı boıly erleriniń tulǵasymen ólshegen halyqtyń uǵymynda bul «asqar taý», «kók aspan» degen maǵynany beredi jáne ol Zımanovtaı nar tulǵanyń bolmys-bitimine jarasyp-aq tur. Akademıktiń zańǵarlyǵy asqar taýdyń ózin asqaqtatyp turatyn quz jartas sııaqty. Sen jaqyndaǵan saıyn ol aspandaı túsedi.
«Zańǵardyń» mazmunynan maǵmurlanatyn taǵy bir mánis bar, ol – bıik parasat pen kemel aqyl.
Sátbaevtaı danalardyń serigi bolǵan Salyq aǵa bir qaraǵanda tákápparlaý bolyp kóringenimen, pernesin tap basqan jaǵdaıda han men qarashanyń qolynda birdeı kúmbirlep qoıa beretin qońyr dombyradaı qarapaıymdyǵy basym. Ádilet-shapqat jolyndaǵy kúresterde qatýlanyp, qaharlanyp ketetin kezderi de bar. Mundaıda kók semserdeı ótkir: soıyp salady, tilip alady.
Salyq aǵamyzben búkil ómirime jeterlik mol rýhanı azyq syılaǵan Qazaq enıklopedııasynda qyzmet istegen berekeli beleste jaqynyraq aralastym.
Ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldarynda Qazaq enıklopedııasy qazaq jáne orys tilderinde tórt tomdyq qysqasha enıklopedııaǵa qyzý daıyndyq qamyna kiristi. Men ol kezde fılosofııa, pravo jáne soıologııa redakııasynyń meńgerýshisi retinde atalǵan ǵylym salalary boıynsha daıarlanǵan maqalalarǵa jaýapty edim. Osy tomǵa arnalǵan akademıktiń «Zań ǵylymy» degen jáne onyń jeke ózi týraly men jazǵan esimnamalyq maqala óndiriske daıar bolǵan kezde aǵamyzben habarlasyp, solardyń sońǵy nusqasymen tanysyp shyǵýdy ótindim. Árıne, múıizi qaraǵaıdaı akademıkke ýaqyt belgilegen jaǵdaıda ózim keletinimdi sypaıylap jetkizýdi de umytqan joqpyn.
– Muhtar, aınalaıyn, enıklopedııa qazaq ǵylymynyń qara shańyraqtarynyń biri ǵoı. Shańyraqqa sálem berip turý kerek. Sen esh qysylmaı-aq qoı, tústen keıin ózim kelemin. Adresin aıtpasań da tabamyn. Óıtkeni meniń Almatyǵa alǵash kelgendegi qyzmetim dál qazir sender otyrǵan ǵımaratta bastalǵan. Suraqtaryńdy aldyn ala ázirlep qoıarsyń, – dedi baısaldy daýyspen.
Iá, bul ulttyq zań ǵylymynyń qaınar bastaýynda turǵan, ataǵy sol kezdiń ózinde ańyzǵa aınalyp úlgergen akademıktiń qarapaıymdyq sabaqtarynyń bir kórinisi edi.
Salyq aǵamyz enıklopedııaǵa arnap jazǵan maqalasynda: «Qazaqstannyń ımperııa saıasaty sferasyna tartylýyna baılanysty 19 ǵ.-dyń 80-90 jyldarynan bastap qazaq dalasynda Peterbýrg, Moskva jáne Qazan ýnıversıtetteriniń zań fakýltetterin bitirgen qazaq jastary shyǵa bastady. Olardyń sany osy ǵasyrdyń basynda 20-25 adamǵa jetti. Bulardyń arasynda ekeýi Peterbýrg, Qazan ýnıversıtetterin bitirip, pravo magıstri dárejesine ıe boldy», – degen derekter bar bolatyn. Akademıkpen kezdesýde osyny tilge tıek etip, atalǵan tuńǵysh zańgerlerdiń esim-soıyn kórsetsek qaıtedi degen pikirdi alǵa tarttym.
– Nıetiń durys eken, shyraǵym. On eki tomdyq enıklopedııanyń 4-tomyndaǵy zań ǵylymyna arnalǵan maqalany da kezinde men jazǵan edim. Sol kezde olardyń aty-jónin bylaı qoıǵanda, osyndaı ısharat arqyly berilgen maǵlumattardyń ózin enıklopedııadan alyp tastaıtyn. Myna maqalada revolıýııaǵa deıingi Reseıdiń asa iri ǵylymı ortalyqtarynda bilim alǵan kásibı zańgerlerdiń 25-ke jetkendigi anyq kórsetilgen. Sóz astaryn ańǵaratyn jandar olardyń kim ekenin osydan-aq sezedi. Suraq qoıýyńyzǵa qaraǵanda ózińiz biletin sııaqtysyz, – dedi ózine tán sabyrmen salmaqtaı sóılep.
Shynymen-aq, keńes zamanyndaǵy ǵylymı ádebıetterde Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetiniń zań fakýltetin bitirgen tuńǵysh qazaq zańgeri, sóılegen sózi Lenınniń ózin tań-tamasha qaldyryp, kósemge dáıeksóz alǵyzǵan Baqytjan Qarataevtyń esimi ara-tura bolsa da atalyp qalatyn. Al dál osy fakýltetti támamdaǵan Jaqyp Aqbaev pen Mustafa Shoqaıdyń aty-jónin ataýǵa múldem tıym salynǵan edi. Atala qalǵan kúnniń ózinde olar jaǵymsyz maǵynada kórsetiletin. Ásirese Shoqaıǵa qısynsyz, keleńsiz, tipti óte aýyr aıyptar taǵylatyn.
Al ımperatorlyq Qazan ýnıversıtetiniń zań fakýltetin bitirgen áıgili alashordashylar Ahmet Birimjanov, Sydyq Amanjolov, Raıymjan Mársekov pen Ýálıthan Tanashevtardyń esimderi ol kezde qalyń kópshilikke beımálimdeý edi.
– Jańaǵy aıtqan 4-tomdaǵy «Zań ǵylymy» degen maqalada: «Qazaqstanda zań salasynda 18 ǵylym doktory bar, onyń 10-y qazaq» degen eshqandaı saıası astary joq derektiń ózine shúıligip, ultshyldyq kórinisin izdegender bolǵan. Sondyqtan, osynyń ózin jarııalaı alsańdar da jaman bolmas edi, – degendi qosyp qoıdy sózin sabaqtaı túsip. – Ýaqyty kelgende bul azamattardyń báriniń atyn atap, túsin tústeıtin bolamyz. Oǵan myna óziń sııaqty azamattar atsalysýy kerek.
Aǵamyzdyń aıtqany keldi. Maqalanyń akademık atap kórsetken tusyndaǵy maǵlumattardy qyrqyp tastaýǵa tyrysýshylar bolǵanymen, biz sol kezde kúnde aıtylatyn jarııalylyqty alǵa tartyp, ózgerissiz jarııalap jiberdik.
Aǵamyzdyń maǵan qarata aıtqan lepesi de túp-túgelimen rasqa shyǵyp, 1999 jyly akademık Salyq Zımanovtyń jetekshiligimen «Jaqyp Aqbaev jáne Alash qaıratkerleri saıası-quqyqtyq kózqarastarynyń evolıýııasy» degen taqyrypta zań ǵylymynan doktorlyq dıssertaııa qorǵadym. Biraq bul bólek áńgime...
Ashtyq jalmaǵan balalyq
Salyq Zımanovtyń balalyq shaǵy el damýynyń eń qamyryqty kezeńimen tuspa-tus keldi. Onyń ákesi Zıman Jarylqasynov (azan shaqyryp qoıǵan esimi – Zıǵalı) Qazan tóńkerisiniń qarsańynda – 1917 jyldyń 24 tamyzynda sol kezdegi Gýrev qalalyq 4 synyptyq erler gımnazııasyn támámdaıdy. Bul kezde onyń jasy artyq-kemi joq tup-týra jıyrmada eken.
Buǵan tań qalýdyń qajeti joq. Sebebi ol kezde 2 jáne 4 synyptyq erler gımnazııasyna bilim alýǵa qushtar eresek balalar qabyldana beretin.
Zıman atamyzdyń bilimi týraly qujatyna kóz júgirter bolsaq, ol bitirgen gımnazııanyń baǵdarlamasy bastaýyshtan góri jalpyǵa bilim beretin orta mektepke jaqyn ekendigin ańǵaramyz. Onda joǵary synyptarda oqytylatyn «algebra», «geometrııa», «fızıka», «geografııa» sııaqty kúrdeli pándermen qatar orys, nemis, latyn, franýz tilderiniń de bolǵanyn baıqaımyz. Osyǵan qarap-aq Zıman atanyń óz zamanyna saı bilim alǵan jáne birneshe shetel tilderinen habary bar oqyǵan azamat bolǵandyǵyn ańǵarý qıyn emes.
Ol gımnazııany túgesken jyly qym-qýyt oqıǵalar bastalyp, sońy aq pen qyzyldyń bir-birine qandy qyrǵyn ashqan Azamat soǵysyna ulasty. Bulǵaq zamanda Zıman atamyz aýyr jaraqat alyp, birtindep beıbit tirlikke aýysady. Túrli sharýashylyq qyzmetine aralasyp, bolys basqarýshysyna deıin ósipti. Ómiriniń sońyna qaraı óńirdegi eń úlken ári qaýqarly mekeme «Embimunaıda» býhgalter qyzmetin atqarypty.
Halqymyzǵa osy kúnge deıin orny tolmas qısapsyz mol qasiret ákelgen asharshylyq jyldarynda Zıman ata men Bolǵan ájemizdiń otbasynda shúpirlegen 6 bala bolypty jáne onyń es qatqan eń úlkeni Salyq edi.
Aǵamyz tek kúıik pen qaıǵyǵa toly júrek syzdatatyn oqıǵalardan turatyn balalyq shaǵy týraly aıtýdy kóp unata bermeıtin.
Asharshylyq bastalǵanda Salyq ata-anasyna qolǵabys jasaýǵa jarap qalǵan estııar ul. Jaıyqtyń boıy, Narynnyń qumy men Ústirttiń qyryn myńǵyrǵan túlikke toltyryp, baqýatty tirlikte otyrǵan halyqtyń bar malyn sypyryp alyp, tentiretip jibergende, bir úzim nan men bir japyraq qyzylǵa umtylǵan halyq Gýrevke qaraı shubyrady.
Aǵamyzdyń aıtýynsha, qalaǵa jetip jyǵylyp, qolyn sozǵan kúıi otyrǵan jerinde úzilip ketken jandar bazar mańy men kóshelerge, temir joldyń boıyna lyq tolyp ketken. Jergilikti bılik kún saıyn qas qaraıa kóshege uzyn arbalar shyǵaryp, úzilip ketkenderdiń múrdelerine qosa shyǵar-shyqpas jany barlardy qosa jınap, qala syrtyndaǵy shuńqyrǵa ústi-ústine toǵytyp otyrǵan. Ondaǵy áli jantásilim ete qoımaǵan keıbir adamdardyń yńyrsyp, qybyrlap jatqandaryn kórgen bala Salyqtyń júregi talaı titirkengen.
Kóp uzamaı jańa bıliktiń qoldan jasalǵan mundaı qorlyǵyna tózbegen Mańǵystaý adaılary kóteriliske shyǵady. Olardyń aldy Reseıden ákelgen áskerlerdiń qarýly tosqaýyl, bógeýilderine qaramastan kórshi elderge údere kóshedi. Shevchenko túrmeleri kóterilisshilerge lyq tolǵan soń, qalǵan bóligi Gýrevke jóneltiledi. Abaqtydaǵy uryp-soǵý, qınaý men azaptanýdan ábden álsiregen tutqyndardyń denelerin de qala syrtyndaǵy shuńqyrǵa tastaǵan. Balany qoıyp, úlkenniń janyn syzdatatyn mundaı aıýandyqtar bala Salyqtyń júregin aıaýsyz tilgilegen.
Salyq aǵamyz ózi tikeleı kýáger bolǵan Atyraý men Mańǵystaý óńirin jaılaǵan zulmat asharshylyq jaıly ol týraly jazýǵa tıym salynǵan keńes zamanynda-aq baspasóz ókilderine bergen suhbattarynda aıtyp, keıin balalyq shaǵy týraly estelikterinde tam-tumdap jazyp júrdi.
Mańǵystaý qazaqtyń nar aqyny Murat Móńkeuly: «Myńnan-myńnan jylqy aıdap, júzden-júzden nar baılap, dáýleti qalyń bitken jer. Aqtyly qoıdyń órgen jer, shalqyǵan dáýlet mol bitip, qyzyǵyn jurtym kórgen jer», – dep zor shabytpen jyrlaǵan qazaqtyń ejelden qut qonyp, baq daryǵan, «maıly qııan» atanǵan kıeli óńiri edi.
Qazaq ólkesin jaılaǵan asharshylyq qarsańynda KSRO Ǵylym akademııasy Alashorda úkimetiniń basshysy bolǵan úlken oqymysty Álıhan Bókeıhanovty 1926 jyly qazirgi Mańǵystaý, Atyraý jáne Aqtóbe oblystarynda turatyn qazaqtardyń antropologııasyn, turmys-salty men sharýasynyń jaı-kúıin zertteý úshin arnaıy ǵylymı ekspedıııaǵa attandyrady. Onyń nátıjesi boıynsha Á.Bókeıhanov «Kazahı (tupnusqada – kazakı) Adaevskogo ýezda» atty eńbek jazyp, ony 1927 jyly Lenıngradta bastyryp shyǵarady.
Mańǵystaý men Atyraý ólkesiniń sol kezdegi jaı-kúıin meılinshe tolyq sıpattaǵan Á.Bókeıhanovtyń derekteri boıynsha, 1925 jyly Adaı ýezindegi 27 bolysta 127.798 adam turyp, 21.611 sharýashylyq jumys istegen.
Mańǵystaý túbegin emin-erkin aralaǵan Alash kósemi Kaspıı men Ústirt arasyn en jaılap, alańsyz tirlik keshetin adaılardyń baqýatty ómirine erekshe tań qalǵan. Ol ekspedıııa barysynda 3 úıden turatyn shaǵyn adaı aýyly 21 túıemen kóship-qonatynyn, buǵan qosymsha úsh otbasynyń 300 jylqysy jáne 1000-nan astam qoıy baryn sıpattap jazady.
Qazaq ólkesiniń ár qıyryn aralap, onyń sharýashylyq jaǵdaıyn óte jaqsy bilgen Á.Bókeıhanov: «Shyndyǵynda adaılar baqqan qońdy maldy buǵan deıin men esh jerden kórgen emespin», – dep Mańǵystaý ólkesiniń maly da erekshe dıly ekendigine tań-tamasha bolǵan.
Zertteýshi Sábıt Shildebaıdyń derekteri boıynsha, Mańǵystaý ekspedıııasy kezinde Álıhan Bókeıhanovtyń basqan adymy OGPÝ tarapynan ańdýda bolǵan. Ata dástúrin qatań ustanatyn adaılar Alash kósemine zııaly, bilimdar azamat qana emes, han tuqymy retinde aıryqsha qurmet kórsetip, qııan túpkirdegi el aǵalary Álekeńe sálem berýge kelgen. Muny tyńshylar «palomnıchestvo» dep baǵalap, sol kezde OGPÝ tóraǵasynyń orynbasary Genrıh Iagoda Stalınge hat jazyp, Bókeıhanovty aldaǵy ýaqytta Qazaqstanǵa jibermeýdi usynǵan.
Á.Bókeıhanov eńbeginde adaılar men olardyń baraqat tirligi jaıly zor qurmetpen jazdy.
Mine, osyndaı ejelden qut qonyp, baq daryǵan ólke asharshylyq jyldary oıranǵa tústi.
Erjúrek adaılardyń Tobanııaz Álnııazov sııaqty batyrlary zorlyq-zombylyq pen ozbyrlyqqa qarsy qolda bar qarýmen kóteriliske shyǵady. Mal-múlki jáne kóship-qonýǵa jaraıtyn múmkindigi bar myńdaǵan otbasylar Túrikmenstan arqyly Iranǵa, Ózbekstan arqyly Aýǵanstanǵa jóńkile kóshedi.
Salyq aǵa jýrnalıst M.Stýkalınaǵa bergen suhbatynda: «Mańǵystaýda adaılar kóteriliske shyqty. Maqashqala men Astrahannan qarýly ásker keldi. Shevchenko túrmeleri lyq tolǵandyqtan tutqyndardy Gýrevke toǵyta bastady. Jantásilim etkender kóbeıe bastaǵanda olardy arbaǵa tıep, qala syrtyndaǵy kúltókpege kún saıyn shyǵaryp otyrdy. Kómgen joq, birden qoqysqa tastaı saldy. Keıbir qaıyr suraǵandar jas balalarymen birge otyrǵan jerinde úzilip ketip jatty. Olardy da balalarymen birge arbaǵa tıep, úıindige shyǵaryp otyrdy», – dep, asharshylyqtyń adamnyń jan-dúnıesin túrshiktiretin ay shyndyǵyn aıtady.
Kóterilisshilerdi keńes úkimetiniń qas jaýy, bandıtter dep aıyptap, olarǵa eshbir aıaýshylyq jasamaý úshin jazalaýshylardy syrttan aldyrady.
Tarıh ǵylymynyń kandıdaty Bolat Jumaǵulovtyń qupııa muraǵattardan alǵan derekteri boıynsha, ólkedegi kóterilisshilerge qarsy shyqqan 32 toptan turatyn muzdaı qarýlanǵan jazalaýshy jasaqtar beıkúná halyqty qandy qyrǵynǵa ushyratqan.
Jazalaýshylar jalpy sany 400-den astam: OGPÝ-diń Kavkaz okrýgtik basqarmasyna qarasty eki dıvızıonnan, Bakýden kelgen eskadron men Daǵystan otrıadynan, OGPÝ-diń 100 kisiden turatyn atqyshtar toby men eki stanoktyq pýlemet pen atys quraldarymen qarýlanǵan 70 adamdyq jasaqtan, Saratovtan 2 stanokty pýlemet jáne 6 qol pýlemetimen qarýlanǵan 100 jaýyngerden turatyn taǵy bir qandyqol otrıadtardan quraldy.
Osyndaı raqymshyldyqty, úlken-kishi, kári-jasty músirkeýdiń ne ekenin bilmeıtin jaýyz tobyrlardan qurylǵan qarýly jasaqtar Á.Bókeıhanov zor tańdanyspen, aıryqsha qurmetpen sıpattaıtyn kıeli túbektiń baıyrǵy, baqýatty halqyn qynadaı qyryp, mal-múlkin talan-tarajǵa túsiredi.
Eski súrleý, qupııa soqpaqtarmen qarýly jasaqtan qashyp qutylyp, túrikmen jerine aman jetkenderdi de zarly taǵdyr kútip turdy. Sondaı azamattardyń biri Qydyrbaı Berdibaev: «Onda barǵanda jaǵdaı óte nashar boldy. Áke-shesheleri balalaryn sharasyzdan balalar úıine ótkize bastady. Túrikmenstandaǵy Tashaýyz oblysynyń Kalshıshı aýdany ortalyǵyndaǵy balalar úıinde balalardyń qoregi úshin bir úzim nandy 4 balaǵa bólip beretin. Kúnde qabyldanatyn 40-50 balanyń 20-30-y ashtyqtan óldi», – dep jazady.
Mundaı derekterdi oqyǵanda júregiń atqaqtap, ashý-yzadan qanyń basqa shapshıdy. Beıbit halyqqa qan jutqyzǵan zulmatty qoldan uıymdastyrǵan Stalın men Goloekın sııaqty jaýyzdar men olar basqarǵan júıege laǵynet aıtasyń.
Jaýyz bılik munymen de toqtaǵan joq. Qolǵa túsken kóterilisshiler men bas kótergen azamattardy qanypezerlikpen jazalaýdy bastap ketti.
Tarıh ǵylymynyń doktory, professor Talas Omarbektiń derekteri boıynsha, kóteriliske qatysqan 1715 adam tutqyndalǵan. Olardyń 802-si qylmystyq jaýapqa tartylyp, 508 adamnyń isi OGPÝ-ge jiberilgen, 373 adam sottalǵan. Kóterilistiń 15 basshysy atý jazasyna kesilip, 21 adam konentraııalyq lagerlerge jiberilgen, al 100-den astam kóterilisshi jer aýdarylǵan. Sottalǵandardyń basym kópshiligi irgedegi Gýrev pen Aqtóbeniń túrmelerine jabylǵan, olardyń 79-y abaqtynyń azabyna shydamaı jan tapsyrǵan.
Bala Salyq osyndaı sumdyq pen zamana zulmatynyń tiri kýágeri boldy. Keıin orta mektepti bitirip, Shevchenko qalasynda ustazdyq jolyn bastaǵanda qyrǵynǵa ushyraǵan halyqty, oırandalǵan dalany, ańyrap qalǵan analar men botadaı bozdaǵan balalardy óz kózimen kórgen. Sondyqtan bul taqyrypqa kelgende qatepti qara nardaı aǵamyzdyń ıyǵy qýshyq tartyp, daýysy dirildep, kózi jasqa shylanyp ketýshi edi...
Salyq aǵamyz qazaq halqyn osynshama qısapsyz qasiretke batyrǵan jaýyzdyqqa jol bergen Stalın ólgende eldiń jylaǵanyn kórgen Nechıtaılo degen qart kommýnıstiń: «Qazaqtar, sender nesine Stalınniń ólimine jylaısyńdar. Men sol kezde asharshylyqpen kúres jónindegi úkimet komıssııasy tóraǵasynyń orynbasary boldym. Asharshylyqtan qyrylǵan beıbit halyqta esep joq edi. Temir joldyń boıy jantásilim etken qazaqtardyń máıitine tolyp ketti. Jınap úlgere almaıtynbyz», – degen sózin estigen eken.
Búginde muraǵattar ashylǵanymen ashtyqty qasaqana uıymdastyrǵan sol kezdegi bılik qaldyrǵan qujattarda zulmat zaman shyndyǵy túgel kórsetilmegen. Olar óz qylmystary men kúnáharlyǵyn búrkemeleý úshin árbir óńir boıynsha qaıtys bolǵandar sanyn únemi kemitip kórsetken.
Mańǵystaý men Atyraý qazaqtary jappaı qyrǵynǵa ushyrap jatqanda Gýrev tresi Jaıyq pen Kaspııde aýlanǵan balyqty tazalap, Máskeý proletarıatyna jóneltýmen bolǵan. Akademıktiń aıtýynsha, balyqtyń ishek-qarny aryqqa tastalyp, sýmen shaıylyp, kún saıyn kombınattyń syrtyna shyǵarylyp otyrǵan. Salyq sııaqty qara sıraq balalar qolqany qabar ısine qaramastan shybyn-shirkeı úımelegen álgi jýyndynyń qolǵa ilinerin jıyp-terip, úıge ákelip, otqa aýnatyp, sýǵa pisirip, talǵajaý etipti.
Ólmestiń ǵana kúnin kórip, qalǵan-qutqandy qorek etken muny «balalyq shaq» dep aıtýdyń ózi qıyn-aq. Sondyqtan Salyq aǵa únemi: «Mende balalyq shaq múlde bolǵan emes. Ony ashtyq jalmady. Bizdiń balalyǵymyz bir úzim nan men qaljaýǵa jaraıtyn bir talshyq qyzyl úshin kúrespen ótti. Bizdi asharshylyq tyrnaǵynan aman alyp qalǵan qoradaǵy jalǵyz sıyrdyń súti men túıeniń súmesi edi», – deıtin balalyq shaǵy týraly sóz bolǵanda.
Salyqtyń jasy 17-ge endi ǵana tolǵanda ákesi Zıman dúnıe salyp, alty balasy bar úıdiń endigi bas kóterer erkekten úlkeni ózi bolady.
Aǵamyz 1938 jyly qaladaǵy Oraz Isaev atyndaǵy qazaq mektebin úzdik bitirip, bir aılyq arnaıy kýrstan ótken soń Shevchenko qalasyndaǵy S.M.Kırov atyndaǵy qazaq mektebine matematıka jáne fızıka páninen muǵalim bolyp qyzmetke ornalasady. Jesir qalǵan anasyna qolǵabys jasaýǵa umtylǵan onyń bul talpynysy da uzaqqa barmaı, 1939 jyly jeltoqsan aıynyń sońynda jas azamat ásker qataryna shaqyrylady.
Gvardııa maıory
Jaýynger Salyq Zımanovtyń óz ómirbaıanynda ásker qataryna shaqyrylǵan merzimi 1939 jyldyń jeltoqsany dep kórsetilgenimen barlyq áskerı qujattarynda bul derek 1940 jyldyń 3 qańtary dep rásimdelgen. Mundaı azǵantaı aıyrmany onyń muǵalimdik qyzmet atqarǵan Shevchenko qalasynan Gýrevke kelip, áskerı komıssarıatta resmı tirkeýden ótken ýaqyt aralyǵymen túsindirýge bolady.
Onyń áskerdegi qyzmeti Grýzııa men Túrkııanyń arasynda turǵan Choroh ózeniniń qaptalynda ornalasqan 9-taýlyq-atqyshtar dıvızııasynyń quramyndaǵy 121-polkte ótedi.
Bul kezde Keńes Odaǵy aldaǵy ýaqytta soǵys órti tutana qalǵan jaǵdaıda eldiń iri munaı kenderi men ony óńdeıtin kásiporyndary ornalasqan Baký, Groznyı, Maıkop aýdandaryn qorǵaýǵa arnalǵan bekinister jasaýmen aınalysty. Soǵys qarsańynda bir jarym jyl qart Kavkazdyń qarly shyńdarynda qar tósenip, muz jastana júrip shyńdalǵan qatardaǵy jaýynger S.Zımanov saqa soldat bolyp qalyptasty.
Soǵys bastalǵan bette ol óz qarýlastarymen birge Rostov jaqqa attansa da, kóp uzamaı onyń tolyq orta bilimi men muǵalim bolyp istegen tájirıbesi bary ári orys tiline jetiktigi eskerilip, Sýhýmıdegi áskerı ýchılıege jiberiledi. Osylaısha jas kúninde alǵan tııanaqty bilimi men ǵylymǵa degen qushtarlyǵy ony týra kelgen ajaldan arashalap qalady. Óıtkeni soǵystyń alǵashqy kezeńinde Rostov baǵyty, Ýkraına jerinde bolǵan urystarda mıllıondaǵan keńes jaýyngerleriniń qyrǵynǵa ushyrap, tutqynǵa túskenin biz keıingi tarıhtan jaqsy bilemiz.
Bir jylǵa da jetpeıtin qysqa merzim ishinde jedeldetilgen áskerı daıyndyqtan ótken Salyq Zımanov 1942 jyldyń jazynda leıtenant shenimen qaıtadan maıdan dalasyna oralady.
Bul kezde Kavkazdyń qarly shyńdary men quz jartastaryndaǵy bet qaratpas yzǵar men aqtútek borandarda shıryqqan jaýyngerlerden turatyn arnaıy jasaqtar quryla bastaıdy. Sonyń 11-derbes otrıadynyń quramyna vzvod komandıri, leıtenant Salyq Zımanov ta kirip, shaıqasqa túsedi.
Kez kelgen áskerı tapsyrmany tap-tuınaqtaı etip oryndaıtyn jas ofıer birtindep Soltústik Kavkaz maıdanyndaǵy 5-gvardııalyq atqyshtar brıgadasy quramyndaǵy 1-derbes gvardııalyq atqyshtar batalonynyń mınomet rotasynyń komandırine deıin joǵarylatylyp, oǵan áýeli aǵa leıtenant, keıin kapıtan sheni beriledi.
Soǵys órti órship turǵan 1943 jyldyń jazynda gvardııa kapıtany Salyq Zımanovtyń keýdesinde alǵashqy mártebeli marapat – «Qyzyl Juldyz» ordeni jarqyraıdy. Onyń usyný qujatynda: «Mınometshiler rotasynyń komandıri ózin eń úzdik komandırlerdiń biri retinde kórsetti. Zımanov joldas 16-18.7.43 jyly 114.1 bıiktik úshin bolǵan shaıqasqa óz bólimshesin uıymdasqan túrde, zor sheberlikpen jumyldyra bildi. Tártipti, ótkir, batyl, erjúrek komandır», – dep jazylǵan.
Babalary er Mahambet, batyr Isataılar salǵan erlik dástúrin berik ustanǵan gvardııa kapıtany Salyq Zımanov Soltústik Kavkaz, Ońtústik, Birinshi jáne Ekinshi Ýkraına maıdany, Ekinshi Belarýs maıdany quramynda Kavkazdan Berlınge deıingi aralyqta erlik pen janqııarlyqqa toly jaýyngerlik joldan ótedi.
Germanııanyń tas-túıin bekingen berik áskerı pladarmyna aınalǵan Danıg úshin bolǵan keskilesken shaıqastarda 2-Belarýs maıdany 6-mehanıkalandyrylǵan korpýsy quramyndaǵy 615-mınometshiler polki komandıriniń orynbasary, gvardııa maıory S.Zımanov búkil qarýlastary men generalıtet aldynda qaharmandyqtyń ǵajaıyp úlgisin kórsetedi. Onyń osy erligi úshin toltyrylǵan marapat paraqshasyn qaz qalpynda keltirer bolsaq, onda bylaı delingen: «Bizdiń jaıaý ásker bólimsheleri 1945 jyldyń 25-naýryzynda Danıg qalasynyń mańyndaǵy 139.2 bıiktigi úshin keskilesken urys júrgizdi. Zımanov joldas urymtal sátte artıllerısterdi bastap, bıiktikke birinshi bolyp jetti. Ol mınometshiler dıvızıonyna ózi turǵan jotany kózdep atýǵa buıryq beredi. Qarsy shabýylǵa áreket jasaǵan jaýdyń tas-talqany shyqty. Mınometpen joıqyn atqylaýdyń nátıjesinde dushpannyń 22 soldaty ólim qushyp, ekeýi jaralanady. Osylaısha bizdiń jaıaý áskerler bıiktikti baǵyndyryp, 1 kılometrdeı alǵa jyljydy. Zımanov joldas «1-dárejeli Otan soǵysy» ordeni úkimettik marapatyna ábden laıyq».
Korpýs komandıri, tank áskerleriniń general-maıory A.N.Fırsov qol qoıǵan dál osy qujat negizinde gvardııa maıory S.Zımanovtyń keýdesinde eń mártebeli áskerı marapattar qataryndaǵy «1-dárejeli Otan soǵysy» ordeni jarqyrady. (Oraıy kelgende aıta keteıik: qazaqtyń batyr qyzy Mánshúk Mámetova da kezinde áýeli dál osy marapatqa usynylyp, keıin Qazaqstan jurtshylyǵynyń tabandy talabymen «Altyn Juldyzdy» ıelengen).
Qazaqtyń arqaly aqyny Qasym Amanjolov Zımanovtaı erdiń bar-joǵyn bilgen-bilmegeninen habarsyzbyn, biraq onyń Abdolla dosyna arnap jazǵan poemasyndaǵy «Jaý jolyna atam seni, Bomba bol da, jaryl júrek» degen ot-jalyndy joldar maǵan ózi turǵan jotany kózdep, «Atyńdar!» dep buıryq bergen Salyqtaı erlerge arnalǵandaı kórinedi.
Maıdanger Zımanovtyń dál osy erligine kýáger bolǵan qarýlas dostary ony keıingi estelikterinde tamsana jazady. Solardyń biri – soǵys jyldarynda 615-mınometshiler polki komandıriniń orynbasary bolǵan otstavkadaǵy polkovnık I.A.Kotelnıkov.
Onyń «Vyzyvaıý ogon na sebıa» atty esteligi Gýrev oblystyq «Prıkaspııskaıa kommýna» atty gazetiniń 1967 jylǵy 9 mamyrdaǵy sanynda jarııalandy. Qart ofıerdiń esteligi oqıǵaǵa tikeleı kýáger bolǵan adamnyń jazbalary retinde aıryqsha qundy. Ol Danıgtegi jaý bekingen bıikti alý kezinde gvardııa maıory S.Zımanov jasaǵan erlikti áskerı dáldikpen baıandaıdy.
Kotelnıkovtyń jazýynsha keńes áskerleri jaý tas-túıin bolyp bekingen jotaǵa birneshe ret shabýyl jasasa da, ala almaǵan. Ár urys saıyn keńes áskerleri tarapynan shyǵyn molaıa túsedi. Áskerı basshylyq bıiktikti qaıtken kúnde alý kerektiginen tanbaıdy. Ary qaraı bolǵan oqıǵany I.Kotelnıkov bylaı dep sýretteıdi: «Dıvızıonǵa polk komandıriniń orynbasary, maıor Salyq Zımanuly Zımanov keldi. Dıvızıon komandıriniń baqylaý pýnktindegi komandırmen bolǵan pikir alysýy barysynda bizdiń jaıaý áskerlerdiń bıiktikti alýǵa baǵyttalǵan shabýyldarynyń ne sebepten sátsizdikke ushyraýynyń mán-jaıyn talqylaıdy. Ol jaý bekinisiniń alǵy shebi men oq jaýdyrý núktelerin anyqtap, ózderi jaıaý áskerler turǵan aralyqty eseptep shyǵarady. Nátıjesinde: «Biz bıiktikti alýymyz kerek. Shabýyldaýshy topty ózim basqaramyn», – degen batyl sheshimge keledi».
Iá, 1945 jyldyń naýryz aıynda – soǵystyń aıaqtalýyna bir jarym aı ǵana qalǵanda polk komandıriniń orynbasary maıor Zımanovtyń qaramaǵyndaǵylarǵa tıisti tapsyrmany berip, shabýyl barysyn baqylaý pýnktinen-aq basqarýǵa ábden bolatyn edi, biraq erjúrek qazaq ofıeri basyn oqqa baılap, jaýǵa qaraı atoı sala umtylady.
Kotelnıkov Zımanov bastaǵan shabýyldaýshy toptyń árbir áreketin áskerı naqtylyqpen táptishtep baıandaıdy.
Bekingen jaý ońaılyqpen berilsin be!? Olar atys qarýynyń barlyq túrinen oq jaýdyryp, birneshe márte shabýyldaýshy toptyń betin qaıtarǵan. Atý pozıııasyn qaıta-qaıta aýystyryp, keńes áskerlerin jańylystyra bergen.
Ary qaraı bolǵan oqıǵany I.Kotelnıkov bylaı dep jalǵastyrady: «Jaǵdaı múlde shıelenisip, erekshe sheshim qabyldaýdy qajet etti. Dál osyndaı sátte maıor S.Z. Zımanov nartáýekelge baryp, birden-bir durys sheshim qabyldady. Ol ózi turǵan bıiktikti kózdep atýǵa buıryq berdi. Top bastaǵan maıor Zımanovtyń ótkir, qaısar jáne batyl sheshimi barshamyzdy tań-tamasha qaldyrdy».
Iá, ardager ofıerdiń esteligi nebári bir-aq abzatan turatyn marapat qujatyndaǵy negizdemeden áldeqaıda tolyq.
Óz aıtýy boıynsha, Salyq Zımanovpen eki jyl boıyna talaı márte qan maıdanǵa kirgen Ivan Anatolevıch onyń talaı márte jasaǵan ózge de erlik isteri men azamattyǵyna tikeleı kýá bolǵan. Sondyqtan ózimen qyzmeti jáne áskerı dárejesi birdeı áriptesin: «chýtok, vnımatelen k lıýdıam, spravedlıv, chesten ı beskorysten», – dep aǵynan jaryla sıpattaıdy.
Taǵy bir hatty podpolkovnık N.S.Braıko respýblıkalyq «Kazahstanskaıa pravda» gazetiniń redakııasyna 1985 jyldyń 28 aqpanynda joldapty. Ol Salyq Zımanovpen 1943 jyldyń sońynda aýyr jaraqatyn emdetip, gospıtaldan oralǵan kezden bastap tanys bolǵan. Sol kezde Zımanov 615-mınometshiler polki 1-dıvızıonynyń komandırligine taǵaıyndalǵan. Braıko qarýlas dosynyń Ýkraınanyń Kırovograd oblysyn azat etý kezindegi erligin erekshe baǵalap: «pokazal sebıa v boıah ýmelym, opytnym ı raschetlıvym komandırom», – dep baǵa beredi.
Ol da ózi qatysqan Danıg túbindegi erlikti zor rızashylyqpen baıandaı kelip: «Onyń is-áreketi polktiń barlyq áskerleri tarapynan ózderiniń komandırine degen zor maqtanysh sezimin týǵyzdy», – degen qorytyndy jasaıdy.
Braıko 615-mınometshiler polkiniń jaýyngerlik is-qımyldary týraly áskerı jýrnaldyń bir danasyn ózinde saqtaǵan eken. Onyń esteligi osy qujat negizinde jazylǵandyqtan áskerı dáldigimen erekshe qundy. Ardager sonymen birge Zımanovtyń ózi de soǵys kezinde Belarýs áskerı okrýginiń gazetinde maqala jarııalaǵandyǵy týraly taǵy bir málimetti alǵa tartyp, onyń avtor qolynda bolýy múmkin ekendigin jazǵan.
Salyq Zımanov týraly 2001 jyly «Atamura» baspasynan jaryq kórgen jınaqty qurastyrý barysynda biz aǵamyzdan Braıko aıtqan álgi maqala jaıly suraǵan bolatynbyz. Ol ózine tán qarapaıymdylyqpen: «Otqa oranyp júrgende qaısybir qaǵaz saqtaldy deısiń, biraq mınometshi bolyp qyzmet atqarǵan komandırdiń tájirıbesi retinde ózgelerge de paıdasy tıer dep maqala jazǵanym ras. Qajet bolsa, izdep kóreıin», – dep maıdandyq «Na shtýrm!» dep atalatyn gazettiń 1944 jyldyń 29 qazanynda jarııalanǵan maqalasynyń sarǵaıǵan qıyndysyn usynǵan edi.
Biz úshin qazaqtyń uly ǵalymynyń qalamynan shyqqan árbir eńbek qymbat. Onyń ústine bul bolashaq akademıktiń baspasóz betinde jaryq kórgen tyrnaqaldy týyndysy bolyp shyqty.
Maqala «Deıstvııa mınometchıkov v lesısto-bolotnoı mestnostı» dep atalady. Ol eshbir ásireleýsiz-aq áskerı akademııa bitirgen tájirıbeli ofıerdiń jazbasyndaı áser qaldyrady.
Maıor Zımanov ormandy-batpaqty jaǵdaıda mınometten atylǵan oqtyń nysanaǵa dóp tııýi úshin ony sazdaýyt nemese qumdaýyt jerlerge ornalastyrý kezinde oq jaýdyratyn oryndy muqııat tegistep, nyǵyzdap, mınomettiń ońdy-soldy serpilmeýin qadaǵalaý kerektigine erekshe nazar aýdarady. Mınometti túnde, qarańǵyda paıdalanýdyń ózgeshelikterine de arnaıy toqtalady.
Kúndizgi shabýyl kezinde atý pozıııasyn jaýdan jasyrý men aınaldyra atys salýdyń barysynda týyndaıtyn qıyndyqtardy eńserý joldaryn da túsindiredi. Mınometshilerdiń jaıaý áskerler jáne jaqyn mańda ornalasqan basqa áskerı bólimderimen birlese qımyldaýynyń mańyzdyǵyna da toqtalǵan. Maqalasy arada 60 jylǵa jýyq ýaqyt ótken soń 2001 jylǵy jınaqta qaıyra basyldy.
Salyq aǵa 1965 jyly Dneprden ótý kezinde bolǵan oqıǵalar jaıly da maqala jazypty. Qarapaıym jannyń buryn esh jerde jarııalanbaǵan bul eńbegin de óz ruhsatymen 2001 jylǵy jınaqqa qosqan edik.
Maqalany oqı otyryp, eger ol áskerı jazbalaryn dál osy stılde jalǵastyra bergen jaǵdaıda akademıktiń qalamynan kórkemdik qýaty myqty talaı tegeýrindi týyndylar dúnıege keler edi dep shamalaýǵa bolady. Oqyp kórińiz: «Bizdiń aldymyzda aryny qatty, aıdyny keń, kókpeńbek, alyp darııa jatty. Men Dneprdi tuńǵysh ret kórdim jáne ol maǵan, alystaǵy dala perzentine, umytylmas áser qaldyrdy. Tóńirek túgel tynyshtyq qushaǵyna bólenip, jaǵalaýdyń arǵy betindegi selodan da eshqandaı tirshilik belgisi sezilmedi», – dep jazady.
Eger osy joldardy oqyǵan adam onyń tek zań tilinde ǵana jazyp, zań tilimen ǵana ýájdesetin ǵalym ekendigin aldyn-ala bilmese, bul maqalasyn kásibı jazýshynyń qalamynan týǵan shyǵarma dep qabyldaýy da ábden múmkin.
Oqyrmanyn jandy sýrettermen birden baýrap alatyn shaǵyn maqala onyń bolashaqta osy taqyrypqa budan da jilikti dúnıe jazýdy josparlaǵanyndaı áser qaldyrady.
Keskilesken shaıqastarda sharbolattaı shyńdalǵan gvardııa maıory soǵys sońyna qaraı artıllerııalyq polk shtabynyń bastyǵyna deıin ósti. Germanııanyń Shtralzınd, Grımmen, Demmın, Malhın, Varen, Vezenberg, Vıttenberg, t.b. qalalaryn azat etýshiler qatarynda boldy.
Salyq Zımanov áskerı jáne memýarlyq ádebıetterde eń kóp jazylǵan keńes-amerıka áskerleriniń Elbadaǵy kezdesýine de qatysypty. Bul týraly ol 1965 jyly jazylǵan esteliginde bylaı dep jazady: «Qýatty bronetehnıkalyq 8-mehanıkalandyrylǵan korpýs eki-úsh kolonnamen Elbaǵa qaraı jyljı tústi. Úshinshi mamyr kúni túske taman bizdiń bólimder Elbaǵa jetip, ormanǵa jaıǵasty. Vıllıster men motoıklderge mingen amerıkalyq ofıerler men soldattardyń bir toby bizge keldi. Anaý-mynaý formaldyqtar ysyrylyp tastalǵan kezdesý óte jyly jáne qýanyshty jaǵdaıda ótti. Jerge tósenishti jaıyp tastap, bir-birimizdi bar mázirimizben syılaı bastadyq. Bizder amerıkalyqtar kórgen alǵashqy orystar bolyp shyqtyq. Sodan beri 20 jyl da óte shyǵypty. Kóp nárse kóńilden jyraq qalyp, esten shyǵa bastapty. Biraq antıgıtlerlik soǵysta qalyptasqan odaqtas-soldattardyń sol bir jaýyngerlik dostyǵy eshqashan umytylmaq emes».
Baıqaǵan bolarsyz, Salyq aǵamyzdyń esteligi de ózi sııaqty salmaqty, sabyrly. Artyq pafos joq, tek áskerı adamǵa tán faktiler konstataııasy bar.
Dál osy esteliginde maıor Zımanov amerıkalyqtarmen Elbadaǵy kezdesý aldynda tutqynǵa túsken nemister arasynan ábden aryp-ashqan bir ofıer kórgenin, ol nemis tilinde óziniń amerıkalyq ekenin aıtyp, ózin solarmen jolyqtyrýdy ótingenin jazady. Baıǵus buǵan deıin osy sózin talaı keńes ofıerlerine aıtsa da, túsinetin pende tappaǵan sııaqty. Mektepte ári áskerı ýchılıede nemis tilin oqyǵan gvardııa maıory álginiń sózin asyqpaı tyńdap, ony brıgada shtabyna jóneltedi. Aıtqany rastalǵan soń álgi ofıerdi orystar amerıkalyq odaqtastarǵa qaıtarady.
Maıor Podberıozko men Zımanovtar bastaǵan keńes áskerleri Elbadaǵy amerıkalyqtarǵa kelgende álgi ofıer arsalańdap aldarynan shyǵyp, Salyq bastaǵan keńes áskerlerin kezek-kezek qushaqtap, áriptesterine bul ofıerlerdiń túsinistigi men ózine jasaǵan qamqorlyqtary úshin qaıta-qaıta alǵys aıtýmen bolǵandyǵy da estelikten tys qalmaǵan.
S.Zımanov maıdandaǵy ómiri týraly arnaıy memýar jazbaǵan. Kezinde «áskerı qupııa» retinde saqtalǵan onyń mártebeli marapatqa usynylǵan qujattary da kózi tirisinde Salyq aǵamyzdyń qolyna tımedi. Áıtse de maıdanger akademık sol kezdegi dástúrge saı ózimen birge shaıqasqan qarýlas dostarymen habarlasyp, olarmen hat-habar alysyp turǵan. Tipti egde tartqanyna qaramastan, 84 jasynda Uly jeńistiń 60 jyldyǵyna oraı Máskeýde ótken áskerı sherýge ardager ofıer – gvardııa polkovnıgi retinde qatysady.
Salyq aǵanyń ómirbaıandyq derekteri tolyq bolýy úshin myna bir derekti keltire ketken jón.
Áskerı ómir jolynda qatardaǵy jaýyngerden bastap, satylap ósý arqyly kýrsant, vzvod komandıri, rota komandıri, batareıa komandıri, dıvızıon komandıri, mınomet polki komandıriniń orynbasary, mınomet batalony komandıri, artıllerııalyq polk shtabynyń bastyǵy sııaqty asa jaýapty qyzmetterdi abyroımen atqarǵan Salyq Zımanovqa korpýs komandıri, general-maıor Aleksandr Nıkolaevıch Fırsov 1946 jyldyń basynda Máskeýdegi Bronetehnıkalyq áskerler akademııasyna oqýǵa túsýge usynys jasaıdy. Biraq qos birdeı ulynan aırylyp ańyrap qalǵan anasyna, aǵasynyń kelýin asyǵa kútken úsh birdeı qaryndasyna degen saǵynysh ony týǵan jerine tezirek jetýge asyqtyrady.
Aǵamyzdyń kóńil qoshy kelgende aıtylatyn áskerı ómiri jaıly syrlarynan taǵy bir estigenim, ornyna Akademııaǵa oqýǵa jiberilgen qarýlas dosy keıin ony oıdaǵydaı támamdap, general-leıtenant dárejesine deıin ósipti.
Salyq aǵamyz otbasy týraly áńgimelegende soǵysqa Zımanovtar áýletinen óziniń sońynan ergen Sapar jáne Otar atty eki birdeı inisiniń de attanyp, ekeýiniń de qan maıdannan oralmaǵany týraly aıtýshy edi. Biraq qaıtys bolǵandary týraly bir japyraq qara qaǵazdan ózge eshteńe kelmegen. Soǵystan keıin eń bolmaǵanda, jatqan ornyn anyqtap, oǵan týǵan jerdiń bir ýys topyraǵyn salý nıeti bolǵanyn, biraq qolynda naqty maǵlumat joqtyǵynan bul oıyn júzege asyra almaǵanyn qynjyla aıtýshy edi.
Ókinishke oraı, S.Zımanov qaıtys bolǵanǵa deıin qabiletsiz qolbasshylardyń óreskel qatelikterinen mıllıondaǵan adamnyń qandy qasapqa túskenin jasyrý úshin áýeli KSRO, keıin Reseı Federaııasynyń Qorǵanys mınıstrligi soǵysta qaza tapqandar men iz-túzsiz joǵalǵandar jaıly derekterdi qupııa ustady. Tek 2015 jyly ǵana bul qujattardan qupııalyq grıfi alynyp, jarııaǵa shyqty.
Osy eńbekti jazý barysynda armanda ketken arystardyń rýhy rıza bolýy úshin qos bozdaqtyń taǵdyry jaıly biz de muraǵattyq izdestirý jumystaryn júrgizdik. Soǵan súıensek, 1923 jyly týǵan Sapar Zımanov 1942 jyldyń 2 mamyrynda Gýrev qalasynan Qyzyl armııa qataryna shaqyrylyp, Ýkraına jerindegi Ońtústik-Batys maıdan quramyndaǵy 87-gvardııalyq mınomet polkiniń sapynda urysqa kirgen. Esil er 1943 jyldyń 16 naýryzy kúni Ýkraınanyń Harkov oblysy, Chýgýev aýdany Granovo selosy úshin bolǵan keskilesken shaıqasta erlikpen qaza taýypty.
Ókinishke oraı, armanda ketken taǵy bir bozdaq – Otar Zımanovtyń taǵdyr-talaıy jaıly derekterdi qansha izdesek te esh nátıje bermedi.
Qazaq halqynyń qaharman perzenti, gvardııa maıory S.Zımanov Uly Otan soǵysyna basynan aıaǵyna deıin qatysyp, 1946 jyldyń tamyz aıynda 651-artıllerııalyq polktyń shtab bastyǵy qyzmetin atqaryp júrgen kezde demobılızaııalanyp, týǵan eline oraldy.
Alǵashqy adymdar
Maıdan dalasynda zor abyroıǵa bólengen Salyq Zımanovtyń soǵys aıaqtalǵanda áli joǵary bilimi de joq bolatyn. Ol eki birdeı ulynan aırylyp, shermende bolǵan anasy men endigi jerde tirek bolar aǵasyn ańsaı kútken qaryndastaryna, aǵaıyn-týysqa jaıdan-jaı qaıtýdy jón kórmedi. Kóp oılanyp-tolǵanyp, áskerı qyzmetke bir taban bolsa da jaqyn zańgerlik mamandyqty tańdaıdy. Salyq aǵa týraly jazylǵan estelikterdiń basym kópshilikterinde onyń Saratov zań ınstıtýtyn, keıde Qazan zań ınstıtýtyn bitirgendigi jóninde jańsaq derekter kezdesedi.
Jas ofıerdiń tańdaýy sol kezde ataǵy dúrildep turǵan syrttaı oqytatyn Búkilodaqtyq Zań ınstıtýtyna túsedi. Bul sol jyldardaǵy quqyq qorǵaý júıesine joǵary bilimdi zańgerler daıarlaıtyn Keńes Odaǵyndaǵy eń iri oqý orny edi. Bir qyzyǵy, ol dál baıyrǵy ataýymen 1990 jylǵa deıin jumys istep, keıin Zań akademııasyna aınaldy. Al búginde O.E.Kýtafın atyndaǵy Moskva memlekettik zań ýnıversıteti degen atpen belgili. Bul oqý ornyn tańdaýynyń taǵy bir syry – onyń syrttaı oqytatyny edi.
Instıtýttyń elge jaqyndaý ornalasqan Qazan fılıalyndaǵy alǵashqy lekııalaryna qatysyp, tıisti qujattary, oqýlyqtary men tapsyrmalaryn alǵan soń keýdesin jarqyraǵan orden, medaldarǵa toltyryp, Atyraýǵa oralady.
Ańsap kútken anasymen, aǵaıyn-jurtpen qýana kórisip, sálemdesý reti aıaqtalǵan soń maıdanda júrip 1943 jyly partııa qataryna ótken jas kommýnıst oblystyq partııa komıtetine kelip, esepke turady. Árıne, jumysqa ornalasýdyń da jaı-japsaryn suraýdy umytpaıdy. Symdaı tartylǵan symbatty jas ofıerge ondaǵylar oblystyq prokýratýrany nusqaıdy.
Salyqtyń baqytyna qaraı, bul kezde osy mekemeni uzaq jyldar basqaryp, keıin respýblıka prokýrorynyń orynbasaryna deıin kóterilgen Báıish Hasanuly Tapalov degen azamat basqardy. Ol jas ofıerdi birden stajer retinde qabyldap, arada 1-2 aı ótkende arnaıy biliminiń joqtyǵyna qaramastan aǵa tergeýshilikke, keıin oblys prokýrorynyń tergeý isi jónindegi kómekshisi qyzmetine joǵarylatady.
Salyq tergeýshilik qyzmet atqaryp júrgen 1947 jyldyń jazynda oblysqa respýblıka prokýrory K.Ia.Rýmıanev keledi.
Konstantın Iakovlevıch 1919 jyldyń ózinde-aq partııaǵa ótken qart bolshevık, soǵysqa qatysyp, bir aıaǵyn maıdan dalasynda qaldyrǵan ardager azamat bolatyn. Qazaqstanǵa kelgenshe Reseıdiń asa iri oblystary – Stalıngrad jáne Novosibir oblystyq prokýratýrasyn basqarǵan tájirıbeli zańger Salyq sııaqty Uly Otan soǵysynyń ot-jalynynda shynyqqan, áskerı tártipke ábden mashyqtanǵan, eki tildi birdeı erkin meńgergen, matematıkadan sabaq bergen muǵalim retinde taldamaly oıǵa júırik azamatqa birden nazaryn aýdarady.
Oblysta issaparda bolǵan kúnderi Salyqty janynan tastamaı, túrli suraqtar qoıyp, bilim-biligin baıqastap, synaqtan ótkizedi. Áskerıler «Bog voıny» dep erekshe qadirleıtin mamandyǵyna qaraı «artıllerıst» dep erkelete arqasynan qaǵyp, janyna jaqyn tarta túsedi. Sapar sońynda oǵan respýblıkalyq prokýratýraǵa aýysýǵa usynys jasaıdy. Anasynyń ruqsatyn alǵan soń Salyq buǵan qýana kelisedi.
Osylaısha qylshyldaǵan jıyrma besten endi ǵana asqan jas ofıer 1947 jyldyń kúzinde respýblıkalyq prokýratýranyń asa mańyzdy ister jónindegi tergeýshisi bolyp shyǵa keledi.
Qazaq KSR Bas prokýratýrasynyń sol kezdegi R.Muhamedıarov, A.Chýrbanov, M.Demme sııaqty basshylary áskerı qyzmetke ábden tóselip, oblystyq prokýratýrada ájeptáýir tájirıbe jınaqtaǵan, onyń ústine Búkilodaqtyq Zań ınstıtýtynda syrttaı oqý barysynda teorııalyq bilimin de jetildirip júrgen jas tergeýshiniń jańa mamandyqty ıgerýdegi ynta-yqylasyn laıyqty baǵalap, birden qamqorlyqtaryna alady.
Almaty sııaqty kitaphanasy men aqyl-keńes berer mamandary mol ǵylymı ortaǵa kelgen soń Salyq ınstıtýttaǵy oqýyn myqtap qolǵa alyp, Qazandaǵy fılıalǵa alǵashqy úsh kýrstyń oqý baǵdarlamasy boıynsha ekstern jolymen emtıhandar tapsyryp, (ol kezde soǵysqa qatysqan joǵary shendi ofıerlerge mundaı múmkindik beriletin), sońǵy kýrsta Almatyda jańadan ashylǵan fılıalǵa birjolata aýysady.
Kóp uzamaı, 1948 jyldyń kúzinde Almatydaǵy fılıalda bes birdeı pánnen memlekettik emtıhan tapsyrýǵa kirisedi. Bul týraly ınstıtýttyń Almaty fılıalynda dırektor bolǵan Salyq aǵanyń ustazy L.V.Dıýkov: «Gvardııa maıory S.Z. Zımanov 1948 jyly Búkilodaqtyq zań ınstıtýtynyń Almaty fılıalyn (Qazan fılıalynan aýysý arqyly) syrttaı oqyp bitirdi. Bes memlekettik emtıhandy túgeldeı «óte jaqsyǵa» tapsyryp, aspırantýraǵa usynyldy. Bul kezde ol respýblıkalyq prokýratýrada asa mańyzdy ister jóninde tergeýshi bolyp istedi», – dep jazady.
Dál osy tusta Salyq Zımanovtyń keıingi ómirin kúrt ózgertken erekshe oqıǵa boldy.
Quqyq qorǵaý men memleket qaýipsizdigi salasynda joǵary bilimdi kadrlar tapshy zamanda respýblıkalyq mekemelerdegi basshy qyzmetterde arnaıy quqyqtyq bilimi joq azamattar da qyzmet isteı beretin. Sondaı laýazym ıeleriniń biri 40-50 jyldary Qazaq KSR Memlekettik qaýipsizdik komıtetiniń orynbasary qyzmetin atqarǵan polkovnık Baızolda Sákenov boldy. Ol da 1948 jyly Búkilodaqtyq Zań ınstıtýtyna memlekettik emtıhan tapsyrýǵa Salyqpen birge daıyndalady.
Emtıhanǵa daıyndyq jáne oǵan qatysý barysynda qashanda Salyqtyń bilimdiligi men alǵyrlyǵyn, dátke de, syrǵa da beriktigin ańdaǵan Sákenov oǵan memlekettik qaýipsizdik júıesine aýysýdy usynady. Tipti onyń kelisimin kútpeı-aq syrtynan qujattaryn rásimdeýge kirisip ketedi.
Bir kezderi ózi zor senim artyp, alystaǵy Atyraýdan arnaıy shaqyrýmen aldyrǵan jas shákirtiniń ózimen aqyldaspaı jasaǵan bul asyǵystaý áreketine renjigen shikámshil qart bolshevık Rýmıanev Salyqqa qatqyldaý sóılep, narazylyǵyn bildiredi.
Qashanda birbetkeı, tikminez Salyq dıplom qolǵa tıgen soń syrtynan ton pishken jańa «dosy» Baızoldaǵa da, túımedeıdi túıedeı etken bastyǵyna da razy-hosh aıtyp, aspırantýraǵa berilgen joldamany tańdaıdy. Dál osy oqıǵa onyń budan keıingi taǵdyryna kúrt ózgeris engizip, ómiriniń sońyna deıin serik bolǵan ǵylym-bilim álemine alyp keledi.
Osylaısha áýeli temirdeı tártipke negizdelgen áskerı ómir men alǵa basqan árbir qadamyńdy zań talabymen ólsheıtin prokýratýra organynda ótkizgen on jyldan soń Salyq Zımanovtyń shetsiz-sheksiz ǵylym ólkesindegi jemisti jyldary bastaldy.
Búkilodaqtyq zań ınstıtýtynda syrttaı oqyǵan jyldary ǵylymǵa beıimdele bastasa da, bul salanyń oǵan áli de bolsa, beımálim qyrlary kóp edi. Naqty buıryq, shuǵyl tapsyrma, jedel áreketke negizdelgen áskerı-quqyqtyq tártippen salystyrǵanda árbir sóz, pikirińizdi saralap, salystyryp, taldap, tolǵap aıtýdy qajet etetin ǵylymı qyzmettiń jaıy múlde bólek bolatyn. Bul oǵan júris-turysyńnan bastap oılaý, pikir jarystyrý, ózgeniń kózqarasyn da eskerip, óz oıyńdy elep-ekshep aıtýdy talap etetin ǵylymı ortamen jańasha qarym-qatynas júıesin qalyptastyrýdy qajet etti.
Sonymen, 1948 jyldyń 1 qyrkúıeginde S.Zımanov Qazaq KSR Ǵylym akademııasy quqyq sektorynyń akademııasyna aspırant retinde qabyldanady.
Dál osy jyly onyń ómirinde taǵy bir aıtýly oqıǵa boldy. Ol budan keıingi ǵumyrynda ózine adal jar, anasyna ıbaly kelin, qaryndastaryna qamqor jeńge, balalaryna aıaýly ana bolǵan Shárban Battalqyzymen otasyp, shańyraq kóterdi.
Ómirdiń nebir qııa joldary men qııan soqpaqtarynda senimdi serik bolar ómirlik qosaǵyn naǵyz erteginiń batyrlaryndaı tańdaı bilgen asqar taýdaı aǵalardyń kóregendigine árdaıym tań qalamyn. Jalpy, ataǵy alysqa ketip, abyroıǵa bólengen kez-kelgen azamattyń tabystarynyń tasasynda Qobylandynyń Qurtqasyndaı, Alpamystyń Gúlbarshynyndaı aǵalarymyzdyń babyn da taýyp, balasyn da asyrap, aǵaıyn-týysyna da qamqor bola bilgen názik jaratylys ıeleri turady. Shárban apamyz osyndaı aıaýly jandardyń qatarynan edi.
Aqıqat úshin aıta keteıik, Shárban Battalqyzynyń jeke ómiri men ǵylymdaǵy jetistikteriniń ózi bir emes, birneshe kitapqa jetip artylady.
Arqaǵa aty málim ataqty Jarylqap batyrdyń tuqymy Battal atamyz otyz ekiniń asharshylyǵynda qyzyl bıliktiń keleńsizdikterine qolyna qarý ala qarsy shyǵyp, halyq kóterilisin bastapty. Sol úshin Battal Ábeýov 1932 jyldyń ózinde repressııanyń qandy qasabyna túsip, atylyp ketedi. Kóp eshteńeden yǵa qoımaıtyn týrashyl Zımanov muny ár jyldary toltyrǵan ómirbaıandyq anketasynda jasyrmaı, anyq kórsetip otyrǵan.
Ákesiniń halyq jaýy bolyp, repressııa sheńgeline túskenine qaramastan Shárban apamyz Qaraǵandy oblysynyń qııan túpkiri – Shet aýdanyndaǵy qazaq mektebin 1939 jyly altyn medalmen bitirip, Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń hımııa fakýltetine oqýǵa qabyldanady. Ol ekinshi kýrsta oqyp júrgende soǵys bastalyp, Shárban apaı elge oralady. Jerlesteriniń «halyq jaýynyń qyzy» degen túrtkisinde qalmaýy úshin Almaty oblysyndaǵy orta mektepte hımııa jáne fızıka páninen ustazdyq etip, oqý isiniń meńgerýshisine deıin kóteriledi.
Soǵys aıaqtala salysymen Máskeýdegi oqýyn jalǵastyrady. Máskeý memlekettik ýnıversıteti sııaqty Keńes Odaǵynyń eń bedeldi ýnıversıtetin úzdik bitirgen Shárban aspırantýraǵa berilgen sanaýly joldamanyń birine qol jetkizedi. Ony da oıdaǵydaı támamdap, 1952 jyly kandıdattyq, al 1968 jyly doktorlyq dıssertaııasyn zor tabyspen qorǵaıdy.
Shárban Battalqyzy otandyq hımııa ǵylymynyń damýyna úlken úles qosyp, ózindik ǵylymı mektep qalyptastyrdy. Eki júzden astam ǵylymı eńbek jazdy. Ashqan ǵylymı, ónertapqyshtyq jańalyqtary úshin 7 birdeı búkilodaqtyq avtorlyq kýálikke ıe boldy. Ol 1975 jyly Ulttyq ǵylym akademııasynyń múshe-korrespondenti, al 1989 jyly akademıgi bolyp saılandy. Bir ǵajaby, Keńes zamanynda búkil Qazaqstanda bir shańyraqtan erli-zaıypty qos akademık shyqqan eki-aq otbasy boldy. Sonyń biri – Salyq aǵamyz ben Shárban apamyz qurǵan Zımanov-Battalovalardyń jarasty juby edi.
Psıhologtardyń paıymdaýynsha, er azamat ózine jar izdegende kóbinese anasyna uqsas adamdy tańdaıdy eken. Ómirlik serik tańdaǵanda Salyq aǵamyz da óz anasyndaı aqyl men minezge baı, ómirdiń qandaı synaqtaryna qaımyqpaı qarsy turyp, erimen birge eńsergen Shárban apamyzdy dál osyndaı asyl qasıetteri úshin alǵan sııaqty kórinedi.
Salyqtyń ákesi erterek dúnıe salǵannan keıin asharshylyq, joq-jitiktik qyspaǵynda qalǵan Bolǵan ájemiz úsh ul, úsh qyzyn qyzǵyshtaı qoryp, joqtan bar jasaı júrip qatarǵa qosty. Tepse temir úzetin atpal azamattardyń ózi asharshylyq tyrnaǵyna iligip, halqymyzdyń teń jartysyn jalmaǵan náýbet jyldarynda osyndaı qajyr-qaırat kórsetken adamdy «analardyń anasy» desek, artyq bola qoımas.
Shárban apamyz enesin týǵan anasyndaı syılap, qaıyn sińlilerine jol kórsetip, joba siltegen aqylman jeńge boldy. Sonyń arqasynda Sákeńniń Mádına degen qaryndasy Shárban Battalqyzynyń yqpalymen hımııa ǵylymyn tańdap, keıin dál osy saladan ǵylym kandıdaty atandy. Úlken qaryndasy Dına Keńes Odaǵynyń Batyry Jánibek Eleýsizovke turmysqa shyǵady. Máskeýge qol ustasyp qatar kelgen Salyq pen Shárban 1948 jyly aspırantýraǵa da qatar túsedi. Olardyń budan keıingi ǵumyry bir shańyraq astyndaǵy tatý-tátti, jarasymdy tirlikpen jalǵasyp, ǵylym álemindegi berekeli, tabysty, unasymdy jyldarǵa ulasady.
Muhtar Qul-Muhammed
