(Maqalanyń túpnusqadaǵy taqyryby: "Qazaq tarıhy. Sóz basy")
Tarıh deıtin: burynǵy ótken zamannyń jaıynan sóılep turatuǵyn, burynǵy ótken kisilerdiń isinen habar beretuǵyn bir ilim. Qazaqtyń kóbi ony «shejire» dep aıtady. Bu zamannyń ǵalymdary tarıhty eń ońdy muǵalim dep túsinedi.
Tarıh – túzý jóndi úıretýshi dep aıtady. Tarıh halyqty túzý jónge silteýshi bolsa, oǵan dúnıe de túzýshiliktiń kitaby. Tirshiliktiń jolbasshysy deýge de bolady. Keleshek kúnniń qandaı bolashaǵyn bilýge tarıh anyq qural bolady.
Óziniń tarıhyn joǵaltqan jurt, óziniń tarıhyn umytqan el – qaıda júrip, qaıda turǵandyǵyn, ne istep ne qoıǵandyǵyn bilmeıdi, keleshekte basyna qandaı kún týashyǵyna kózi jetpeıdi.
Bir halyq óziniń tarıhyn bilmese, bir el óziniń tarıhyn joǵaltsa, onyń artynsha ózi de joǵalýǵa yńǵaıly bolyp turady. Dúnıe de óńge jurttar qatarynda kim qor bolmaıyn, tuqymym quryp qalmasyn degen halyq óziniń shejiresin ımanı dərejesinde uǵyp bilýge tıis bolady.
Qazaq ishinde hər úıdiń otaǵasy, hər aýyldyń aqsaqaly turǵan bir shejire, burynǵy ótken-ketkennen estigen bilgeni bolsa, keıingi jastarǵa sonyń bərin aıtyp otyrady. Biraq el ishinde júrgen shala mollalar, tarıhtyń ne ekenin bilmegen nadan qojalar tarıh dese eki qulaǵy tik turady. «Təıiri, tarıh nege kerek?! Ol ne aıtady deısin; ənsheıin ertegi, ótirik qoı! Qudaıdyń buıryǵy emes, Muhammedtiń sózi emes, ony oqý-bilý ne kerek!» dep ańdaý elge aramzalyǵyn qylyp, tarıhtan jurttyń kóńilin sýytady.
Tarıh ne aıtady? –deseńiz, onyń aıtatyny mynaý: bizdiń burynǵy babalarymyzdyń kim ekendigi; olardyń dúnıede ne istep, ne bitirgendigi; qandaı qýaty barlyǵy, ol qýatty ne orynǵa jumsaǵandyǵy; istep júrgen isiniń qaısynan paıda, qaısysynan zarar kórgendigi; burynǵy babalarymyzdyń dosty-duspany kim ekendigi; ne sebeppen baǵy taıǵandyǵy jəne soǵan uqsas isterdiń barlyǵyn tarıh sóılep túsindirip turady.
Burynǵy babalarymyzdyń basynan keshken jaqsy-jaman qandaı ýaqıǵa bar bolsa, onyń bəri de ótkendegi bir istiń nətıjesinen týǵan bolady. So sekildi, keleshekte bizdiń basymyzǵa túseshek bir ýaqıǵa, osy kúnde qylyp júrgen isimizdiń nətıjesi bolmaqshy. Tarıh oqysaq, onyń sózin oqysaq qandaı isten qandaı nətıje týatynyn anyq biletin bolamyz: jaqsy isten jaqsylyq, jaman isten – jamandyq týmaqshy.
Burynǵynyń «ne ekseń – sony orarsyń» degen sóziniń tereń maǵynasy osy. «Qudaı ne jazsa – sony kórermiz» deý soqyrlyqtyń belgisi, taǵdyr da jazǵany bolar deý –aqymaqtyqtyń belgisi. Shónki (!) adam neni tilese, Qudaı sony taǵdyr qylmaqshy.
Tiken ekken jerge bıdaı shyqpaqshy emes, aǵashtyń tamyryna baltanyń júzi tıse – qurymaqshy.
Burynǵynyń kóbi kúsh-qýatty tıisti ornyna jumsamaı, biriniń kózin biri shuqýdan ýaqyty artylmady, istegeniniń bəri jəbir, zalym boldy; qalǵanynyń bəri zorlyq-zombylyq edi. Qanekı! Dúnıe ahırette sonysynan ne paıda kórmekshi?! Qıamet kúnine deıin saýaby baryp turatyn isi qaısy? Bəri de qabirde shirip jatyr. Janynyń kórgen kúni qandaı ekeni Qudaıǵa ǵana məlim!
Eger tarıh oqysaq, paıdasy bar istiń qandaı ekenin bilip, sony istemekshimiz! Zaraly isten qashpaqshymyz! Burynǵynyń ońdy isinen úlgi almaqshymyz!
Osy kúnde istep júrgen isimiz, qylǵan jumysymyz, minez-qulqymyz, sózdiń bəri keıingilerge tarıh bolyp qalady. Burynǵynyń tarıhy jazylmaı qalýshy edi, endigi tarıh kúni-kúnimenen jazylyp turylady. Keıingiler ǵıbrat alarlyq úlgi tastap ketip alǵys alarmyz ba? Joq, dalaǵa laǵyp, jónsiz ketip qarǵys-laǵynet alamyz ba? Keýdesinde kózi bar adam kóp oılanarlyq jumys.
Tarıh – túzý, jóndi úıretýshi; tarıh túzýshiliktiń kitaby; tarıh tirshilikte jolbasshy deıtinimiz osy.
Biz əzirgi sózdi osynyń menen qysqarta turamyz. Munan soń «Qazaq» gazetinde qazaqtyń anyq shejiresin jazyp turmaqshymyz.
Túrik balasy. Qazaq tarıhy. Sóz basy. «Qazaq», 1913, № 2. // Álıhan Bókeıhan. Shyǵarmalarynyń tolyq jınaǵy. III tom.
- "Saryarqa" baspa úıi, Astana, 2009. - 375-376 better.
Daıyndaǵan: Arman ÁÝBÁKIR,
"Adyrna" ulttyq portaly
