Mūstafa Şoqai mūrasy. «Ädebiettegı jala qūjatpen däleldengen joq»

Türkiiadaǧy qazaq ǧalymy, doktor Äbdıuaqap Qara Mūstafa Şoqaidyŋ fransuz tılınde jazǧan maqalalaryn ırıktep, jinaq etıp şyǧardy. Qazaq, türık, orys jäne tüpnūsqa fransuz tılınde jeke-jeke kıtap bolyp şyqqan būl eŋbek «Keŋes odaǧynyŋ türkı älemı saiasaty» dep atalady. Şoqaitanuşy ǧalymmen bolǧan sūhbatty nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.

Tek  qazaq halqy ǧana emes, küllı türkı halyqtarynyŋ bırlıgı men yntymaǧyn aŋsap, ūlt mūraty üşın küresken, Türkıstan ideiasynyŋ avtory Mūstafa Şoqaidyŋ bolmysy älı tolyq aşylmaǧan. Ol el tarihynda türkı halyqtarynyŋ bırtūtas ideiasynyŋ avtory, saiasi qairatker retınde qaldy. Taiauda şoqaitanuşy ǧalym, professor, doktorÄbdıuaqap Qaranyŋ qūrastyruymen Mūstafa Şoqaidyŋ maqalalarynyŋ jinaǧy jaryq kördı. «Keŋes odaǧynyŋ türkı älemı saiasaty» dep atalatyn būl kıtapqa Mūstafa Şoqaidyŋ fransuz tılınde jazǧan maqalalary toptastyrylǧan. Jaŋa dünie osy maqalalardyŋ qazaq, orys jäne türık tılındegı audarmasy retınde är tılde jeke kıtap retınde jaryq kördı. Qairatkerdıŋ köpşılık bıle bermeitın maqalalary basylǧan «Keŋes odaǧynyŋ türkı älemı saiasaty» atty kıtabyn qolǧa alyp, ony qūrastyryp, jaryqqa şyǧarǧan doktor Äbdıuaqap Qaradan sūhbat aldyq. «BŪL KITAP ALǦAŞQYSY DA, SOŊǦYSY DA EMES» - Keŋes Odaǧy qūramynda bolǧan elderde Mūstafa Şoqaidy «satqyn» dep bıletınder älı de kezdesedı.  Būl kıtap Şoqaidyŋ atyna kır keltıretınderge tosqauyl bola alady ma? - Mūstafa Şoqai Keŋes Odaǧynda«satqyn» dep jala jabyldy. Endı Täuelsızdık alǧannan keiın 30 jyldaǧy uaqytta qazaq tarihşylary mūny joqqa şyǧardy, arhivtegı derektermen däleldedı. Endı būl «satqyn» degen mäselenı joiu bır kıtap kölemınde bıtetın jūmys emes. Būl Mūstafa maqalalaryn toptastyrylǧan kıtaptardyŋ alǧaşqy da, soŋǧysy da emes. Būl kıtapŞoqaidyŋ satqyn emestıgın körsetetın  kıtap. Mūnda da bız derekter men mälımetterdı berdık. Bıraq, basty mäsele, menıŋ oiymşa, nasihattauda jatyr. - Būl kıtap qanşa tılge audarylyp, jazyldy? - Mūstafa Şoqaidy tek qazaqtarǧa ǧana tanyp qoimaidy. Bıraq onyŋ jetıstıkterın bız qazaqtar ǧana bılemız. Basqa halyqtar köp bıle bermeidı. Nege? Öitkenı qazaq tarihşylary qazaq tılınde ǧana jazady. Şoqai turaly zerttteu eŋbekterınde basqa tılderde, äsırese, orys tılınde jazu kerek eken. Nege? Öitkenı «satqyn» degen mäsele sol orys tılındegı aqparatta köp kezdesedı. Aǧylşyn tılınde, türık tılınde, nemıs, fransuz tılderınde aqparatty köp kezdestırmeimız. Sondyqtan būl mäselenı aldymen orys tıldılerge osy derekterdı jetkızu kerek. Myna kıtaptyŋ tüpnūsqasy fransuz tılınde. Sebebı Mūstafa Şoqaidyŋ fransuz tılındegı 120 maqalasynan zerttep, Türkı düniesıne qatysty 41 maqalasyn kıtapqa toptastyryp, ötken jyly jariialadyq. Endı biyl fransuz tılındegı maqalalaryn üş tılge audaryp şyqtyq. Ärine bırınşı qazaq, türık, odan keiın orys tılıne mındettı türde audardyq. Sebebı orys tıldı oqyrmanda Mūstafa Şoqaidyŋ şyndyǧyn oqysyn, kıtap arqyly körsın. Eger de būl kıtaptaǧy mälımetterge kelıspese, oqyrman oǧan qarsy derek körsetsın. Bız orys tılınde şyǧarǧan sebebımız bır jaǧynan Türkı düniesınen özge halyqtar, atap aitqanda, özbekter, türıkmender, qyrǧyzdar, äzerbaijandar, tatarlar bükıl Keŋes kezındegı halyqtar türık tılı men orys tılın bıldı. Būl kıtap olarǧa jetedı. Sebebı Mūstafa Şoqai sol halyqtardyŋ täuelsızdıgı üşın küresken, maqala jazǧan. Sol halyqtar da Şoqaidy jaqsy köredı. Sol mälımettermen tıkelei tanyssyn degen maqsatta orys tılınde audarma boldy. Ekınşı maqsatymyz, orys tıldı oqyrmandar özımızde bar. Qazaq tılın bılmeitın, tek orys tılın bıletın Qazaqstandaǧy azamattarymyz oqysyn, Resei azamattary oqysyn. Mūstafa Şoqaidyŋ eşqandai «satqyn» emestıgın bızdıŋ kıtapqa jazǧan qomaqty mälımetterden tanyssyn degen maqsat boldy. Degenımdei, bır kıtappen oǧan jabylǧan «satqyn» degen jansaq közqarasty bırjolata joiuymyz mümkın emes. Bıraq būl kıtap sol maqsatta jasalǧan bır qadam, bır tamşy. «QAZAQ TILDI OQYRMANNAN SŪRANYS KÖP» - Mūstafa Şoqaidyŋ ruhani, mädeni, saiasi mūrasyn igerıp, älemge tanystyratyn būl tuyndy qanşa tirajben basyldy? - Mūnyŋ tirajy köp emes. Türkiiada qazaq tıldı oqyrman öte az. Bızdıŋ Türkiiada jahandanudy oqityndar azaidy. Ädette bızde myŋ tirajben şyǧady. Bız endı qazaq tılındegı kıtabymyzdy 300 tirajben basyp şyǧardyq. Taiauda ǧanaQazaqstanǧa bardyq, Qyzylordada boldyq. Qorqyt ata atyndaǧy Qyzylorda universitetınıŋ janynda Mūstafa Şoqaidy zertteu ortalyǧy bar. Ǧylymi-praktikalyq konferensiiada būl kıtaptyŋ tūsaukeserı boldy. Osy oraida kelgen ǧalymdarmen bırge Qyzylordanyŋ äkımı Nūrlybek Nälıbaev myrzaǧa kıru mümkındıgımız boldy. Ol jerde Şoqaiǧa qatysty äkımge bırneşe ötınış aityldy. Men de bır ötınış jasadym. «Endı myna kıtap qazaq tılınde Türkiiada şyqty. Bıraq Türkiiadan kıtap tasyp jüru qiyn ärı oqyrmanǧa jetkızıluı de qymbatqa tüsedı. Sondyqtan Qyzylorda oblysy äkımınıŋ qoldauymen osy kıtap Qazaqstanda basylyp şyqsa dedık. Būl kıtapqa sūranys joǧary. Äleumettık jelıde «būl kıtapty qaidan alamyz?» degen sūraqtar bar. Türkiiadan alu qymbatqa tüsedı, uaqyt ketedı»,-dedım. Äkımge Mūstafa Şoqai kıtabyn osy jerde basyp, oqyrmanǧa qoljetımdı etu ūsynysyn aittyq. Ol «zaŋ şeŋberınde qarastyramyz» dedı. JİNAQTYŊ EREKŞELIGI - Būl Şoqai turaly alǧaşqy jäne soŋǧy kıtap emes. Degenmen būl kıtaptyŋ Mūstafa Şoqai turaly jazylǧan özge eŋbekterden aiyrmaşylyǧy nede? - Būl kıtap erekşe. Sebebı būǧan deiın Şoqaidyŋ «Iаş Türkıstan»jurnalyndaǧy maqalalary Qazaqstandaǧy «Qainar» baspasynda 18 tom bolyp jaryq körgen. Odan keiın ol ekı tomǧa qosymşa mälımetter bolyp jaryq kördı. Endı «Iаş Türkıstan» jurnalyndaǧy maqalalar audarma. Būl jurnaldyŋ tılı qazaqşa emes, arab ärıpterımen şyǧady jäne bükıl türkı tılderınen qūralǧan tıl dep aitylady. Jurnaldyŋ redaksiia ūjymy ol tıldı «şaǧatai tılı» dep ataǧan. Ūjymnyŋ özı de «HV ǧasyrdaǧy şaǧatai tılımen HH ǧasyrdaǧy mäselenı kötere almaimyz»  dep aitady. - Mūstafa Şoqaidyŋ fransuz tılındegı maqalalaryn özge tılge audaruda qiyndyqtar boldy ma? - «Iаş Türkıstan» jurnalyndaǧy maqalalardy audaruda qatelıkter men qiyndyqtar boldy. Ol tıldı tüsınu qiyn. Jurnal tılın tüsınu üşın bırneşe türkı tılın bılu kerek. Onyŋ syrtynda fransuz tılındegı maqalanyŋ erekşelıgı bar. Menıŋ oiymşa, salystyryp oqysaq, bız şyǧarǧan kıtaptaǧy maqalalar öte jinaqy, tılı ötkır, oqyrmanǧa da oquǧa tartymdy. Onyŋ sebebı Mūstafa Şoqai ony fransuz tılınde jazǧannan keiın fransuz jurnalynyŋ oqyrmandaryna qarata jazylǧan. Al fransuzdar Türkıstandyq emes, Türkıstandaǧy qazaqtardyŋ, özbekterdıŋ, özgenıŋ jaǧdaiyn bılmeidı. Olar jat halyq. Sondyqtan olardy maqalany tüsınuı üşın aşyq tıldı jüienı qoldanǧan. Odan keiın jalyqpas üşın ülken şeberlıkpen jazǧan. Keide mūndai saiasi, tarihi, ekonomikalyq maqalalardy är adam oqi almaidy. Mamany bolmaǧannan keiın adamdy jalyqtyrady. Şoqaidyŋ maqalasyn kez kelgen adam öte bır tartymdy tılmen oqi alady, jalyqpaidy. Būl kıtap özgelerden tartymdy tılımen özgeşe. AUDARMAŞY MENAVTORDYŊ DEŊGEIIN KÖRSETETIN KITAP - Kıtaptyŋ Türkiiadaǧy tūsaukeser räsımıneTürkiianyŋ bedeldı azamattary men  Qazaqstannan arnaiy qonaqtar da barǧan eken. Sol turaly aityp berseŋız. - Ūlttyq tarihi muzei direktorynyŋ orynbasary Aqmaral İbraeva keldı. Ol kısınıŋ şäkırtı Äsemgül Temırhanova degen jas maman tarihy bar, doktorant ataǧyn alǧan. Onyŋ bızge tigızgen  ülesı öte köp. Men özım kezınde Azattyq radiosynda audarmamen ainalystym. Eger audarma sapaly bolmasa, jaqsy avtordy naşar etıp körsetedı. Egerde naşar avtor jaqsy audarmaşyǧa tüsse, audarmaşy ony köterıp jıberedı. Men audarma sapasyna qatty män berdım. Būl avtor anau-mynau emes, Türkı düniesınıŋ bırtuar azamaty, qairatkerı. Sondyqtan onyŋ jazbalaryn naşar etu yŋǧaisyz bolady. Mūstafa Şoqaidyŋ är sözın audaruda sapaly bolǧanyn qaladyq. Sol sebeptı audarma jūmysy boiynşa kıtapty ekı ǧalymǧa jıberıp, tekserttık. Orys tılındegı audarma bıtkennen keiın Qazaqstandaǧy Äsemgül Temırhanovaǧa qarap şyǧuy üşın jıberdık. Ekınşıden Euraziia Ūlttyq universitetınıŋ belgılı professory Maqsat Alpysbesūlyna da jıberdık. Ekeuı de sapaly audarma ekenın aitty. Emle qatelıkterın tüzettık. Euraziia Ūlttyq universitetınıŋ belgılı professory Danagül Mahatqyzyna qazaq tılındegı audarmany jıberdık. Ol kısı qarap şyqty. Memlekettık tarih institutyndaǧy jas ǧalym Nūrjan Qoŋyrbai da qarap şyqty. Türık tılındegı nūsqany Türkiiadaǧy ekı jas ǧalymǧa jıberdık. Solai audarmanyŋ sapasyna köz jetkızıp, baspaǧa berdık. Ūlttyq Tarih muzei instituty direktorynyŋ orynbasary Aqmaral İbraeva şäkırtın ertıp, Ankaradaǧy tūsaukeserge kelıp, at salysty. Üles qosqany üşın köp raqmetımdı aitamyn! - Mūstafa Şoqai quǧyndalǧan basqa qairatkerlerge qaraǧanda elımızge keş oraldy. Onyŋ eŋbekterı älı köp adamǧa belgısız.Osy eŋbekten Mūstafa Şoqaidyŋ bolmysy tolyq aşyldy ma? - Mūstafa Şoqaidy köp adam älı naqty bıle bermeidı. Onyŋ eŋbekterı oqyrman qolyna tolyq jetpei otyr. HHI ǧasyrda kıtap oqu da qalyp barady. Kino, serial degen adamnyŋ uaqytyn alady. Sondyqtan bız oqyrmandy kınalamai, Şoqai turaly qyzyqty kıtap jazuǧa tyrysamyz. Bızde ülken mındet pen jauapkerşılık bar. ROMANDAǦY OQİǦA TARİHİ DEREKPEN SÄIKES KELMEIDI - Mūstafa Şoqaidy tanytudyŋ taǧy qandai joly bar? -  Sonymen qatar, Şoqaidyŋ idealaryn qamtyp, oqyrmanǧa jetkızu üşın serial men kino öte maŋyzdy eken. Ötken ailarda «Mırjaqyp. Oian, qazaq!» öte sättı şyǧyp, halyq qyzyqty. Onyŋ aldynda Ahmet, Abai syndy türlı kinolarǧa halyq qyzyǧuda. Ärine, kinogerler men ssenariisterde jauapkerşılık joǧary boluy kerek. Taqyrypqa adal boluy kerek. Körermen qyzyqsyn dep būrmalap jatsa, ol da dūrys emes. Onda bız Mūstafa Şoqaidyŋ bolmysyn halyq jadynda qate qalyptastyryp alamyz. Soŋǧy uaqytta tüsırılgen tarihi filmder naqty jasalǧan.  Osy siiaqty Mūstafa Şoqaidy da naqty şyndyqqa süiene otyryp, tarihi filmderdı tüsıru kerek. Şoqai tek qazaqtyŋ emes,  küllı türıktıŋ qairatkerı. Ol turaly şyǧarma, eŋbek jazarda asa mūqiiatpen qarau kerek. - Mūstafa Şoqaidy «satqyn» dep tanudyŋ mänısı nede? - Mūstafa Şoqaiǧa jaǧylǧan jala roman arqyly keldı. Mūstafa Şoqai satqyn emes! Ol turaly eş dälel, fakt joq. Keŋes Odaǧy oǧan qarsy ǧylymi maqalamen «satqyn» dep oǧan at qoiyp aidatqan joq. Jala bolǧandyqtan ol bır fantaziia arqyly qūralǧan. Serık Şäkıbaevtyŋ «Ülken Türkıstannyŋ küireuı» atty romanynda ǧana jala jabylǧan. Sony orys, qazaq, qyrǧyz tılınde köp tirajben taratyp, halyq jadynda Mūstafa Şoqai «satqyn»  degen ūǧym qalyp ketken. Ol nasistermen bırge bolmaimyn degen. Nasister Şoqaidyŋ qarsy bolǧany üşın oǧan u berıp, öltırgen. Elı üşın janyn bergen adamdy «satqyn» dep tanu ülken jala!  Būǧan qarsy bolatyn ǧalym bolsa, derekpen kelsın. Ekınşı düniejüzılık soǧysynan keiın nemısterdıŋ arhivı Keŋes qolyna ötken. «Osy nemıs arhivterınen Mūstafa Şoqaidyŋ satqyndyǧy turaly derekterdı tabyŋdar!» dep Stalin būiryq beredı.  Keŋes Odaǧynyŋ Qauıpsızdık ministrlıgı aqtaryp, «satqyndyq turaly eşqandai derek joq» dep Stalinge raport bergen. Şoqaidyŋ «satqyndyǧy» turaly derek joq. Iаǧni, Mūstafa Şoqaiǧa ädebiette jabylǧan jala qūjattarmen däleldengen joq. Al Mūstafany satqyn ǧylyp körsetken körkem ädebiet tarihi derek retınde jürmeidı. - Mūstafa Şoqaidyŋ ūlylyǧyn därıptegen el turaly bırer söz bolsa? - Mūstafa Şoqai rasynda ūly tūlǧa. Ony tek türkı halyqtary emes, bükıl Europa moiyndaidy. Parijge barsaŋyzdar, Mūstafa Şoqai tūrǧan üi bar. Fransuz halqy Şoqaidy qūrmettep, onyŋ üiınıŋ janynan saiabaq aşyp, ışıne müsının qoiyp otyr. Eşbır el, äsırese Fransiia sekıldı Europa mädenietı asa damyǧan el özge memlekettıŋ ūly tūlǧasyna müsın qoiyp, saiabaq aşpaidy. Olai jasau üşın öte biık tūlǧa boluy kerek. Mıne, Mūstafa Şoqai osyndai qūrmetke bölengen. Fransuzdar bügın Mūstafa Şoqaidy asa qūrmetteidı.Ol tek öz elı üşın emes, özı bolǧan barlyq eldıŋ täuelsızdıgı üşın küresken ūly tūlǧa. Bız ony qūrmettep, nasihattauǧa tiıspız. - Uaqyt bölıp sūhbat bergenıŋızge köp raqmet!  

Symbat Nauhan

«Adyrna» ūlttyq portaly