Baiqatpai dünie keŋın, tarlyǧyn da, Qaitkende qamtu üşın barlyǧyn da, Sonan keiın şaitandar jailap alǧan – Qan sekıldı adamnyŋ tamyrynda. Men aitsam, közım jetken şyndy aitam. Qan bolyp tamyryŋda jür-au şaitan! Tartarsyŋ qiiamette sen jazany, Malǧūnnyŋ düniedegı tılın alsaŋ! Mäşhür Jüsıp
Alpys üş jasqa tolǧan Jauynbai özınıŋ dos-jarandary men joldasjoralaryn tügel şaqyryp, zeinettoiyn jasaǧan. Osy auyldaǧy eŋ eŋselı, eŋ ülken üilerdıŋ bırınen sanalatyn būnyŋ şaŋyraǧyna qyryq şaqty adam jinalyp, oi, bır aidy aspanǧa şyǧaryp edı ǧoi, sonda! Astauşa tabaqtarǧa üiemelete salynǧan et ataulynyŋ eŋ asyldary da jartylai jelınbei qaldy, araq şaraptyŋ sudai aqqany sonşa – erkekter tūrmaq äielderdıŋ özı de bırı yqylyq atyp, bırı yŋyrsyp än aityp, endı bırı eŋırep jylap, neşe türlı qyzyqtar körsettı ǧoi. Bärınen de anau Kenjebektıŋ äielı Äsemnıŋ ıstegen qylyǧy tıptı ūiat boldy-au! Ol Qasymhannyŋ iyǧyna asylyp tūryp, «Men senı süiem» dedı emes pe?! Qū-da-a-i! Alpysqa taiap äje bolyp otyrǧan kempırdıŋ sözın qara! Abyroi bolǧanda, būl sözdı Kenjebek baiqūs estıgen joq. Ol tūştalaŋdap otyryp, tört-bes tostan keiın-aq tyrapai asqan. Toi bastala salysymen asabalyqty öz qolyna alǧan Täikennıŋ de jasamaityny joq. Ülken astan keiıngı üzılıs kezınde toişyl qauymǧa oiyn oinatam dep, neşe türlı qyzyqqa da, şyjyqqa da batyrdy-au, sabazyŋ! Mūndaǧylardyŋ bärınen jasy kışı, qyryqtan endı ǧana asqan tılmar jıgıt dastarhan üstınde-aq toiǧa kelıp otyrǧan aǧalar men jeŋgelerın maqtau sözge äbden toidyryp tastaǧan bolatyn. Sodan ba, älde, bärıne sonşa syily azamat pa, onyŋ ärbır ūsynysyna tügelı «läppäi» desıp otyrǧan. Täiken asaba bi bileuge arnalyp qoiylǧan atşaptyrym ülken bölmege barlyǧyn şaqyryp alyp:
– Ua, altyn aǧalar, jarqyn jeŋgeler! Men sızderdıŋ jüzderıŋızge qarasam, jasy kelıp qalǧan jasamys adamdardy emes, boilarynan när ketpegen jıgıt aǧalaryn, bet-auzynan är ketpegen japjas jeŋeşelerımdı körgendei bolamyn. Ärine, sızderdıŋ däl osylai qartaimai kele jatqandaryŋyzǧa baqytty ömırlerıŋız ben baquat tūrmystaryŋyz sebepker. Degenmen, aityŋyzdarşy, būǧan sebep bolyp tūrǧan eŋ tylsym, eŋ qasiettı bır qūdyret bar. Ol ne? Ol ne eken? Qane, aityŋyzdarşy! – dep, auzyna qarap qalǧan alqaly topqa sūrauly jüzben sūqtana qarady, – Ol ne? Qane, kım aitady? Jinalǧan jūrt sybyrlasyp, kübırlesıp kettı. Ortada tūrǧan juan qaryn Jūmaş qolyn köterdı. Ūlyqsat sūraǧany. – Al, aityŋyz, – dedı asaba. – Adamgerşılık! – dedı Jūmaş. – Jo-oq! – dep asaba ekı qolyn qaişylap sermeledı, – Degenmen, sälpäl jaqyndadyŋyz. – Men... Men aitaiyn, – dedı osy kezde şetke taman tūrǧan bır qoŋyrqai äiel, – Ol – syilastyq! – O-oi, sız tıptı jaqyndap kelesız. Bıraq ol emes. – dedı asaba jūrtqa tūnjyrai qarap. Taǧy da sybyr-kübır köbeidı. Bır kezde audandaǧy et kombinatynyŋ egesı, Jauynbaidyŋ bastyǧy top ışınen suyrylyp şyǧyp, şamdal jaryǧymen şaǧylysyp tūrǧan jaltyr basyn sipalady. Sodan soŋ tamaǧyn kenep-kenep alyp:
– Ua, asaba myrza! Täikeş! Büitıp bızdıŋ basymyzdy nege qatyryp tūrsyŋ? Bızdıŋ baqytty ömır sürıp jatqanymyzdyŋ sebebı bıreu-aq! Ol – densaulyq. Densaulyq bolmasa, ne bolady? – dedı. – İä, iä. Dūrys aitady! – degen juan dauys estıldı top arasynan. – Joq! Ol emes! – degen asaba qolyn bır sıltedı de, bylai dedı, – Sızderdı äurelemei jauabyn özım-aq aitaiyn. Men sızderdıŋ ne sebeptı japjas küilerıŋızde saqtalǧandaryŋyzdyŋ sebebın sūrap tūrmyn ǧoi. Jauap bere almadyŋyzdar. Endeşe, bılıŋızder. Būǧan sebepşı – mahabbat! Tūrǧan toptyŋ arasyn «ah», «oh», «uh» degenge ūqsas äldeqandai jalyndy otqa oranǧan bır guıl kernep kettı. – Ai, Täikeş-ai, sen de aitasyŋ-au! Bızden mahabbat qalǧaly qaşan! – degen bır güjıldek dauys estıldı. Būl älgı et kombinatynyŋ qojaiyny eken. – Mahabbat! Mahabbat deisıŋder. Sol mahabbat degen ne? – dedı ol. – Oibai-au, baseke-au! O ne degenıŋız? «Mahabbatsyz dünie bos, ony aiuanǧa qosyndar» demei me ūly Abai, – dep, asaba aptyǧyp qalǧandai boldy. Et kombinatynyŋ qojaiyny maŋaiyna alara qarap tūryp: – Dese degen şyǧar. Bız ol siiaqty oqymysty emespız, – dedı de, sūǧyn Täikenge qadap,
– Sonda... Sonda... Aiuan dep tūrǧanyŋ bız be? – dep qarnynan tömen tüsıp ketken şalbarynyŋ yşqyryn bır köterıp qoidy. – Säke, qoisaŋşy, – dep äielı jeŋınen tartty, – Täikeş dūrys aitty. – Ne? Dūrys deisıŋ be? – İä... endı... Mahabbat qoi bärın ūstap tūrǧan. – Qūrmettı qauym! – dedı osy kezde asaba qos qolyn bırdei köterıp, – Bız būl jerge daulasqaly kelgen joqpyz, Jäkeŋdı qūttyqtaiyq, köŋıl kötereiık dep keldık. Sızder baǧanadan berı men qoiǧan sūraqqa jauap ızdep jalyǧa bastadyŋyzdar. Endı bır qyzyq oiyn oinaiyq. Ol oiyn – bärıŋız jas kezderıŋızde köp oinaǧan «bötelke» degen oiyn. Qane, aralaryŋyzdan eŋ bılımdı, eŋ aqyldy degen bes er adam, bes äiel adam şyǧaryŋyzdar. Qazır anau tūrǧan oryndyqtardy şeŋber etıp qoiamyz da, şyqqan adamdardy soǧan otyrǧyzamyz. Men ortaǧa şyǧyp, eden üstınde bötelkenı şyr ainaldyram. Sonda bötelkenıŋ tübı jaǧynda otyrǧan adam auzy qaraǧan jaqtaǧy adamǧa sūraq qoiady. Oiyn bolǧannan keiın qoiylatyn sūraqtardyŋ ömırge jaqyn bolǧany, köŋılge qonymdy bolǧany dūrys. Tūrǧan top bır-bırıne «sen şyq, sen şyq» desıp, bıraz uaqyt oşarylyp qalsa da, aqyrynda bes erkek, bes äiel şyqty-au, äiteuır. Olar bır äiel, bır erkek bolyp, aralasyp otyrdy. Oiyn äp-ädemı jürıp jatyr edı, bärı bır-aq sätte būzyldy. Şart boiynşa kezegı kelgen bır erkek qarsy otyrǧan äielge:
– Sızdıŋ küieuıŋız alǧaşqy mahabbatyŋyz ba? – dep sūraq qoiyp edı, älgı äiel bır qyzaryp, bır bozaryp otyrdy da:
– Būndai sūraqty maǧan qalai qoiyp otyrsyz? Onda sızdıŋ qandai şataǧyŋyz bar?! – dep aiqailai türegeldı. – Men mūndai oiyndy oinamaimyn! Ketem! Äiel jyldam basyp dalaǧa ūmtyldy. Onyŋ artynan audan äkımınıŋ bırınşı orynbasary jügırıp barady. Jauynbai sonda ǧana ana äiel sonyŋ zaiyby ekenın aŋǧardy. Ary qarap otyrǧan soŋ, baiqamapty. Orynbasardyŋ artynan Jauynbai da tūra jöneldı. Äiel men erkek kölıkterıne jetıp qalǧanda, arttarynan quyp baryp, zorǧa toqtatty. Toqtatqannan ne qaiyr, äiel tym aşuly eken, küieuın jūlqylap, kölıkke iterıp otyrǧyzdy. – Men sızge qonaqqa kelgem, – dedı ol sūq sausaǧyn Jauynbaiǧa bezep, – Özımdı tergetuge emes! Älı köremız! Äiel otyrysymen-aq kölık qozǧalyp kettı. Basy tömen salbyrap tūryp qalǧan Jauynbaidyŋ öne boiyn äldebır yza örtep bara jatqandai. Anau orynbasardy jalynyp-jalpaiǧandai bolyp zorǧa degende şaqyryp aldy emes pe? Mynandai päle jolyǧady dep kım oilaǧan! Älgı sūraq qoiǧyş Iliias it ne degen aram! Mektepte on jyl bırge oqyǧan adamnyŋ būǧan jasaǧan jaqsylyǧy osy ma?! Sol... Sol bar ǧoi osynyŋ bärın ädeiı jasady. Mūnyŋ äkımdıkterge jalynyp, ülken jer alǧaly jürgenın bıledı ǧoi. Soǧan beker-aq aitqan eken! Köre almaidy būlar! Bara salyp Iliiastyŋ jaǧasynan alǧysy kelıp edı, onysy jäi doǧy eken, ışke kırmei tūryp-aq ol oiynan qaityp qaldy. Öitkenı, Iliias öte myqty jıgıt bolǧan, onysyn qoişy, eŋ bastysy – eşkımnen qorqpaidy, tıptı, äkımnen de. Qaidan qorqsyn, özı ömır baqi mūǧalım boldy, mektep direktory kezınde zeinetke şyqty. Qazır öz üiınde alqyp-şalqyp otyrǧan jaiy bar. Äielı institutty özımen bırge bıtırgen. Ol da zeinette. Balalary şetınen bılımdı, oqyǧan. Oblystaǧy, Astanadaǧy joǧary qyzmetterde. Jauynbai üige qaita kırgende, asaba oiyn oinatudy doǧarǧan eken. Jūrt ekeu-üşeu, tört-beseuden toptasyp, emen-jarqyn äŋgımege köşıptı. Äsırese, äielder jaǧy öte köŋıldı. Bırı sylqyldap, bırı qiqyldap, endı bırı şiqyldap küledı. Jauynbai özıne jaqyn tūrǧan äielderdıŋ äŋgımesıne qūlaǧyn türe qoiyp edı, bıreuı jaŋa ketıp qalǧan orynbasardyŋ äielı – Baqyttyŋ sybaǧasyn berıp tūr eken. «Kısımsıp! Tūştiyp! – dedı taǧy bıreuı, – Közın joǧaltqany jaqsy boldy ǧoi. Endı erkın otyratyn boldyq. Qolymdaǧy araqty endı ışe bereiın desem, maǧan qarai qalady. Men de äkımdıkte ısteimın ǧoi». Tūsynda tūrǧan oryndyqqa otyra ketken Jauynbai: «E-e, älgıler ketkennen keiın būlardyŋ jerı keŋıp qalǧan eken ǧoi» dep oilady. Keiıngı kezderdegı otyrystarda bır baiqap jürgenı – erkekterden äielder üstem. Būlardyŋ jas kezderınde bailarynan qatyndary qatty qorqatyn siiaqty edı, qazır bärı kerısınşe, tıptı, köptegen erkekter qonaqqa barǧanda äielderınen jasqanyp, aşy sudan ūrttai almai otyrady. Jauynbaidyŋ esıne naǧaşy atasy Berdımūrat aqsaqaldyŋ aityp otyratyn bır sözı tüstı. Ol kısı keide tereŋ kürsınıp: «Zamanaqyr bolarda – erkek qūl bolady, siyr pūl bolady, qatyn bi bolady, qamys üi bolady, dariia joǧalyp, būlaq bolady, tymaq joǧalyp, qūlaq bolady» dep atababalarymyz beker aitpaǧan ǧoi» deuşı edı. Sodan keiın uaiymǧa toly zaman men uaqyt turaly äŋgımesın sabaqtap ketetın. Jauynbai da: «E, Alla, özıŋ saqtai gör!» dep tereŋ kürsındı. Qonaqtaryn tün ortasy auǧanda üzdık-sozdyq şyǧaryp salǧan Jauynbai siyr säskede äielınıŋ oiatuymen zorǧa tūrdy. Juynyp-şaiynyp bolǧan soŋ as üige kırse, dastarhan basynda äielı Torǧyn men qaiyn enesı Dariǧa ün-tünsız şai ışıp otyr eken. Seksennıŋ törteuıne kelıp otyrǧan kempırdıŋ qabaǧy tym salyŋqy körındı. Jauynbai öz ornyna otyra salyp: – Apa, köŋıl-küiıŋız joq qoi. Ne boldy? Auyryp otyrsyz ba? – dedı. Būl kısı keşegı qonaqtarmen köp otyrmai, özınıŋ tılegın aityp, batasyn bergennen keiın, öz bölmesıne baryp jatyp qalǧan. – Jauynbai şyraǧym! – dedı keiuana aldyndaǧy kesesın töŋkerıp, – Saǧan bır-ekı auyz söz aitsam, tyŋdar ma ekensıŋ? – Nege tyŋdamaimyn, apa, tyŋdaimyn, – degen Jauynbai şynymen-aq sasqalaqtap qaldy, – Äkemnıŋ de, şeşemnıŋ de ornynda sız otyrsyz. Sızdı tyŋdamai, kımdı tyŋdaimyn? Basynan aq kimeşegın, üstınen sūrǧylt kamzolyn tastamaityn, sausaqtaryna – kümıs saqinalar, bılegıne kümıs bılezıkter taǧyp jüretın sypa kempır – bes uaqyt namazyn üzbei oqityn öte dındar adam. Ömırınde üş qyz tauyp, ūl bala kötermegen, küieuınen de tym erte aiyrylǧan būl kısınıŋ bezattyǧy bır basyna jeterlık edı. Ülken qyzy – Jauynbaidyŋ äielı, myna otyrǧan Ümıt. Kempır ekı qolyn töŋkergen kesesınıŋ üstıne qoiyp, mülgıgen adamdai tūŋǧiyq oiǧa batyp kettı. – Apam saǧan aqyl aitqaly otyr, – dedı Ümıt. – Aityŋyz, apa aityŋyz, – dedı Jauynbai. Dariǧa kimeşegın tüzep, qaltasynan aq jıbek betoramalyn alyp, jasauraǧan közın sürtkıledı. – E, balalarym-ai! – dedı sonsoŋ qyzy men küieu balasynyŋ betterıne kezek qarap, – Senderge rizamyn. Östıŋder, jetıldıŋder. Jalǧyz qyzdaryŋdy qiiaǧa ūşyrdyŋdar, jalǧyz ūldaryŋdy ūiaǧa qondyrdyŋdar. Ekeuı de üilı-barandy. Nemerelerıŋ bar. Bır Allaǧa myŋ şükır! Qairat balaŋ üş ūl süiıp otyr. Zäureşıŋnıŋ bır ūl, bır qyzy bar. Qūdai būiyrtsa, önıp-ösetın äulettıŋ basynda özıŋ otyrsyŋ, Jauynbai. Dariǧa osy tūsta säl aialdap, tynysyn tereŋ tartyp bır kürsındı de, Ümıtke kesesın ūsyndy. – Şäiıŋnen qūişy. Auzym qūrǧap otyr, – dedı de, äŋgımesın jalǧastyryp kettı. – Ol balalardyŋ bärı qalada. Nemereŋnıŋ aldy mektep bıtırgelı otyr. Azamat boldy. Al bız bolsaq, mıne, oşaqtyŋ üş būtyndai bolyp, üşeumız ǧana şoşaiyp qaldyq, osy üide. Myna keŋ saraidai üiıŋde bala-şaǧanyŋ aiqai-şuy estılıp jatpaǧan soŋ, özıŋdı ien tamda otyrǧandai sezınedı ekensıŋ. Ärine, senderdıŋ jūmystaryŋ bar. Ony seze bermeisıŋder. – Sızge qiyndau bolyp jürgenın sezemız ǧoi, apa. Nemerelerıŋızge baryp, qydyryp qaityŋyz desek, oǧan da könbeisız, – dedı Jauynbai enesınıŋ sözın bölıp. Qaratory jüzı qoşqyldanyp, kışkentai mūrny odan saiyn qusyryla bastaǧandai. Qysyqtau közderınde de bır salqyndyq bar. – Oi, qarǧam-au sol! – dedı kempır küieu balasyna jarqyrai qarap, – Qydyryp jüruge mende küi bar ma? Süiegım saudyrap otyrǧan türım mynau. Men üşın solardyŋ osynda kelıp-ketkenınıŋ özı – bır meiram. Ol nemeler de jiı kelıp tūrudy bılmeidı. Jylyna bır kelgen degen ne?! Otyrǧanyŋ aŋsap! Mıne, sender de jas emessıŋder. Myna Ümıttıŋ özı alpysqa kelıp qaldy. Al, sen, Jauynbai şyraǧym, paiǧambar jasyna jetıp otyrsyŋ. Keşe, älgı... tos köterıp, söz söilegenımde osy turaly aitqanymda, anau dostaryŋnyŋ «paiǧambar boldyŋ, paiǧambar boldyŋ» dep külgenderı nesı?! Paiǧambar jasy degen oiynşyq pa? Mūsylman emes pe bärı? Ärbır mūsylman öz dūǧasyn oqyp bolǧan soŋ Alla Taǧalaǧa madaq aitady, paiǧambarǧa salauat aitady. Ata-babalarymyzdyŋ ruhyna arnap: «İä, Alla Taǧala! Ata-babalar ruhyna raqym et, jatqan ornyn peiış et, paiǧambardyŋ şapaǧatyna kenelt» dep tılek baǧyştaidy. Menıŋ saǧan aitaiyn dep otyrǧanym da osy töŋırektegı ötınışım. Saǧan ötınışım. Bır Allanyŋ şapaǧaty men paiǧambarymyzdyŋ şarapatyna bölensın degen tılegım. – İä, aityŋyz, apa, – dedı Jauynbai. – Aitsam, bylai... M-m-m... Senderdı bılem. Mūsylmandyq jolyna onşama moiyn būra bermeisıŋder. Bıraq, jaratuşy iemız tym keşırımdı ǧoi. Adal jürıp, adal tūrǧannyŋ bärın keşıredı. Bıraq bız... Qazaq degen halyq ata-babasynyŋ aruaǧyna siynbai otyra almaǧan. Sondyqtan, olardyŋ ruhyna dūǧa oqudan, dūǧa oqytqyzudan jaŋylmaǧan. Al, Jauynbai şyraǧym, artyq aitsam, köŋılıŋe alyp qalma, myna sen osynşa jasqa kelıp ata-babaŋnyŋ aruaǧyna baǧyştap bır ret qūran oqytqanyŋdy körmeppın de, estımeppın de. Onyŋ qalai? – Endı... apa... bız... sovetskii grajdandarmyz ǧoi. Bala kezımızden solai oqytty. Ateist boldyq. Täuelsızdık alǧan soŋ ǧana... mūsylman bolyp jürmız ǧoi. – Olai deme, balam. Sen tua sala, tıptı, tumai tūryp mūsylmansyŋ. Öitkenı senıŋ äkeŋ de, şeşeŋ de mūsylman. Sündettelgen soŋ naǧyz mūsylman boldyŋ. Jaŋa ǧana «sızdıŋ tılıŋızdı almai, kımnıŋ tılın alamyn» dedıŋ ǧoi. Mıne, mūnyŋ – naǧyz mūsylmandyǧyŋ. Ata-anany ǧana emes, jasy ülkennıŋ bärın syilau – ata-babaŋnan qalǧan miras mınez. – Apa, sonda maǧan ne ıste dep otyrsyz? – dep Jauynbai enesıne közın tıkıreitıp qarady. – Özıŋnıŋ paiǧambar jasyna aman-esen jetkenıŋe şükırşılık etıp, nemere süiıp otyrǧan ata ekenıŋdı moiyndap, meşıtke baryp, pıtır-sadaqa ber. Ata-babalaryŋnyŋ aruaǧyna baǧyştap qūran oqyt. Özıŋ de baiqarsyŋ, sol sätte-aq boiyŋ jeŋıldep, oiyŋ tazaryp qalady. Būl ıs – atqaruǧa tiıs mındetıŋ emes, aldymen senımıŋ, sodan keiın ata-baba aruaǧynyŋ aldyndaǧy perzenttık paryzyŋ. – Jaraidy, apa, qolym tigende baram ǧoi, – degen Jauynbai kesesınıŋ betın basyp, tūruǧa ainaldy. – Joq, sen öitpe. Baratyŋ bolsaŋ, şyn nietıŋmen, taza jüregıŋmen arnaiy bar. Meşıtke baryp qūran oqytu degenıŋ – jürdım-bardym jasai salatyn jai bır şarua emes. Sen menıŋ tılımdı alsaŋ, jūma künı taŋerteŋ bar. Jūma – qasiettı kün. Al menıŋ aitarym – osy, şyraǧym. Qoi, men tūraiyn. Allauäkbar! – dep betın sipaǧan Dariǧa kempır ornynan tūryp ketken. Jauynbai da öz bölmesıne baryp, kreslosyna jaiǧasqan soŋ, arqasynan auyr bır jük tüskendei, tynysyn tereŋ tartyp, şalqalai otyrdy. «Kempır de köki beredı» dep kübırledı sonsoŋ. Ekı közın töbege qadap, şetsız, şeksız bır oiǧa batyp ketkendei bolyp otyrdy da, bır kezde qalta telefonyna jarmasty. Maqsaty – äkımnıŋ bırınşı orynbasarymen habarlaspaq. Bügın – jeksenbı, erteŋ – düisenbı. Sol erteŋgı künnıŋ qai uaqytynda mūny qabyldai alady eken, sony bılmek. Orynbasar telefonyn tez köterıp, Jauynbaimen öte salqyn söilestı. «Qandai şaruamen?» degen sūraǧyna sasyp qalǧan Jauynbai: – Mäke, kelın keşe qatty renjıp kettı ǧoi. Sol üşın keşırım sūraiyn dep edım, – dep şyndyǧyn aityp qoidy. Orynbasar: – Keşırımdı sız emes, ana Iliias sūrasyn, – dedı de, telefonyn qoia saldy. Orynbasardyŋ Iliiasqa ǧana emes, özıne de qatty kek tūtyp qalǧanyn dauysynan-aq tanyp qoiǧandai bolǧan Jauynbai özıne-özı simai barady. Terezenıŋ aldyna baryp, ekı qolyn artyna ūstap, basyn kekjitıp tūrǧan ol tısın şaqyr-şūqyr qairaidy. Qazır Iliiasty da, orynbasardy da, onyŋ qatynyn da ittıŋ etınen jek körıp tūr. Ol endıgı jerde ne ısteu kerek ekendıgın jarty saǧattai oilanyp, eŋ aqyrynda bır amalyn tapqandai boldy. Osy Jauynbai ana it synyptasy Iliiasqa nege özı barmaidy? Barǧanda da jai barmai, bır-ekı jarty araǧa men qazy-qartasyn köterıp, özınen bır jas ülken bolsa da bala künnen bırge öskenın tılge tie ketıp, jarqyldap, qarqyldap külıp barmai ma? Eger söitse, mınezı tık, örkeude bolsa da, aqjarqyn, keŋpeiıl Iliias quanyp-aq qalatyn şyǧar. Äŋgıme-düken üstınde buy būrqyrap, buyny bosai bastaǧanda būl da barǧan būiymtaiyn maidan qyl suyrǧandai etıp jetkıze qoimai ma? Ol köner me eken? Äkımnıŋ orynbasarynan keşırım sūrai salsa, nesı ketedı. Anau orynbasar it te «Iliias menen keşırım sūrady» dep jūrtqa jaimaityn şyǧar. Jaisa da nesı bar? Qaita, jūrt Iliiastyŋ mädeniettılıgı men kışıpeiıldılıgıne täntı bolar. Oi üstındegı Jauynbai: «Qalaida köndıru kerek! Qalaida köndıru kerek!» dep kübırlep otyr. *** Iliias Jauynbaidyŋ jetıp kelgenıne tük taŋ qalmai, kütıp otyrǧan qonaǧyndai etıp, qūşaq jaia qarsy aldy. – Ou, Jäkeşjan, kelgenıŋ qandai keremet boldy! Keşe köbırek tartyp jıberıp, basym auyryp otyr edı, däl keldıŋ ǧoi, – dep arsalaŋdap jür. – Men de sony sezıp, klastas dosymmen oŋaşa otyryp, bır äŋgımeleseiınşı dep keldım, – dedı Jauynbai törge baryp jaiǧasqan soŋ, – Jamal qaida? – Ol älgı Jaqyptyŋ kışkentai nemeresın qyrqynan şyǧaruǧa kettı. Ketse de qazanyn köterıp ketken joq qoi. Qazır özım-aq et salyp qoiam. – Joq. Et salma, – dep Jauynbai şyr ete tüstı, – Bärın özım alyp keldım. Mıne! Jauynbai ülken paketındegı araq-şaraptar men qazy-qartany üstel üstıne qoidy. – Jäkeşjanym-au, jan-jaqty daiyndalyp kelıpsıŋ ǧoi. – Osy sen, Iliias dos, özıŋ pensiiaǧa şyqqaly menı «Jäkeşjan» dep erkeletıp ataityn bolyp aldyŋ. «Pensiianermen baiqap söiles, bala!» dep qoiatynyŋ da bar. Endı, mıne, men de senımen bırdeimın. Davai, adamdy kışıreitpei söile! – Qoidyq. Tek senen bes köilektı būryn tozdyrǧanymdy ūmytpa... Ekı synyptas ekı saǧattai otyrǧannan keiın naǧyz baptaryna keldı. Jauynbai qyza-qyza köp söilep, eldıŋ bärın «it», «şoşqa» dep jamandai bastady. Tyŋdaudan jalyǧyp ketken Iliias bır kezde Jauynbaidyŋ sözın bölıp: – Osy sen bıreudı it, bıreudı şoşqa deisıŋ. Jaraidy, ittıŋ qandai ekenın bılesıŋ, al şoşqany qaidan bılesıŋ? – dedı. – Şoşqany kım bılmeidı. Şoşqa degen – şoşqa! – dep Jauynbai Iliiasqa tandana qarady. – Al, bılseŋ, aitşy. Şoşqa nege aram bolǧan? – Ony kım bıledı deisıŋ. Qūdai solai jaratty da. – Bılmeseŋ, tyŋda! – dedı Iliias salauatty qalypqa tüsıp, – Aty aŋyzǧa ainalǧan Däuıt degen paiǧambar bolǧan. Sol kısı bır künı öte būzylǧan, künähar dınbasy turaly estıptı. Älgı azǧyn dınbasy jūrttan jasyrynyp, neşe türlı künälarǧa batady eken. Tün bolysymen äielı ekeuı özderınıŋ köŋıldesterın jinap alyp, zinaqorlyqtyŋ aluan türlı äreketterımen ainalysady deidı. Däuıt paiǧambar solarǧa bır batyryn jıberedı. Batyr barǧan kezde kısı körgısız sauyq-sairannyŋ üstınen tüsıp, älgılerdıŋ bırın qaldyrmai qaqqa bölıp şauyp tastapty. Sonda, dınbasynyŋ ekıge bölıngen denesınen ekı şoşqa paida bolypty. Batyr ekeuın de şapqanda, ekeuınen tört şoşqa önıp şyǧypty. Törteuın şapqanda, segızge köbeiıptı. Qanşa bölşektese de, sonşa köbeie berıptı. Amaly qūryǧan batyr Däuıt paiǧambarǧa kelıp, bolǧan jaidy aitady. Sonda Däuıt: «Dınbasy qūdaidyŋ qaharyna ūşyrady. Azǧyndyqpen şoşqaǧa ainaldy. Endı Qiiametke deiın şoşqa bolyp ömır süredı, şoşqa bolyp ortalaryŋda jüredı. Ony jolatpaŋdar, aulaq jürıŋder» deptı. Mıne, kördıŋ be? Mūsylmandar şoşqany eŋ aram haiuan dep bıledı. Al, sen bolsaŋ, eldıŋ bärın şoşqa dep iianattap otyrsyŋ. Aitpaqşy, Abai atamyzdyŋ bır öleŋınde «Özı şoşqa özgenı it dep oilar» degen söz bar. Senıŋ şoşqalaryŋ senı de it dep oilaityn şyǧar. – Kım bılsın! Dese deitın şyǧar. Bärımız pendemız ǧoi, – dedı Jauynbai kelgen şaruasynyŋ auyly alystap bara jatqanyn baiqap. – Mıne, mūnyŋ dūrys. «Pende» degen sözdıŋ özı parsylardan kelgen. «Qūl» degen söz. Bıraq keiınnen maǧynasy keŋeiıp, «Allanyŋ qūly» degenge jaqyndasa da, «qūlqynnyŋ qūly» degen ūǧym tym tereŋdep ketken. Öitkenı, adamzattyŋ ar-imany azyp-tozǧan saiyn bar oi-armany toiyp tamaq ışu, jaqsy ömır süru, joǧary lauazym iesı bolu siiaqty jeke bastyŋ qamymen astasyp, bylǧanyp, kırlep bıttı. Mūny özderı de tüsınetınder jasaǧan jamandyqtaryn, aitqan ötırıkterın, jasaǧan qylmystaryn «pendeşılık qoi» dei salady. Jaŋaǧy senıŋ «bärımız pendemız ǧoi» degenıŋ siiaqty... Qoi, kel, pende! Mynany alyp qoiaiyq, – dedı Iliias aldyndaǧy staqanyn joǧary köterıp. Ekeuı qaǧystyryp, tübıne deiın ışıp tastady. Jauynbai öz būiymtaiyn jetkızetın sättıŋ jaqyndap qalǧanyn jaqsy sezınıp, qazynyŋ bır tılımın şanyşqysymen ılıp alyp, Iliiastyŋ auzyna jaqyndatty. – Qane, Ileke! Öz qolymmen! Asap jıber! Iliias asap jıberdı. Ol da bır tılım qazyny Jauynbaiǧa asatyp, jadyraǧan üstıne jadyrai tüstı. – Ileke! – dedı Jauynbai auzyndaǧysyn şainap bolǧan soŋ, – Ileke, keşegı «bötelke» oiyny bızge bır päle bop tūrǧan siiaqty. Baǧana älgı orynbasarǧa «erteŋ qabyldaisyz ba?» dep zvondap edım, otkaz berdı, şoşqa. «Ne bop qaldy?» deseŋ, saǧan renjıp otyrǧanyn aitty. Äielınıŋ äldebır jandy jerıne tiıp ketkensıŋ be, qatty aşuly deidı. – Aşulansa qaitem? Sezıktı sekıre bersın. – Jalpy... syilasyp jürgen adam bolǧan soŋ, janyna timegen jaqsy ǧoi. Ökpesın örşıtpei, keşırım sūrai salsaŋ qaitedı?! Neŋ ketedı odan? – Osy sen ne dep ottap otyrsyŋ? – Iliiastyŋ sıleusın közderı şoqtai bop qyzaryp barady, – Onyŋ qatynyna qaljyŋ aralas bır sūraq qoidym eken dep, baiynan baryp keşırım sūraimyn ba? – Sūraǧanyŋ jaqsy bolar edı. – Ne? Ei! Sen podles qandai adamsyŋ özı?! Men senı adam dep, klastas dep syilap otyrsam, oiyŋ mülde basqada eken ǧoi. Bäse! Būl maǧan ne ǧyp jabysa qaldy desem. Mä saǧan! Iliias ornynan atyp tūryp, Jauynbaidyŋ jaǧynan tartyp jıberdı. Onymen de toqtamai, bılegınen tartyp tık tūrǧyzdy da, esıkke qarai süirei jöneldı. Dalaǧa şyǧaryp, qūiryǧynan bır teptı de:
– Endı menıŋ közıme körınuşı bolma! – dep, aŋqaiyp aşyq qalǧan esıgın sart etkızıp ışınen jauyp aldy. Kölıgıne süiretılıp zorǧa jetken Jauynbai jūdyryǧymen közın sürtıp, jylap otyr. «İt! Şoşqa!» dep qoiady öksık aralas bulyǧyŋqy dauyspen. Ärı yzaly, ärı nazaly jasqa malşynǧan sūrǧylt közderımen maŋaiyna qarasa, saǧymdai būldyrlaǧan bır dünie. Tek qana qaidaǧy bır şoşqalar men itter elestei beretındei. Ekı aiaqty pende retınde solardyŋ barlyǧyn baqylap otyrǧan tek özı ǧana siiaqty.
