Qazirgi kúni tańbany rámizden, rámizdi nyshannan, nyshandy eltańbadan, eltańbany tóltańbadan, tóltańbany emblemadan, emblemany logotıpten, logotıpti brendbýkten, brendbýkti letterıngten, letterıngti brendten, brendti brendıngten aıyra almaı, biriniń ornyna birin qoldaný – ádetti jaǵdaıǵa aınaldy. Alaıda bular bir-birine táýelsiz jáne biriniń ornyna biri qoldanylmaıdy. Árıne olardyń dızaıny men túsi boıynsha ortaq nárse bar. Endi osylardyń árqaıysysyna jeke-jeke toqtalyp óteıik.
Tańba – tas betine shekip jazylǵan jazý bolsa, rámiz – tas betine qashap salynǵan beıne. Tańba áripke birden aınalsa, rámiz oǵan kónbeıdi. Tańbany jazyp qaldyra beredi, al rámizdi kez kelgen jerge salyp, aıaqasty etýge jol berilmeıdi. Tańba – árbir eldi tanyp, tústep beretin belgi (kod) bolsa, rámiz – kıe (totem). Kıe – eldiń shyǵý tegi, jelep-jebep júretin ata-baba rýhy. Rýh degen – ol ıe! Ata-babalarymyz jaýǵa shapqanda, saparǵa attanǵanda, tabıǵat apatyna ushyraǵanda, eldik iske kiriskende t.b. jaǵdaıda ıesine júginip, kúsh-qýat suraǵan. Ie aıbarly jan-janýar, ne qaharly ań-qus keıpinde bolǵan (Qabanbaı, Bóltirik, Bóribaı, Qarshyǵa, Baıbarys, Baıbaraq t.b.). Buryn aýyryp qalǵan adamǵa «em bolsyn» dep emes, «ıeń bolsyn» dep tilek tilegen. Iesi bar adam aýyrmaıdy dep sanaǵan. Adam ıesin joǵaltqanda aýrý keledi dep sengen. Ie qazaqqa ata tekpen kelgen. Tektilik uǵymy osydan shyqqan.
Nyshan – sulba, kóleńke, saǵym sııaqty turaqsyz, sýbektıvti uǵym. Aıtalyq, alystan áıteýir bir nárseniń tik sulbasyn kórip, ony uzynsha birdemege uqsatasyń, ne adam, ne jylqy, ne túıe dep oılaısyń. Jaqyndaǵan kezde ol jalǵyz tal bolyp shyǵady. Kúndelikti bir is-áreket jaıly aıtqanda bul jaqsylyqtyń nyshany shyǵar, ne jamandyqtyń nyshany shyǵar deımiz. Biraq qaısysy ekenin senimmen aıta almaımyz. Alǵashqyda Qazaqstannyń gerbi, týy, gımni «memlekettik nyshandar» dep ataldy. 1992 jyly konkýrs jarııalanǵanda Prezıdent Nursultan Nazarbaev qujattarda «gerb», «gımn», «sımvol» dep atalyp júrgen termınderdi óz qolymen syzyp tastap, ornyna «eltańba», «ánuran», «nyshan» dep jazǵyzdy. 2006 jylǵy 19 qazandaǵy Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń №1007 Qaýlysyna sáıkes «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik nyshandary týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýııalyq Zańy qabyldandy. 2007 jyly 4 maýsymda «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik rámizderi týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń №258 Konstıtýııalyq Zańyna ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi. 2008 jylǵy 7 sáýirdegi Qazaqstan Respýblıkasynyń №56 Konstıtýııalyq Zańynyń negizinde taqyryptaǵy jáne mátindegi «nyshandarǵa» qatysty sózderdiń bári «rámizderge» aýystyrylǵan. Tıisinshe «nyshandary», «nyshandarynyń», «nyshandaryn», «nyshandaryna» degen sózder «rámizderi», «rámizderiniń», «rámizderin», «rámizderine» dep jazylatyn boldy. Osylaısha, «rámiz» sózi resmı qujat tiline ári Konstıtýııalyq Zań tiline aınaldy. Endigi kezekte, atalmysh Zańǵa sáıkes, Qazaqstannyń ákimshilik-aýmaqtyq birlikteriniń (óńir, eldi-meken) «óńirlik nyshandary» degen ataý «óńirlik rámizderi» degen ataýmen aýystyrylýy qajet. Sebebi Qazaqstannyń ákimshilik-aýmaqtyq birlikteri memlekettiń quramdas bir bóligi bolyp tabylady. Osyǵan oraı, memlekettiń memlekettiligin aıqyndaıtyn geosaıası geraldıkalyq belgilerdi «rámiz» dep atasa, quqyqtyq turǵydan oryndy bolady. Iaǵnı memlekettik nyshandardyń memlekettik rámizder dep atalǵany sııaqty óńirlik nyshandardy – óńirlik rámizder dep ataý kerek. Mundaǵy memlekettik, óńirlik degen anyqtaýysh sózder – rámizderdiń statýsyn bildiredi jáne belgili bir júıege túskenin kórsetedi. Aıtalyq, memlekettik rámizder – respýblıkalyq deńgeıi bolsa, óńirlik rámizder – oblystyq, qalalyq, aýdandyq, aýyldyq okrýg deńgeıi.
Tóltańba – aýyldyq okrýg, aýdan, qala, oblys jáne respýblıkalyq mártebege ıe qalalardyń saıası-ekonomıkalyq áleýetin, mádenı-rýhanı álemin, tarıhı-etnografııalyq keńistigin, áleýmettik damýyn, ekologııalyq florasy men faýnasyn, tabıǵı peızajyn, qazba baılyǵyn, geografııalyq ornalasqan jeriniń ereksheligin, turǵyndarynyń jarqyn bolashaqqa degen umtylysyn beıneleıtin jáne jergilikti bılik pen halyqtyń arasyn baılanystyratyn «óńirlik rámiz» bolyp tabylady. Tóltańba – aýyldyq okrýg, aýdan, qala, oblys jáne respýblıkalyq mártebege ıe qalalardyń jańa damý satysyn aıqyndaıdy jáne sol óńirdiń bedelin arttyrady. Aıtalyq, eltańba – memlekettik rámiz bolsa, tóltańba – óńirlik rámiz. Endi, bul jerde bir másele ǵana qaldy. Ol – tóltańba termınin lıngvıstıkalyq turǵydan zańdastyrý. Tóltańbanyń túbiri «tól» sózi. Onyń eki maǵynasy bar: maldyń tóli (týra maǵynasy); menshiktik sıpat (aýyspaly maǵynasy). Túbir sózge jalǵaýlar men jurnaqtar jalǵanyp nemese basqa sózder kosylýy nátıjesinde menshiktik sıpatqa ıe jańa sózder týyndaıdy. Mysaly, tólqora – tólderge arnalǵan qora, tólqujat – azamattyń jeke basyn kýálandyratyn qujat, tóltýma – qandaıda bir ulttyń ulttyq sıpatyn aıqyndaıtyn týyndy, tóltańba – belgili bir óńirdiń ózine ǵana tán tańbasy. Tóltańbany aýyldyq okrýg, aýdan, qala, oblys jáne respýblıkalyq mártebege ıe qalalar óńirlik rámiz retinde qoldanady.
Emblema (grek. emblema) degen – zattyq qalyby bar uǵymnyń shartty beınesi. Emblemada beınelenetin uǵymnyń naqty belgileri biriktirilip, belgili bir ıdeıamen baılanysta bolady. Paıdalanylǵan belgiler ıdeıanyń mazmunyn ashyp, tek soǵan nusqap turady. Jáne sol ıdeıany júzege asyrý úshin tańdap alynǵan, ártúrli maǵynalary bar tústerdiń, keskinderdiń, elementterdiń úlken palıtrasyn quraıdy. Ejelgi Greııada emblemany áskerdiń saýyt-saımanyn, qarý-jaraǵyn, úı-jaıdy, qamal-qorǵandy jáne turmystyq buıymdardy áshekeılep, bezendirýge qoldanǵan. Ejelgi Rımde bul legıon belgisi nemese áleýmettik tapqa jatatyn belgilerdiń ataýy bolǵan. Ýaqyt óte kele emblemalar saıasat, sport, brendıng, óner, mádenıet sııaqty ártúrli salalarda qoldanyla bastady. Emblemany vedomstvolyq (mınıstrlikter, komıtetter) jáne kvazımemlekettik qurylymdar (ál-aýqat qorlary, kásipkerler palatalary, holdıngter, bankter, qoǵamdyq qorlar, qoǵamdyq birlestikter) qoldanady.
Logotıp (grek. logos + týpos) degen – kompanııanyń tolyq nemese qysqartylǵan ataýymen, aınalysatyn kásip túrin grafıkalyq beınede kórsetetin saýda belgisi. Logotıp kompanııanyń ónimderine ornalastyrylady jáne jarnama men saýdada keń qoldanylady. Logotıp zańdy nemese jeke tulǵalardyń taýarlaryn, qyzmetterin ózge zańdy nemese jeke tulǵalardyń uqsas taýarlary men qyzmetterinen ajyratady. Ol bıznes-jospar sııaqty ár kompanııaǵa qajet. Logotıptiń maqsaty – tanymal bolý, brend shyǵarý. Logotıp brendtiń komponenti qyzmetin qosa atqarady. Kez kelgen brendke logotıp kerek. «Logotıp + brend» kombınaııasynda logotıp birinshi turady. Logotıpti saýda belgisi retinde iri, shaǵyn jáne orta bıznes sýbektileri; kommerııalyq kásiporyndar (fırma, kompanııa) men uıymdar; óndiris salalary (t.b. kásiptik salalar); saýda-sattyq jasaıtyn jeke tulǵalar paıdalanady.
Brend (aǵylsh. Brand) degen – búgingi zamanaýı taýar tańbasy. Alǵashqy brendterdiń paıda bolýy merzimi – b.z.b. XIII ǵasyr. Brendter tarıhyndaǵy kelesi bir mańyzdy kezeń – orta ǵasyr kezeńi. Ol ýaqta ózin-ózi qurmetteıtin árbir qolónershi jasaǵan buıymyna óziniń taýar tańbasyn salatyn. Al saýda damyp, naryq aýmaǵy birte-birte keńeıgen kezde, taýar tańbalarynyń da mańyzy artty. Brend kompanııa men tutynýshy arasynda tyǵyz baılanys ornatyp, naryqtaǵy ornyn belgileýge kómektesedi. Ol ekonomıkalyq termın retinde jarnama men marketıngtik tásilge súıenedi. Brend bir taýardy ózge taýarlardan erekshelendirip turady. Brend jasaýshy tulǵa tańbalaýǵa jatatyn taýarlar reestrin túzip, ol taýarlardy tanymaldyqqa jetkizip, kóp mólsherde satý úshin, marketıngtik zertteýler men jarnamalarǵa mol qarjy bóledi. Brend kez kelgen taýarǵa berilmeıdi. Birinshiden, atalmysh brend taýardyń qaıda jasalǵanyn bildirip turady; ekinshiden, bul taýardyń shyn máninde sapaly ekeninen habar beredi; úshinshiden, ol taýar halyqpen moıyndalǵanyn kórsetedi. Aıtalyq, Japonııa dese – toıotony, Germanııa dese – mersedesti kóz aldymyzǵa elestetemiz. Qazaqstan dese – neni elestemiz?
Brendbýk (aǵylsh. brand book) – sózbe-sóz aýdarǵanda «brend kitap» degendi bildiredi. Brendbýk – brendtiń vızýaldy stıliniń standarttaryn, maqsattaryn, mindetterin, ishki kommýnıkaııalyq prınıpterin qamtıtyn klasıkalyq maǵynadaǵy qujat. Brendbýk – kompanııanyń ıdeologııasy men fılosofııasynan bastap, klıenttermen, seriktestermen qarym-qatynastyń nıýanstary egjeı-tegjeıli sıpattalatyn materıaldarynyń stılin jasap, mátinin jazatyn bıznes qural. Brendbýktiń maqsaty – ıdeologııadan vızýaldylyqqa deıin brend ımıdjin saqtaýǵa kómektesý. Brendbýkti ázirleýge brendıngtik agenttikterdiń marketolog, strateg, art-dırektor, kopıraıter, dızaıner mamandary qatysady. Brendbýkti brendtiń jeke qujaty retinde iri, shaǵyn jáne orta bıznes sýbektileri; kommerııalyq kásiporyndar men uıymdar; óndiris salalary paıdalanady.
Brendıng (aǵylsh. branding) degen – tanymal brendti oılap taýyp, shyǵaryp, qalyptastyratyn marketıngtik tásil. Brendıng alǵash ret Soltústik Amerıkada ónimdi basqarý júıesi retinde paıda boldy. Brendıng tarıhyndaǵy birinshi kezeńde (1870-1914 jj.) fırma menedjerleri tutyný taýarlaryn jasady, olardyń kópshiligi brendke aınaldy. Suranystyń ósýine óndiristi damytý, taýarlardy jetkizýdi jaqsartý, halyq sanynyń ósýi – negizgi faktorlar boldy. Brendıng tásili belgili bir kompanııanyń taýaryn tutynýshynyń uzaq ýaqyt qoldanýyna baǵyttalady. Sondaı-aq brendıng qalalarǵa da tán qubylys. Máselen, Almaty qalasy desek, Kóktóbe munarasy men Qazaqstan qonaq úıi oıǵa oralady. Brendıng iri, shaǵyn jáne orta bıznes sýbektileri; kommerııalyq kásiporyndar (fırma, kompanııa); óndiris salalary (t.b. kásiptik salalar) paıdalanylady.
Letterıng (aǵylsh. lettering) degen – áripti beıneleý ádisimen salý (syzý) óneri. Letterıng áriptik pishinderdi qalyptastyrady. Bul biregeı ádis dızaında, shyǵarmashylyqta jáne kommerııalyq maqsattarda qoldanylady. Letterıngtiń kallıgrafııadan basty aıyrmashylyǵy: áripter jazylmaıdy, salynady (syzylady). Mysaly, aldymen kontýrlar jasalady, sodan keıin kóleńkelenedi, boıalady, grafıkamen bólshektermen toltyrylady. Osylaısha belgi nemese sóz jasaý arqyly ortaq kompozıııa quraıdy. Ondaǵy árbir árip sýretshiniń emoııasy men ıdeıasyn bildiretin óner týyndysyna aınalýy da múmkin. Letterıng qosymsha grafıkalyq element retinde emblemada, logotıpte, brendte, brendbýkte paıdalanylady.
Degenmen emblema, logotıp, brend, brendbýk, letterıng, brendıng degen – jat el termınderi. Sondyqtan bul termınderdi Ult ustazy Aqymet Baıtursynulynyń úlgisimen qazaq tiliniń zańdylyqtaryna úılestirip, tilimizge ylaıyqtap, beıimdep, nemese olardyń tól balamasyn jasaýymyz qajet!
Aıdyn Rysbekuly,
geraldıst
Baılanys telefony: +7 702 709 6071
