Qazırgı künı taŋbany rämızden, rämızdı nyşannan, nyşandy eltaŋbadan, eltaŋbany töltaŋbadan, töltaŋbany emblemadan, emblemany logotipten, logotiptı brendbukten, brendbuktı letteringten, letteringtı brendten, brendtı brendingten aiyra almai, bırınıŋ ornyna bırın qoldanu – ädettı jaǧdaiǧa ainaldy. Alaida būlar bır-bırıne täuelsız jäne bırınıŋ ornyna bırı qoldanylmaidy. Ärine olardyŋ dizainy men tüsı boiynşa ortaq närse bar. Endı osylardyŋ ärqaiysysyna jeke-jeke toqtalyp öteiık.
Taŋba – tas betıne şekıp jazylǧan jazu bolsa, rämız – tas betıne qaşap salynǧan beine. Taŋba ärıpke bırden ainalsa, rämız oǧan könbeidı. Taŋbany jazyp qaldyra beredı, al rämızdı kez kelgen jerge salyp, aiaqasty etuge jol berılmeidı. Taŋba – ärbır eldı tanyp, tüstep beretın belgı (kod) bolsa, rämız – kie (totem). Kie – eldıŋ şyǧu tegı, jelep-jebep jüretın ata-baba ruhy. Ruh degen – ol ie! Ata-babalarymyz jauǧa şapqanda, saparǧa attanǧanda, tabiǧat apatyna ūşyraǧanda, eldık ıske kırıskende t.b. jaǧdaida iesıne jügınıp, küş-quat sūraǧan. İe aibarly jan-januar, ne qaharly aŋ-qūs keipınde bolǧan (Qabanbai, Böltırık, Börıbai, Qarşyǧa, Baibarys, Baibaraq t.b.). Būryn auyryp qalǧan adamǧa «em bolsyn» dep emes, «ieŋ bolsyn» dep tılek tılegen. İesı bar adam auyrmaidy dep sanaǧan. Adam iesın joǧaltqanda auru keledı dep sengen. İe qazaqqa ata tekpen kelgen. Tektılık ūǧymy osydan şyqqan.
Nyşan – sūlba, köleŋke, saǧym siiaqty tūraqsyz, subektivtı ūǧym. Aitalyq, alystan äiteuır bır närsenıŋ tık sūlbasyn körıp, ony ūzynşa bırdemege ūqsatasyŋ, ne adam, ne jylqy, ne tüie dep oilaisyŋ. Jaqyndaǧan kezde ol jalǧyz tal bolyp şyǧady. Kündelıktı bır ıs-äreket jaily aitqanda būl jaqsylyqtyŋ nyşany şyǧar, ne jamandyqtyŋ nyşany şyǧar deimız. Bıraq qaisysy ekenın senımmen aita almaimyz. Alǧaşqyda Qazaqstannyŋ gerbı, tuy, gimnı «memlekettık nyşandar» dep ataldy. 1992 jyly konkurs jariialanǧanda Prezident Nūrsūltan Nazarbaev qūjattarda «gerb», «gimn», «simvol» dep atalyp jürgen terminderdı öz qolymen syzyp tastap, ornyna «eltaŋba», «änūran», «nyşan» dep jazǧyzdy. 2006 jylǧy 19 qazandaǧy Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıŋ №1007 Qaulysyna säikes «Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettik nyşandary turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiialyq Zaŋy qabyldandy. 2007 jyly 4 mausymda «Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık rämızderı turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ №258 Konstitusiialyq Zaŋyna özgerıster men tolyqtyrular engızıldı. 2008 jylǧy 7 säuırdegı Qazaqstan Respublikasynyŋ №56 Konstitusiialyq Zaŋynyŋ negızınde taqyryptaǧy jäne mätındegı «nyşandarǧa» qatysty sözderdıŋ bärı «rämızderge» auystyrylǧan. Tiısınşe «nyşandary», «nyşandarynyŋ», «nyşandaryn», «nyşandaryna» degen sözder «rämızderı», «rämızderınıŋ», «rämızderın», «rämızderıne» dep jazylatyn boldy. Osylaişa, «rämız» sözı resmi qūjat tılıne ärı Konstitusiialyq Zaŋ tılıne ainaldy. Endıgı kezekte, atalmyş Zaŋǧa säikes, Qazaqstannyŋ äkımşılık-aumaqtyq bırlıkterınıŋ (öŋır, eldı-meken) «öŋırlık nyşandary» degen atau «öŋırlık rämızderı» degen ataumen auystyryluy qajet. Sebebı Qazaqstannyŋ äkımşılık-aumaqtyq bırlıkterı memlekettıŋ qūramdas bır bölıgı bolyp tabylady. Osyǧan orai, memlekettıŋ memlekettılıgın aiqyndaityn geosaiasi geraldikalyq belgılerdı «rämız» dep atasa, qūqyqtyq tūrǧydan oryndy bolady. Iаǧni memlekettık nyşandardyŋ memlekettık rämızder dep atalǧany siiaqty öŋırlık nyşandardy – öŋırlık rämızder dep atau kerek. Mūndaǧy memlekettık, öŋırlık degen anyqtauyş sözder – rämızderdıŋ statusyn bıldıredı jäne belgılı bır jüiege tüskenın körsetedı. Aitalyq, memlekettık rämızder – respublikalyq deŋgeiı bolsa, öŋırlık rämızder – oblystyq, qalalyq, audandyq, auyldyq okrug deŋgeiı.
Töltaŋba – auyldyq okrug, audan, qala, oblys jäne respublikalyq märtebege ie qalalardyŋ saiasi-ekonomikalyq äleuetın, mädeni-ruhani älemın, tarihi-etnografiialyq keŋıstıgın, äleumettık damuyn, ekologiialyq florasy men faunasyn, tabiǧi peizajyn, qazba bailyǧyn, geografiialyq ornalasqan jerınıŋ erekşelıgın, tūrǧyndarynyŋ jarqyn bolaşaqqa degen ūmtylysyn beineleitın jäne jergılıktı bilık pen halyqtyŋ arasyn bailanystyratyn «öŋırlık rämız» bolyp tabylady. Töltaŋba – auyldyq okrug, audan, qala, oblys jäne respublikalyq märtebege ie qalalardyŋ jaŋa damu satysyn aiqyndaidy jäne sol öŋırdıŋ bedelın arttyrady. Aitalyq, eltaŋba – memlekettık rämız bolsa, töltaŋba – öŋırlık rämız. Endı, būl jerde bır mäsele ǧana qaldy. Ol – töltaŋba terminın lingvistikalyq tūrǧydan zaŋdastyru. Töltaŋbanyŋ tübırı «töl» sözı. Onyŋ ekı maǧynasy bar: maldyŋ tölı (tura maǧynasy); menşıktık sipat (auyspaly maǧynasy). Tübır sözge jalǧaular men jūrnaqtar jalǧanyp nemese basqa sözder kosyluy nätijesınde menşıktık sipatqa ie jaŋa sözder tuyndaidy. Mysaly, tölqora – tölderge arnalǧan qora, tölqūjat – azamattyŋ jeke basyn kuälandyratyn qūjat, töltuma – qandaida bır ūlttyŋ ūlttyq sipatyn aiqyndaityn tuyndy, töltaŋba – belgılı bır öŋırdıŋ özıne ǧana tän taŋbasy. Töltaŋbany auyldyq okrug, audan, qala, oblys jäne respublikalyq märtebege ie qalalar öŋırlık rämız retınde qoldanady.
Emblema (grek. emblema) degen – zattyq qalyby bar ūǧymnyŋ şartty beinesı. Emblemada beinelenetın ūǧymnyŋ naqty belgılerı bırıktırılıp, belgılı bır ideiamen bailanysta
Logotip (grek. logos + tupos) degen – kompaniianyŋ tolyq nemese qysqartylǧan atauymen, ainalysatyn käsıp türın grafikalyq beinede körsetetın sauda belgısı. Logotip kompaniianyŋ önımderıne ornalastyrylady jäne jarnama men saudada keŋ qoldanylady. Logotip zaŋdy nemese jeke tūlǧalardyŋ tauarlaryn, qyzmetterın özge zaŋdy nemese jeke tūlǧalardyŋ ūqsas tauarlary men qyzmetterınen ajyratady. Ol biznes-jospar siiaqty är kompaniiaǧa qajet. Logotiptıŋ maqsaty – tanymal bolu, brend şyǧaru. Logotip brendtıŋ komponentı qyzmetın qosa atqarady. Kez kelgen brendke logotip kerek. «Logotip + brend» kombinasiiasynda logotip bırınşı tūrady. Logotiptı sauda belgısı retınde ırı, şaǧyn jäne orta biznes subektılerı; kommersiialyq käsıporyndar (firma, kompaniia) men ūiymdar; öndırıs salalary (t.b. käsıptık salalar); sauda-sattyq jasaityn jeke tūlǧalar paidalanady.
Brend (aǧylş. Brand) degen – bügıngı zamanaui tauar taŋbasy. Alǧaşqy brendterdıŋ paida boluy merzımı – b.z.b. XIII ǧasyr. Brendter tarihyndaǧy kelesı bır maŋyzdy kezeŋ – orta ǧasyr kezeŋı. Ol uaqta özın-özı qūrmetteitın ärbır qolönerşı jasaǧan būiymyna özınıŋ tauar taŋbasyn salatyn. Al sauda damyp, naryq aumaǧy bırte-bırte keŋeigen kezde, tauar taŋbalarynyŋ da maŋyzy artty. Brend kompaniia men tūtynuşy arasynda tyǧyz bailanys ornatyp, naryqtaǧy ornyn belgıleuge kömektesedı. Ol ekonomikalyq termin retınde jarnama men marketingtık täsılge süienedı. Brend bır tauardy özge tauarlardan erekşelendırıp tūrady. Brend jasauşy tūlǧa taŋbalauǧa jatatyn tauarlar reestrın tüzıp, ol tauarlardy tanymaldyqqa jetkızıp, köp mölşerde satu üşın, marketingtık zertteuler men jarnamalarǧa mol qarjy böledı. Brend kez kelgen tauarǧa berılmeidı. Bırınşıden, atalmyş brend tauardyŋ qaida jasalǧanyn bıldırıp tūrady; ekınşıden, būl tauardyŋ şyn mänınde sapaly ekenınen habar beredı; üşınşıden, ol tauar halyqpen moiyndalǧanyn körsetedı. Aitalyq, Japoniia dese – toiotony, Germaniia dese – mersedestı köz aldymyzǧa elestetemız. Qazaqstan dese – nenı elestemız?
Brendbuk (aǧylş. brand book) – sözbe-söz audarǧanda «brend kıtap» degendı bıldıredı. Brendbuk – brendtıŋ vizualdy stilınıŋ standarttaryn, maqsattaryn, mındetterın, ışkı kommunikasiialyq prinsipterın qamtityn klasikalyq maǧynadaǧy qūjat. Brendbuk – kompaniianyŋ ideologiiasy men filosofiiasynan bastap, klienttermen, serıktestermen qarym-qatynastyŋ niuanstary egjei-tegjeilı sipattalatyn materialdarynyŋ stilın jasap, mätının jazatyn biznes qūral. Brendbuktıŋ maqsaty – ideologiiadan vizualdylyqqa deiın brend imidjın saqtauǧa kömektesu. Brendbuktı äzırleuge brendingtık agenttıkterdıŋ marketolog, strateg, art-direktor, kopiraiter, dizainer mamandary qatysady. Brendbuktı brendtıŋ jeke qūjaty retınde ırı, şaǧyn jäne orta biznes subektılerı; kommersiialyq käsıporyndar men ūiymdar; öndırıs salalary paidalanady.
Brending (aǧylş. branding) degen – tanymal brendtı oilap tauyp, şyǧaryp, qalyptastyratyn marketingtık täsıl. Brending alǧaş ret Soltüstık Amerikada önımdı basqaru jüiesı retınde paida boldy. Brending tarihyndaǧy bırınşı kezeŋde (1870-1914 jj.) firma menedjerlerı tūtynu tauarlaryn jasady, olardyŋ köpşılıgı brendke ainaldy. Sūranystyŋ ösuıne öndırıstı damytu, tauarlardy jetkızudı jaqsartu, halyq sanynyŋ ösuı – negızgı faktorlar boldy. Brending täsılı belgılı bır kompaniianyŋ tauaryn tūtynuşynyŋ ūzaq uaqyt qoldanuyna baǧyttalady. Sondai-aq brending qalalarǧa da tän qūbylys. Mäselen, Almaty qalasy desek, Köktöbe mūnarasy men Qazaqstan qonaq üiı oiǧa oralady. Brending ırı, şaǧyn jäne orta biznes subektılerı; kommersiialyq käsıporyndar (firma, kompaniia); öndırıs salalary (t.b. käsıptık salalar) paidalanylady.
Lettering (aǧylş. lettering) degen – ärıptı beineleu ädısımen salu (syzu) önerı. Lettering ärıptık pışınderdı qalyptastyrady. Būl bıregei ädıs dizainda, şyǧarmaşylyqta jäne kommersiialyq maqsattarda qoldanylady. Letteringtıŋ kalligrafiiadan basty aiyrmaşylyǧy: ärıpter jazylmaidy, salynady (syzylady). Mysaly, aldymen konturlar jasalady, sodan keiın köleŋkelenedı, boialady, grafikamen bölşektermen toltyrylady. Osylaişa belgı nemese söz jasau arqyly ortaq kompozisiia qūraidy. Ondaǧy ärbır ärıp suretşınıŋ emosiiasy men ideiasyn bıldıretın öner tuyndysyna ainaluy da mümkın. Lettering qosymşa grafikalyq element retınde emblemada, logotipte, brendte, brendbukte paidalanylady.
Degenmen emblema, logotip, brend, brendbuk, lettering, brending degen – jat el terminderı. Sondyqtan būl terminderdı Ūlt ūstazy Aqymet Baitūrsynūlynyŋ ülgısımen qazaq tılınıŋ zaŋdylyqtaryna üilestırıp, tılımızge ylaiyqtap, beiımdep, nemese olardyŋ töl balamasyn jasauymyz qajet!
Aidyn Rysbekūly, geraldist
Bailanys telefony: +7 702 709 6071
